Eilne
Tuath meánaoiseach na gCruithne i ríocht na nUlad ba ea Eilne, (Sean-Ghaeilge Mag nEilni). Bhí an mhaigh suite i n-oirthuaisceart Chontae Doire agus iarthuaisceart Chontae Aontroma, ina luí idir an Bhanna agus an Bhuais.[1] Is dócha gurbh ainm de luath lonnaitheoirí é Eilne, ach faoi ré na Sean-Ghaeilge cheana, níor chuimhin cé a bhíodh.[2]
Tar éis concas an cheantair ag an Dál Araí ar dtús agus muintir Uí Thoirtre níos deireanaí, glaodh dá bharr ach 'An Tuaisceart' ar Eilne. Mhair an t-ainm seo go dtí déanach na meánaoise mar Twescard.[3]
Stair
[cuir in eagar | athraigh foinse]Sa bhliain 563, tharla cath Móin Daire Lothair, ag Muine Mór, idir comhdháil ríthe na gCruithne agus Uí Néill an Tuaiscirt.[4] Buaileadh buille mór ar na Cruithne agus siad críocha Ard Eólairg (Aird Mhic Giollagáin) agus an Laoi, a bhí taobh thiar den Bhanna. Lonnaigh Uí Néill an Tuaiscirt a gcomhghuaillí Oiriall ar Mhagh Eilne.[4] I ndiaidh sin, lonnaigh na Cruithne i gcríocha Dhál Araí.[4]
I lár na 7ú haoise, cloíodh Eilne ag Dál Araí Magh Line óna thaobh iarthuaiscirt. Is léir gur lonnaigh daoine acu ann, faoin ainm Dál Araí an Tuaiscirt (Dál nAraidi in Tuaiscirt).[3][5] Sa bhliain 681, maraíodh idir Dhúngal Eilni, de shliocht Dhál Araí an Tuaiscirt agus rí na gCruithne, agus rí Chiannachta Ghleann Gheimhin, ag Maol Dúin mac Maoil Fhithrigh de Chineál Eoghain, i nDún Ceithirn (Giant's Sconce i nDún Bó, taobh thiar den Bhanna).[4][6][7]
Maraíodh Cathasach mac Ailealla, rí Eilne agus Dhál Araí (deirtear go raibh sé ina rí na nUlad ar feadh sé bliana déag) ag Ráth Beitheach Contae Aontroma sa bhliain 749.[8]
Ag deireadh na 8ú haoise, thosaigh muintir Uí Thoirtre ag bogadh soir i nEilne isteach de bharr brú ón gCineáll Eoghain.[1]. Faoin 10ú haois, bhí Eilne faoina gceannas, agus bhog siad soir fosta a dtuath na bhFear Lí.[1][1]
Eochaidh mac Breasail, bás 832, ba ea an rí aitheanta deireanach de Dhál Araí an Tuaiscirt a bhí ina ruirí Dhál Araí.[3]
Ríthe Eilne
[cuir in eagar | athraigh foinse]Seo a leanas liosta ríthe Eilne a bhfuil aithne orthu:
- Dúngal Eilni mac Scandail de Dhál Araí an Tuaiscirt, rí Dhál Araí agus na gCruithne tar éis 668 go dtí 681.
- Ailill mac Dúngaile Eilni, rí Dhál Araí agus na gCruithne, 682-690.
- Cú Chuarán mac Dúngail Eilni, rí Dhál Araí 698-708, agus na nUlad 707-708.
- Fiachra Cossalach, de Dhál Araí an Tuaiscirt, rí Dhál Araí agus na gCruithne 709-710.
- Flathróe mac Fiachrach, de Dhál Araí an Tuaiscirt, rí Dhál Araí agus na gCruithne 749-774. Ba eisean rí deireanach na gCruithne.
- Cathussach mac Ailello, de Dhál Araí an Tuaiscirt, rí na nUlad i lár na 8ú haoise.
- Cináed Ciarrge mac Cathussaig, rí na nUlad 774-776.
- Eochaid mac Bressal, de Dhál Araí an Tuaiscirt, bás 832, rí deireanach Eilne den ríora seo.
Bunaithe eaglasta
[cuir in eagar | athraigh foinse]Faightear Mainistir Cúil Raithin i nEilne ar bhruach na Banna. Deirtear gur bhunaigh Cairbre í, agus ina dhiaidh sin bhí sé ina easpag ann.[9] De réir Vita tripartita Sancti Patricii, scríofa sa 9ú haois, bhronn Dál Araí an eaglais seo ar Naomh Pádraig.[9]
Críocha
[cuir in eagar | athraigh foinse]Deirtear gurbh ionann críocha Dhál Araidhe an Tuaiscirt agus na barúntachtaí níos deireanaí, Dún Libhse Íochtarach agus Líbeartaí Thoir Thuaidh Chúil Raithin,[10] agus is amhlaidh gurbh ionann é agus an tríocha céad darbh ainm An Tuaisceart, a rinneadh níos déanaí ina dhéanacht mheánaoiseach agus tríocha céad Angla-Normannach, Twescard.[3] Bhí fo-roinn an tuatha ann darb ainm Cúil an Tuaiscirt, suite gar do Chúil Raithin.
Foinsí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Byrne, F.J. (1964). "Clann Ollaman Uaisle Emna". Studia Hibernica (4): 54–94. Liverpool University Press.
- Byrne, F.J. (1971). "Tribes and tribalism in Early Ireland". Ériu 22: 128–166. Royal Irish Academy.
- "A New History of Ireland, II Medieval Ireland 1169-1534" (2008). Oxford University Press.
- Charles Edwards, T.M. (2006). "The Chronicle of Ireland, Volume 1". Liverpool University Press.
- "The excavation of an Early Christian rath with later medieval occupation at Drumadoon, Co. Antrim" (2009). Royal Irish Academy.
- ""I Wonder What the King is Doing Tonight" Looking for Arthur in All the Wrong Places" (2004). Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium 24/25: 54–72. JSTOR 40285181.
- McCone, Kim (1984). "Clones and Her Neighbours in the Early Period: Hints from Some Airgialla Saints' Lives". Clogher Record 11 (3): 305–325. Clogher Historical Society. doi:. JSTOR 27695892.
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 McSparron, lch. 109.
- ↑ Byrne (1971), lch. 165.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 "Fir-na-craibhe in Dal Araide of the North". Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2016-08-19. Dáta rochtana: 2020-01-28.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 A New History of Ireland, lch. 212.
- ↑ Charles-Edwards, lch. 165.
- ↑ Charles-Edwards, lch. 68.
- ↑ Maney, lch. 67.
- ↑ Byrne (1964), lch. 85.
- ↑ 9.0 9.1 McCone, lch. 308-309.
- ↑ Onomasticon Goedelicum - D.