Uí Bhriain
Rítheaghlach Gaelach as an Mumhain is ea Uí Bhriain, bunaithe sa deichiú haois ag Brian Bóramha Dhál Chais. D'éirigh seisean ina rí Mumhan agus ansin Ardrí na hÉireann. Bhí ceathrar de charm Uí Bhriain i gcoróin sa Mhumhain, agus beirt ina n-ardríthe (le freasúra).
Rinneadh críochdheighlt den Mhumhain ina Tuadhmhumhain Uí Bhriain agus Deasmhumhain Mhic Cárthaigh ag Toirdhealbhach Ua Conchobhair sa 12ú haois le Conradh Ghleann Maghair. Sa 13ú haois, bhí coimhlint acu leis an gclann Normannach, de Clare.
Ba é Murchadh Ó Briain an duine deireanach dá chlann a bheith i réim sa Tuadhmhumhain. Ghéill sé a fhlaitheas do ríocht nua na hÉireann faoi Anraí VIII sa bhliain 1542, ag éirí ina Iarla Thuamhan.
Agus ord na nGael agus an Féineachas i réim, shocraítí an comharbas faoi nósanna an tánaisteachta. Ón mbliain 1542 ar aghaidh, ceaptar Ceann na Fine Uí Bhriain de réir céad-ghinteachta, leis an teideal Iarla Thuamhan agus scaití Baron Inchiquin, ag braith ar comharbas.
Stair[cuir in eagar | athraigh foinse]
Taoisigh ba ea Uí Bhriain de Dhál Chais, ainmnithe as Cas, sliochtach sa séú glúin as Cormac Cas.[1]
Dar le hAnnála na gCeithre Máistrí, Ailill Aulom, rí Mumhan agus rí Laigean sa 3ú haois, ba ea athair Cormaic.[1] Más fíor, bheadh gaol acu leis na hEoghanachta,[2] ach creidtear gur bréagstair é seo. Le fírinne, Déisi Tuaiscirt ba ea iad a ghlac ainm nua sa bhliain 934.[3][2] Dar le Tomás Ó Rathaille, de mhuintir Éarann iad na Déise,[4] go háirithe Mairtine.[5]
Ghabh Dál gCais an Clár ó chlann lagtha na gConnacht, Uí Fhiachrach Aidhne. Bhain siad an lámh in uachtar amach ar threibheanna an cheantar sábháil is Corca Mrua agus Corca Bhaiscinn, agus rinneadh rí Thuamhan de Cinnéitigh mac Lorcáin (bás 951).[6] Ghabh a mhac Mathúin príomhchathair na nEoghanachta, Caiseal, agus tháinig Dál gCais i gceannas ar a n-iar-ardtiarnaí.[2]
Chuaigh Mathúin agus a dheartháir níos óige Brian Bóramha ar feachtais mhíleata, amhail is Cath Sulcoit in éadan na nGall-Ghael faoi Íomhar Luimnigh.[2][7] Cuireadh fir ar aois cogaidh chun báis ag Saingeal, agus gabhadh uile eile mar sclábhaithe.[7]
Bhíodh achrann idir Mathúin agus Maol Muadh mac Brain na nEoghanacht.[6] Cloíodh Mathúin sa deireadh go fealltach ag teach Dhonnabháin mhic Cathail, tugadh ar láimh dá naimhde agus cuireadh chun báis é sa bhliain 976.[8] Tháinig na hEoghanachta ar ais i gcoróin le dá bhliain sular bhain Brian Bóramha a chuid díoltais amach,[9] nuair a chloígh agus mharaigh sé Maol Muadh i gCath Bhealach Leachta.
Teacht chun cinn Bhriain Bóramha[cuir in eagar | athraigh foinse]
An bhliain dár gcionn, tharla achrann idir Brian agus Íomhar Luimnigh ag Inis Cathaigh, áit a raibh mainistir ann. Agus na Lochlannaigh ag ar foscadh sa tearmann, thruailligh Brian é agus maraíodh iad, mar dhíoltas as marú a mháthar.[10]
Tharla ansin achrann idir Dál gCais agus na hEoghanachta a raibh Mathúin maraithe acu. Cloíodh, scriosadh agus maraíodh Ó Donnabháin agus Ó Maol Mhuaidh, i dteannta le Aralt mac deireanach Íomhair 1200 fear, ag Cath Bhealach Leachta. Scrios Brian dún Uí Dhonnabháin, Cathair Chuain. Leis seo, bhí Brian Bóramha ina rí na Mumhan.[7]
Ní gan fhios a tharla teacht chun cinn Bhriain. Tháinig le harm chuig an Mumhain Maol Seachnaill II de the Chlann Cholmáin Uí Néill, rí na Mí agus Ardrí na hÉireann. Leag sé an crann insealbhaithe Dhál Chais, Magh Adhair. Rinneadh conradh idir an beirt inár roinneadh Éire eatarthu, le Brian ó dheas, Áth Cliath agus cúige Laighean san áireamh
Bhris Brian an tsíocháin agus rinne sé ruathar ar Mhaol Seachnaill. Cloíodh Brian áfach, agus b'éigean dó cúlú. Níor éirigh Brian as a uaillmhianta, áfach, agus sa deireadh, ghéill idir Maol Seachnaill agus Uí Néill an Tuaiscirt (aisteach go leor, go síochánach), agus i ndeireadh na dála, na ríthe eile Éireann. D'éirigh Maol Seachlainn ina chomhghuaillí tábhachtach Bhriain.[11]
Críochdheighilt[cuir in eagar | athraigh foinse]
Maraíodh Brian i gCath Chluain Tarbh sa bhliain 1014.
Bhí triúr duine Uí Bhriain ina n-ard-ríocht i ndiaidh Bhriain féin, agus ceannas acu ar an Mumhain. Sa bhliain 1118, ámh, rinne Toirdhealbhach Ua Conchobhair ionradh ar an Mumhain, ag teacht i dtír ar cogadh idir na deartháireacha Diarmait agus Muircheartach, iar-ardrí. Rinneadh críochdheighilt den Mhumhain le Conradh Ghleann Maghair. Bronnadh Tuadhmhumhain ar mhic Dhiarmada agus Deasmhumhain ar Mhic Cárthaigh na nEoghanacht. Tar éis bhás Dhomhnaill Mhóir, éilitheoir ar choróin na Mumhan, agus ionradh na Normannach ar Éirinn, chúlaigh Dál gCais trasna na Sionainne i gContae an Chláir isteach.
Sa bhliain 1276, bhronn Éadbhard II Shasana Tuadhmhumha ar Thomas de Clare, ag teacht i dtír ar feuding idir Clann Taidhg agus Clann Bhriain (a thug de Clare téacs dóibh). Theip ar de Clare Tuadhmhumha a ghabháil, ámh, agus cloíodh go dona é i gCath an Dísirt sa bhliain 1318. De thairbhe sin, d'fhan Tuadhmhumha raibh amuigh de cheannas eachtrannach le a 200 bhliain níos mó.[12]
Ríocht na hÉireann[cuir in eagar | athraigh foinse]
Sa bhliain 1543, ghlac Murchadh Carrach Ó Briain leis an bpolasaí 'géilleadh agus athbhronnadh' agus bhronn Anraí VIII Shasana air na teideal Iarla Thuamhan agus Barún Inse Uí Chuinn. Tar éis a bháis sa bhliain 1551, tháinig a nia Donnchadh mar chomharba Iarla trí fhuíoll speisialta. D'aistrigh an teideal Barún Inse Uí Chuinn chuig a oidhrí fireanna Trína mac Diarmaid.
Ligeadh an tIarlas i léig le bás Anraí Ó Briain, 8ú Iarla Thuamhan sa bhliain 1741. Bheadh sliochtach Daniel O'Brien, 3rd Viscount Clare ina chéad oidhre eile, ach eisreachtaíodh eisean sa bhliain 1691 agus chuaigh an teideal i ngeallbhroid dá bharr. Tar éis bhás the death of Shéamais Uí Bhriain, 3ú Marcas Thuamhan, sa bhliain 1855, d'aistrigh an teideal Barún Inse Uí Chuinn chuig gaol i bhfad amach, Sir Lucius O'Brien, sliochtaigh an chéad Iarla, Mhurchadh.
Craobh ginealaigh[cuir in eagar | athraigh foinse]
Key:
= rí Dhál Chais
= ríthe Thuamhan
= Barún Inse Choinn
= Viscount Cláir
= Iarla Thuamhan
= Marcas Tuamhan
 934-942[note 1] Lorcáin | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 942-951 Cinnéidigh | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
951-953 Lachtna | 953-970 ríthe na Mumhan 970-976 Mathgamain | 976-978 ríthe na Mumhan 978-1002 Ardrí na hÉireann 1002-1014 Brian Bóramha | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1014-1025 Ardrí na hÉireann 1025-1063 Donnchad | Tadhg bás 1023 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ríthe na Mumhan 1063-1068 Murchad | ríthe na Mumhan 1068-1072 Rí Dhuibhlinne 1072 ríthe na Mumhan 1072-1086 Toirdhealbhach | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ríthe na Mumhan 1086 Tadhg | Rí Dhuibhlinne 1075-1086 ríthe na Mumhan 1086-1101 1115-1118 (faoi dhíospóid) Ardrí na hÉireann 1101-1114 1118-1119 Muircheartach | ríthe na Mumhan 1114-1115 1115-1118 (faoi dhíospóid) Diarmaid | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ríocht na nOileán 1111-1112 1115 Domhnall | 1119-1138 ríthe na Mumhan 1138-1142 (éilitheoir) Conchubhar na Cathrach | ríthe na Mumhan 1142–1151 (éilitheoir) 1154-1165 Toirdhealbhach | 1151-1154 Tadhg | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1157 Conchubhar | Muircheartach | ríthe na Mumhan 1167-1168 (éilitheoir) Muircheartach | ríthe na Mumhan 1168-1194 (éilitheoir) Domhnall Mór | Diarmaid | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1194 Muircheartach Dall | 1198 Conchubhar Ruadh | 1198-1242 Donnchadh Cairbreach | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 1242-1268 Conchubhar na Siudane | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tadhg Cael Uisce bás v.p 1259 Clann Tadhg | 1268-1276 Brian Ruadh Clann Briain | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 1276-1306 Toirdhealbhach Mór | Donnchadh | Domhnaill | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1306-1311 Donnchadh | 1317-1343 Muircheartach | 1350–1360 Diarmaid | 1311-1313 Diarmaid | 1313-1317 Donnchadh | 1343-1350 Brian Bán | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1360–1369 Mathgamain Maonmhaighe | 1375–1398 (éilitheoir) Toirdhealbhach Maol | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1369–1400 Brian Sreamhach | 1400-1426 Conchubhar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1426–1438 Tadhg an Glemore | 1438-1444 Mathgamain Dall | 1444-1459 Toirdhealbhach Bóg | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1459-1461 (éilitheoir) Donnchadh | 1459-1466 Tadhg an Chomhaid | 1466-1496 Conchubhar na Srona | 1496-1498 Toirdhealbhach Óg | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1498-1528 Toirdhealbhach Donn | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1528–1539 Conchubhar | Teimpléad:CSS image crop1539–1543 Rí deireanach Thuamhan of Thomond  1d Iarla Thuamhan 1543–1551  1d Bharún Inse Chuinn 1543–1551 Murchadh Carrach | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Donough 2a hIarla Thuamhan[note 2] 1551-1553 | Dermot 2a Barún Inse Chuinn 1551–1557 | Teimpléad:CSS image cropDonough bás 1582 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Connor 3ú hIarla Thuamhan 1553-1581 | Murrough 3ú Barún Inse Chuinn 1557–1573 | Connor bás 1603 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image cropDonough 4ú hIarla Thuamhan 1581-1624 |  Teimpléad:CSS image cropDaniel 1d Viscount Chláir 1662-1663 | Murrough 4ú Barún Inse Chuinn 1573–1597 | Teimpléad:CSS image cropDonough bás 1634 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image cropHenry 5ú hIarla Thuamhan 1624-1639 | Teimpléad:CSS image cropBarnabas 6ú hIarla Thuamhan 1639-1657 | Connor 2a Viscount Chláir 1663-1670 | Dermot 5ú Barún Inse Chuinn 1597–1624 | Connor bás 1651 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image cropHenry 7ú hIarla Thuamhan 1657-1691 | Daniel 3ú Viscount Chláir 1670-1691 | Teimpléad:CSS image cropMurrough 6ú Barún Inse Chuinn 1624–1674 1d Iarla Inse Chuinn 1654–1674 | Teimpléad:CSS image cropDonough 1d Bhairnéad Léim an Eich 1686-1717 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Henry Horatio Lord Ibrackan bás v.p 1690 | Daniel 4ú Viscount Chláir 1691-1693 | Teimpléad:CSS image cropCharles 5ú Viscount Chláir 1693-1706 | Teimpléad:CSS image cropWilliam 2a hIarla Inse Chuinn 7ú Barún Inse Chuinn 1674–1692 | Teimpléad:CSS image cropLucius bás v.p 1717 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image cropHenry 8ú hIarla Thuamhan 1691-1741 | Teimpléad:CSS image cropCharles 6ú Viscount Chláir 1706-1761 9ú hIarla Thuamhan (teidealach) 1741-1761 | Teimpléad:CSS image cropWilliam 3ú Iarla Inse Chuinn 8ú Barún Inse Chuinn 1692–1719 | Teimpléad:CSS image cropEdward 2a Bairnéad of Léim an Eich 1717-1765 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image cropCharles 7ú Viscount Chláir 10ú hIarla Thuamhan (teidealach) 1761-1774 | Teimpléad:CSS image cropWilliam 4ú hIarla Inse Chuinn 9ú Barún Inse Chuinn 1719–1777 | James bás 1771 | Teimpléad:CSS image cropLucius Henry 3ú Bairnéad Léim an Eich 1765-1795 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Teimpléad:CSS image cropMurrough 5ú hIarla Inse Chuinn 10ú Bairnéad Léim an Eich 1777–1808 1d Mharcas Tuamhan 1800-1808 | Edward Dominic. bás 1801 | Teimpléad:CSS image crop
Edward 4ú Bairnéad Léim an Eich 1795-1837 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image cropWilliam 2a Marcas Tuamhan 6ú hIarla Inse Chuinn 11ú Barún Inse Chuinn 1808-1846 | Teimpléad:CSS image cropJames 3ú Marcas Tuamhan 7ú hIarla Inse Chuinn 12ú Barún Inse Chuinn 1846-1855 | Teimpléad:CSS image cropLucius 5ú Bairnéad Léim an Eich 1837-1855 13ú Barún Inse Chuinn 1855-1872 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image cropEdward Donogh 14ú Barún Inse Chuinn 1872-1900 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image cropLucius William 15ú Barún Inse Chuinn 1900-1929 | Murrough bás 1934 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image cropDonough Edward Foster 16ú Barún Inse Chuinn 1929-1968 | Phaedrig Lucius Ambrose 17ú Barún Inse Chuinn 1968-1982 | Fionn Myles Maryons bás 1977 | Murrough Richard bás 2000 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Teimpléad:CSS image crop Conor Myles John 18ú Barún Inse Chuinn 1982-present | Conor John Anthony heir apparent | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Féach freisin[cuir in eagar | athraigh foinse]
Foinsí[cuir in eagar | athraigh foinse]
- Cusack, Mary Frances (1868). "Ireland". Plain Label Books.
- Corbishley, Mike (1998). "The Young Oxford History of Britain & Ireland". Oxford University Press.
- Laffan, Thomas (1911). "Tipperary Families : Being The Hearth Money Records for 1665-1667". James Duffy & Co.
- Lydon, James F (1998). "The Making of Ireland". Routledge.
- O'Dugan, John (1999). "The Kings of the Race of Eibhear". Gryfons Publishers & Distributors.
- Fitzroy Foster, Robert (2001). "The Oxford History of Ireland". Oxford University Press.
- Fitzpatrick, Elizabeth (2004). "Royal Inauguration in Gaelic Ireland C. 1100-1600". Boydell Press.
- Duffy, Seán (2005). "Medieval Ireland". CRC Press.
- Koch, John T. (2006). "Celtic Culture". ABC-CLIO.
- Bryne, F.J. (2001). "Irish Kings and High Kings". Four Courts Press.
Naisc sheachtracha[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tagairtí[cuir in eagar | athraigh foinse]
- ↑ 1.0 1.1 O'Dugan, The Kings of the Race of Eibhear, 9.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Duffy, Medieval Ireland, 121.
- ↑ Annála Inis Faithlinn, AI 934.1: Quies Rebachain meic Mothlai, abb Tomma Grene & rí Dál Chais.
- ↑ Fitzpatrick, Royal Inauguration in Gaelic Ireland C. 1100-1600, 36.
- ↑ Dáibhí Ó Cróinín, "Ireland, 400-800", in Dáibhí Ó Cróinín (eag.), A New History of Ireland (Volume 1): Prehistoric and Early Ireland. Oxford University Press. 2005, lch. 222
- ↑ 6.0 6.1 Earráid leis an lua: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedkoch - ↑ 7.0 7.1 7.2 Frances Cusack, Ireland, 294.
- ↑ Corbishley, The Young Oxford History of Britain & Ireland, 82.
- ↑ Lydon, The Making of Ireland, 31.
- ↑ Fitzroy Foster, The Oxford History of Ireland, 37.
- ↑ Bryne, Irish Kings and High Kings,
- ↑ Joe Power, The Normans in Thomond Curtha i gcartlann 2019-01-25 ar an Wayback Machine