Tiarnas na hÉireann
Ba é Tiarnas na hÉireann (Laidin:Dominium Hiberniae, Fraincis:Seigneurie d'Irlande ) dá ngairtear go haisghníomhach Éire na Normannach, an chuid d’Éirinn a rialaigh Rí Shasana (ar a dtugtar “Tiarna na hÉireann”) agus a bhí á rialú ag tiarnaí dílsea na nAngla-Normannacha idir 1177 agus 1542. Cruthaíodh an tiarnas mar fíofa eaglasta, tar éis ionradh na Normannach ar Éirinn i rith na mblianta 1169–1171. Toisc go raibh tiarna na hÉireann ina rí ar Shasana freisin, bhí gobharnóir áitiúil ceaptha thar ceann an rí ar a dtugtar giúisteoir, leifteanant, nó Leas-Ionadaí an Rí.
D'éiligh ríthe Shasana tiarnas ar an oileán ar fad, ach i ndáiríre níor leathnaigh riail an rí ach go codanna den oileán. D'fhan an chuid eile den oileán - ar a dtugtar Éire Ghaelach - faoi smacht ríochtaí nó taoiseachtaí Gaelacha éagsúla, a bhí go minic i mbun cogaíochta leis na hAngla-Normannaigh.
D’fhás agus chrap an limistéar a bhí faoi riail agus dlí Shasana le himeacht ama, agus bhain sé a bhuaicphointe amach ag deireadh an 13ú haois agus tús an 14ú haois. Ansin tháinig meath ar an tiarnas, mar thoradh ar a ionradh ag Albain sa bhliain 1315-18, an Gorta Mór 1315–17, agus an Phlá Mhór sna 1340idí. Cheadaigh na cúrsaí polaitíochta sreabhacha agus an córas feodach Shasana go leor neamhspleáchais do na tiarnaí Angla-Normannacha in Éirinn, a rinne iarlaí a shnoí amach dóibh féin agus a raibh an oiread údaráis acu agus a bhí ag cuid de na ríthe Gaelacha dúchasacha. D'éirigh roinnt de na hAngla-Normannach níos gaelaí de réir a chéile agus d'éirigh siad amach i gcoinne riaracháin Shasana. Rinne na Sasanaigh iarracht srian a chur leis seo trí Reachtanna Chill Chainnigh (1366) a rith, a chuir cosc ar lonnaitheoirí Sasanacha dlí, teanga, nós agus feisteas na nGael a ghlacadh. Cuireadh deireadh leis an Tiarnas nuair a cruthaíodh Ríocht Éireann sa bhliain 1542.
Stair[cuir in eagar | athraigh foinse]
Teacht na Normannach go hÉirinn[cuir in eagar | athraigh foinse]
Is annamh a leathnaíodh údarás an Tiarnaisar fud oileán na hÉireann ag am ar bith le linn dó a bheith ann ach bhí sé teoranta don Pháil timpeall Bhaile Átha Cliath, agus roinnt bailte cúige, lena n-áirítear Corcaigh, Luimneach, Port Láirge, Loch Garman agus a gcúlchríoch. Bhí sé mar gheall ar chinneadh an rialtóra Laighean, Diarmait Mac Murchada, cuireadh a thabhairt don ridire Normannach a bhí lonnaithe sa Bhreatain Bheag, Risteárd de Clare, Dara hIarla Phembróic (Strongbow) a thabhairt isteach, chun cúnamh a thabhairt dó ina cath chun a ríchathaoir a fháil ar ais, tar éis dó a bheith curtha as cumhacht ag cónaidhm faoi stiúir Ard-Rí nua na hÉireann (bhí Mac Murchada cosanta ag an sealbhóir roimhe seo). Thug Anraí II Shasana Shasana ionradh ar Éirinn le Strongbow a chur faoi smacht, mar go raibh imní air go raibh sé ag bagairt ar chobhsaíocht a ríochta féin, ar a imeall thiar (bhí eagla roimhe seo go bhféadfadh dídeanaithe Sacsanacha Éire nó Flóndras a úsáid mar bhonn le haghaidh fhrithionsaithe tar éis 1066); bhí cuid mhaith den chomhdhlúthú na bPlantaigíneach níos déanaí i nDeisceart na Breataine Bige chun bealaí oscailte a choinneáil go hÉirinn.
Anraí II Shasana agus Laudabiliter[cuir in eagar | athraigh foinse]
Ó 1155, mhaígh Anraí gur thug an Pápa Aidrian IV údarú d'eaglais na hÉireann a athchóiriú trí smacht a fháil ar Éirinn. Bhí cleachtais reiligiúnacha agus eagrú eaglasta in Éirinn tagtha chun cinn go héagsúil ó na cinn i gceantair den Eoraip a raibh tionchar níos dírí ag an Suí Naofa orthu, cé go raibh deireadh curtha le go leor de na difríochtaí sin nó gur laghdaíodh go mór iad faoin am a eisíodh an bulla sa bhliain 1155. Ina theannta sin, níor chuir iar-eaglais na hÉireann a dleachtanna ("deachúna") chun na Róimhe riamh. Ba é promomhdíocas Henry chun ionradh a dhéanamh ar Éirinn sa bhliain 1171 ná chun srian a choinneáil ar Strongbow agus na tiarnaí Normannacha eile. Sa phróiseas, ghlac sé le dílseacht na ríthe Gaelacha i mBaile Átha Cliath i mí na Samhna 1171 agus ghairm sé Seanadh Chaisil sa bhliain 1172, rud a thug Eaglais na hÉireann i gcomhréir le noirm Shasana agus na hEorpa. Sa bhliain 1175, chomhaontaigh Anraí agus Ruaidrí Ua Conchobair, Ard-Rí na hÉireann Conradh Windsor. Dhearbhaigh na pápaí an ceart ceannasacht a dheonú thar oileáin do mhonarcanna éagsúla ar bhonn 'Donatio Constantini' (Gaeilge:Bronntanas Chonstaintín) (is eol anois, gur brionnú a bhí sa doiciméad). Chaith scoláirí iomráiteacha amhras ar Laudabiliter féin sa 19ú haois, ach dearbhaíodh é i litreacha an Phápa Alastar III. Tháinig an chumhacht phápach chun deontas a thabhairt freisin faoi shainchúram Dictatus papae (1075–1087). Cé gur thagair Laudabiliter do “ríocht” na hÉireann, bhí an Phápacht débhríoch maidir le cur síos a dhéanamh uirthi mar ríocht chomh luath le 1185.
Eoin Shasana mar Thiarna na hÉireann[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tar éis dó cuid bheag d’Éirinn a ghabháil ar an gcósta thoir, d’úsáid Anraí II an talamh chun díospóid a réiteach lena theaghlach. Ó tharla go raibh a chríocha roinnte aige idir a mhic, agus an leasainm 'Johan sanz Terre' (i mBéarla, "John Lackland") ar Eoin, an mac is óige, mar gur fágadh é gan talamh. I bparlaimint Oxford i mBealtaine 1177, mar mhalairt ar William FitzAldelm dheonaigh Anraí tailte FitzAldelm ar Eoin, agus mar sin rinneadh Dominus Hiberniae (Tiarna na hÉireann) de, sa bhliain 1177, nuair a bhí sé 10 mbliana d’aois, agus tugadh an chríoch 'Tiarnas na hÉireann' (Béaral:The Lordship of Ireland) d'Eoin.
Theastaigh ó Anraí Eoin a chorónú ina Rí na hÉireann ar a chéad chuairt sa bhliain 1185, ach go sonrach dhiúltaigh an Pápa Lucius III cead dó, ag lua nádúr amhrasach an éilimh, a chuir an Pápa Adrian IV ar fáil, de réir dealraimh, blianta roimhe sin.[1]
Ba é "Dominus" an gnáth-theideal ar rí nár corónaíodh go fóill, ag tabhairt le tuiscint gurbh é rún Anraí é. Fuair Lucius bás le linn do Eoin bheith in Éirinn, agus fuair Anraí toiliú ón bPápa Urban III agus d’ordaigh sé coróin óir agus cleití péacóige d'Eoin. Go déanach sa bhliain 1185, bhí an choróin réidh, ach faoin am sin bhí teip iomlán ar chuairt Eoin, agus mar sin chuir Anraí an corónú ar ceal.[2] I ndiaidh básanna deartháireacha níos sine Eoin, rinneadh Rí Shasana de sa bhliain 1199, agus mar sin tháinig Tiarnas na hÉireann, in ionad a bheith ina tír ar leithligh faoi rialú ag prionsa sóisearach Normannach, faoi riail dhíreach choróin Ainsivíneach. I dtéarmaíocht dhlíthiúil chomharbaí Eoin, thagair “Tiarnas na hÉireann” don cheannasacht a bhí dílsithe i gCoróin Shasana; tugadh "talamh na hÉireann" ar an gcríoch chomhfhreagrach. [3]
An streachailt ilbhliantúil in aghaidh na dtaoiseach Gaelach[cuir in eagar | athraigh foinse]
An t-athrú go Ríocht[cuir in eagar | athraigh foinse]
An Parlaimint[cuir in eagar | athraigh foinse]
Bhí an rialtas lonnaithe i mBaile Átha Cliath, ach d’fhéadfaí comhaltaí na Parlaiminte a ghairm chun bualadh le chéile in áit ar bith eile:
- 1310 Cill Chainnigh
- 1320 Baile Átha Cliath
- 1324 Baile Átha Cliath
- 1327 Baile Átha Cliath
- 1328 Cill Chainnigh
- 1329 Baile Átha Cliath
- 1330 Cill Chainnigh
- 1331 Cill Chainnigh
- 1331 Baile Átha Cliath
- 1341 Baile Átha Cliath
- 1346 Cill Chainnigh
- 1350 Cill Chainnigh
- 1351 Cill Chainnigh
- 1351 Baile Átha Cliath
- 1353 Baile Átha Cliath
- 1357 Cill Chainnigh
- 1359 Cill Chainnigh
- 1359 Port Láirge
- 1360 Cill Chainnigh
- 1366 Cill Chainnigh
Tagairtí[cuir in eagar | athraigh foinse]
- ↑ McLoughlin, William (1906), Pope Adrian IV, a Friend of Ireland, Corcaigh: Browne and Nolan, p. 100.
- ↑ Warren, W. L. (1960), King John, Londain: Eyre & Spottiswoode, p. 35.
- ↑ Lydon, James (Bealtaine 1995). "Ireland and the English Crown, 1171-1541". Irish Historical Studies 29 (115): 281–294 : 282. Cambridge University Press. doi:. JSTOR 30006815.