Ríthe na Teamhrach
Teideal údaráis in Éirinn ársa ba ea Rí na Teamhrach, le nasc láidir leis an ionad seandálaíochta ag Cnoc na Teamhrach. Tháinig an teideal chun cinn sa 9ú agus 10ú haoiseanna.
Measadh gur chéim údaráis oirirc é an teideal i miotaseolaíocht na nGael agus i litríocht Ghaelach mheánaoiseach, cé nach raibh rí náisiúnta le fírinne ann in Éirinn sa ré luath úd, ag léiriú a barrshamhail mhiotasach agus réamhstairiúil de ríogacht diaga.
Bhíodh an teideal Rí na Teamhrach san am céanna ag mórán Ríthe Éireann, cé go raibh na teidil úd éagsúil agus neamhghaolmhar le linn coda móire de stair na hÉireann. Níos deireanaí, d'úsáidí an teideal ag iad a mhaígh go raibh ceart acu air, chun an Ard-Ríogacht a éilimh. Roimhe seo, is amhlaidh go n-úsáideadh craobha éagsúla Uí Néill chun ardcheannas thar a muintir agus a bhflaithelis a mhíomh.
Is é seo a leanas liosta na ríthe ar a tugadh an teideal, nó a chreidtear ar a tugadh, sna hannála Gaelacha. Is éiginnte iad ainmneacha agus dátaí na luath-ríthe agus go minic amhrasach. D'fhéadfadh é gur dhéphearsana ar a chéile iad roinnt acu, agus gurbh fhicseanúil iad roinnt pearsana comhchodacha eile. Is amhlaidh fosta go bhfuil roinnt acu sannta don mhuintir réamhstairiúil mícheart.
Ríthe seanscéalach na Teamhrach
[cuir in eagar | athraigh foinse]Réamhstairiúil
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Miotasach:[r 1]
- Éarainn agus Dáirine (Corca Laidhe)[r 2]
- Laigin[r 4]
- Dál Cuinn (Connachta agus Uí Néill)[r 5]
Nótaí
- ↑ Ba bhall den chlann chéanna sna foinsí ab ea an cúigear rithe a leanas, ach tugtar leaganacha éagsúla dá mbunúis. Gabhadh iad chuig ginealaigh meánaoiseacha an Dáil Choinn (Connachta agus Uí Néill), ach de ghnáth tá siad tarraingthe isteach sna hÉarainn agus na hUlaid.
- ↑ Is amhlaidh gur roinn na dreamanna seo ina gclanna sách éagsúla, agus gur lonnaigh siad go forleathan feadh stráice fada talaimh ó chúige Mumhan go cúige Uladh agus trasna na farraige go hiardheisceart na Alban, gan lárionad soiléir imirce.
- ↑ Tá roinnt déphearsana ag ríthe na nÉarann agus na nDáirine ar fud miotais agus staire Ghaelaí. D'fhéadfadh nach bhfuil ach déphearsana ansin ag Conaire, ach is amhlaidh go raibh níos mó ag Dáire agus Lugaid.
- ↑ Níl scoláirí ar aon intinn ar tháinig na Laigin roimh nó i ndiaidh na nÉarann. Creidtear gur tháinig siad agus a ngaoil na Gailióin agus na Fir Domnann go hÉirinn ón Bhreatain nó an Ghall agus gur lonnaigh siad i gcúige Laighean, agus sall leo as sin go Connacht agus áiteanna eile. Insítear is amhlaidh i luath-seanscéalta faoi chogaidh ársa idir an dís le haghaidh ceannais ar Theamhair, Breá agus Lár na tíre. In am trátha, chaillfidís a gceannas ar Theamhair, le teacht chun cinn mhuintir Uí Néill.
- ↑ De réir scoláirí, is é an Dál Cuinn ná sinsir Choinn Chéadchathaigh agus a sliocht síos go hhEochaidh Moghmheáin, ina dhiaidh d,imigh siad ina chéile ina gConnachta agus clann Uí Néill. Ní fios go cruinn a mbunúis, ach b'fhéidir is ionann iad agus na Fianna, agus/nó na Connachta le fáil sa Rúraíocht. Chreid T. F. O'Rahilly gur thug suas an Ghaeilge leo ón mór-roinn go hÉirinn, i ré réamhstairiúil sách déanach, ach ní mholtar sin inniu. Tháinig suas i gceannas i gcúige Chonnacht iomlán, agus chuaigh siad as sin amach go dtí iarthair chúige Uladh agus Lár na tíre isteach, agus bhídís i gceannas i Teamhraigh le roinnt aoiseanna. Feictear scaití 'Connachta' in ionad 'Dál Cuinn'.
- ↑ Mac Fearadaigh Fhinnfeachtnaigh a measadh, agus athair father of Tuathail Teachtmhair a dúradh. Ní féidir fíornasc idir na an dá mhuintir a léiriú (seachas sna ginealaigh meánaoiseacha).
Réamhstairiúil déanach
[cuir in eagar | athraigh foinse]Ríthe luathstairiúil na Teamhrach
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Mac Cairthinn mac Coelboth, bás 546/547
- Túathal Máelgarb, bás 544/549
- Diarmait mac Cerbaill, roimh 558 – 565
- Forggus mac Muirchertaig agus Domnall mac Muirchertaig, 565–569?
- Báetán mac Muirchertaig agus Eochaid mac Domnaill, 569? – 572/573
- Ainmuire mac Sétnai, 572/573 – 575/576
- Áed mac Ainmuirech, 575/576, or 592 – 598
- Fiachnae mac Báetáin (Fiachnae Lurgan), 589–626
- Colmán Rímid mac Báetáin agus Áed Sláine mac Diarmato, 598–604
- Áed Allán mac Domnaill (Áed Uaridnach), "rí Temrach", 604–?
- Congal Cáech, bás 637
Ríthe stairiúla na Teamhrach
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Cathal mac Finguine, 713–742
- Áed Allán, 730–738
- Donnchad Midi mac Murchado, 763–797
- Áed Oirdnide mac Néill, 797–819[1]
- Conchobar mac Donnchada, 819–833
- Niall Caille mac Áeda, 833–846
- Máel Sechnaill mac Máele Ruanaid, 846–862
- Áed Findliath mac Néill, 862–879
- Flann Sinna mac Máelschnaill, 878–916
- Niall Glúndub, 916–919
- Donnchad Donn mac Flainn, 919–944
- Ruaidrí ua Canannáin, 944 – 30 Samhain 950
- Congalach Cnogba mac Máelmithig, 950–956
- Domnall ua Néill, 956–980
- Máel Sechnaill mac Domnaill, 980–1002
Féach freisin
[cuir in eagar | athraigh foinse]Foinsí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Edel Bhreathnach agus Kevin Murray, "Baile Chuinn Chétchathaig: Edition", in Edel Bhreathnach (eag.), The Kingship and Landscape of Tara. Beth: Four Courts Press for The Discovery Programme. 2005. pp. 73–94
- Edel Bhreathnach (ed.), The Kingship and Landscape of Tara. Dublin: Four Courts Press for The Discovery Programme. 2005.
- Francis John Byrne, Irish Kings and High-Kings. Four Courts Press. 2nd revised edition, 2001.
- Thomas Charles-Edwards, Early Christian Ireland. Cambridge University Press. 2000.
- Anne Connon, "A Prosopography of the Early Queens of Tara", in Edel Bhreathnach (ed.), The Kingship and Landscape of Tara. Dublin: Four Courts Press for The Discovery Programme. 2005, ll. 225–327
- Lucius Gwynn, "De Síl Chonairi Móir", in Ériu 6 (1912), ll. 130–43.
- Bart Jaski, Early Irish Kingship and Succession. Four Courts Press. 2000.
- Bart Jaski "The Vikings and the Kingship of Tara", in Perita, ll. 311–351, iml. 9, 1995.
- Ailbhe Mac Shamhráin agus Paul Byrne, "Prosopography I: Kings named in Baile Chuinn Chétchathaig and the Airgíalla Charter Poem", in Edel Bhreathnach (eag.), The Kingship and Landscape of Tara. Dublin: Four Courts Press for The Discovery Programme. 2005, ll. 159–224
- Gerard Murphy, "On the Dates of Two Sources Used in Thurneysen's Heldensage: I. Baile Chuind and the date of Cín Dromma Snechtai", in Ériu 16 (1952), ll. 145–51.
- T. F. O'Rahilly, Early Irish History and Mythology. Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. 1946.
Annála
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Annála Uladh - T100001A, G100001A
- Annála Inis Faithlinn - T100004, G100004
- Chronicon Scotorum - T100016, G100016
- The Fragmentary Annals of Ireland - T100017, G100017
- Annála na gCeithre Máistrí - T100005A, G100005A
Naisc sheachtracha
[cuir in eagar | athraigh foinse]Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ Áed Oirdnide, The Peerage