Jump to content

Cúige Mumhan

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Bosca Geografaíocht PholaitiúilCúige Mumhan
Bratach
Bratach

Cuir in eagar ar Wikidata
Suíomh
Map
 52° 15′ N, 9° 00′ O / 52.25°N,9°W / 52.25; -9
Stát ceannasachÉire Cuir in eagar ar Wikidata
Daonra
Iomlán1,246,088 (2011) Cuir in eagar ar Wikidata
• Dlús50.64 hab./km²
Tíreolaíocht
Achar dromchla24,607.52 km² Cuir in eagar ar Wikidata
Ar theorainn le
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama
Cód ISO 3166-2IE-M Cuir in eagar ar Wikidata
Logainm.ie1165971

Is í An Mhumhain nó Cúige Mumhan[1] (Béarla: Munster) an cúige in iardheisceart na hÉireann, agus tá sé chontae inti. Tá Contae Thiobraid Árann roinnte ina dá leath. Corcaigh, Luimneach agus Port Láirge na cathracha móra atá inti.

Stair

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Príomhalt: Ríocht na Mumhan
Carraig Phádraig, Co. Thiobraid Árann, ríchathaoir stairiúil Ríthe na Mumhan

I rith na luathaoiseanna AD, hIverni lonnaithe sa Mhumhain; Clann Dedad a bhí ann, agus Cú Raoi agus Conaire Mór ina measc. Bhí an ceantar faoi cheannas na Dáirine agus Corcu Loígde. Sa 5ú haois, tháinig Naomh Pádraig le roinnt bliana years agus bhunaigh sé eaglaisí agus d'oirnigh sagairt. Le linn na luath-mheánaoise, bhí an chuid is mó den cheantar mar chuid de ríocht na Mumhan, faoi cheannas na hEoghanachta, Cathal mac Finguine agus Feidlimid mac Cremthainn i measc ceannairí mór le rá. I measc ríochtaí agus tiarnais suntasach áitiúil, bhí Iarmumha, Osraí, Uí Liatháin, Uí , Éile, Múscraí, Ciarraí Luachra, Corca Dhuibhne, Corca Bhaiscinn agus Deise Mumhan.

Faoin 9ú haois, bhí na Gall-Ghaeil (Lochlannaigh) lonnaithe in Éirinn, agus cathracha sábháil is Corcaigh, Port Láirge agus Luimneach bunaithe acu. Bunaithe ar na cathracha is, bhí ríocht mhara ag Uí Íomhair, a chur an Mhumha ó am go ham faoi bhagairt. Timpeall an ama seo, scar Osraí leis an Mhumhain. Sa 10ú haois, thit cumhacht na nEoganacht i laige,[2] agus tháinig Dál gCais chun cinn. Bhí Tuamha, taobh thiar den tSionainn ionghafa acu sa Mhumhain isteach. Bhí a cheannairí ina sinsir Uí Bhriain, Brian Bóramha ach go háirithe, Ardrí na hÉireann is mó le rá, b'fhéidir. D'éirigh roinnt dá sliocht fosta ina n-ardríthe.

Faoin mbliain 1118, bhí Mumhan críochdheighilte ina ríochtaí Tuamhan faoi Uí Bhriain, Deasmhumha faoi Mhic Cárthaigh (Eoghanachta) agus Urmhumha mar mhair i bhfad faoi Uí Chinnéide (Dál gCais).[3] Tá na trí ríochtaí déanacha seo léirithe mar corónacha ar bhrat na Mumhan.

Ón 14ú haois ar aghaidh, tháinig na Normannaigh, ina measc clanna FitzGerald, de Clare agus de Buitléir, mar chuid de Thiarnas na hÉireann. Faoi dheireadh, bhain Iarlaí na Deasmhumhan neamhspleáchas amach, ach d'fhan Iarlaí na hUrmhumhan gar do Shasana. Ghlac Uí Bhriain agus Mhic Cárthaigh le polasaí ghéilleadh agus athbhronnadh na dTúdarach sna blianta 1543 agus 1565, ag súil isteach i ríocht na hÉireann. Go gairid i ndiaidh sin, tharla Éirithe Amach Dheasmhumhan, i gceannas FitzGerald.

Le linn lár na 19ú haoise, tharla an Gorta Mór agus a thionchar millteanach, go háirithe san iarthar. Sa bhliain 1841, bhí trí milliún duine ina gcónaí sa chúige, ach thit an líon seo go géar mar thoradh ar ghorta agus eisimirce, suas fiú go dtí na 1980í. Tháinig Cogadh na Saoirse i gcion ar an gcúige san 20ú haois. Le seal gairid, bhí Poblacht na Mumhan ann le linn Chogadh Cathartha na hÉireann.

De shliocht Ghaeil na Mumhan ba ea na ceannairí Éireannacha Dónall Ó Conaill agus Mícheál Ó Coileáin.

Contaetha

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Contae Cód Achar Daonra (2016) Príomhbhaile Baile is mó
Chiarraí KY 4,807 km2 147,707 Trá Lí
An Chláir CE 3,450 km2 118,817 Inis
Chorcaí C 7,500 km2 542,868 Corcaigh
Luimnigh L 2,756 km2 194,899 Luimneach
Phort Láirge W 1,857 km2 116,176 Dún Garbháin Port Láirge
Port Láirge
Thiobraid Árann T 4,305 km2 159,553 Aonach Urmhumhan Cluain Meala
Cluain Meala

Seancontaetha

Contae Cód Príomhchathair Cathair is mó Seanbhunaithe Lánscoir
Tiobrad Árann Thuaidh TN Aonach Urmhumhan 1898 2014
Tiobrad Árann Theas TS Cluain Meala 1898 2014

Tíreolaíocht

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Bailte is Mó

Baile Contae Daonra (2016)
Corcaigh Corcaigh 208,669
Luimneach Luimneach 94,192
Port Láirge Port Láirge 53,504
Inis An Clár 25,276
Trá Lí Ciarraí 23,691
Cluain Meala Tiobraid Árann 17,140
Carraig Uí Leighin Corcaigh 15,770
Cill Áirne Ciarraí 14,504
An Cóbh Corcaigh 12,800
Mainistir na Corann Corcaigh 12,496
Mala Corcaigh 12,459
Trá Mhór Port Láirge 10,381

Tagairtí

[cuir in eagar | athraigh foinse]
  1. ↑ “Cúige Mumhan/Munster | logainm.ie” (ga). Bunachar Logainmneacha na hÉireann (Logainm.ie). An Coimisiún Logainmneacha. Dáta rochtana: 2023-06-22.
  2. ↑ Downham, Medieval Ireland, 2018, ll. 101-2
  3. ↑ "Kings of Ormond". Dáta rochtana: 29ú Feabhra, 2020.
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Cúige_Mumhan&oldid=1236634"