An Ghréig

An Ghréig
Ελλάδα (el) Ελλάς (el) Ελληνική Δημοκρατία (el)
Bratach Armas
Aintiún	Hymn to Liberty (1865)
Mana	«Eleftheria i thanatos»
Ainmnithe in ómós	Gréagaigh
Suíomh
38° 30′ N, 23° 00′ E
Príomhchathair	an Aithin
Daonra
Iomlán	10,482,487 (2021)
• Dlús	79.44 hab./km²
Déamainm	Gréagach
Teanga oifigiúil	an Ghréigis an Ghréigis Choiteann an Nua-Ghréigis
Tíreolaíocht
Cuid de	Oirdheisceart na hEorpa na Náisiúin Aontaithe an Limistéar Eorpach Eacnamaíoch Aontas Eorpach Deisceart na hEorpa
Achar dromchla	131,957 km²
• Uisce	2.3 %
Suite i nó in aice le limistéar uisce	an Mheánmhuir
Pointe is airde	Sliabh Oilimpeas (2,919 m)
Pointe is ísle	Calypso Deep (en) (−5,269 m)
Ar theorainn le	an Albáin an Mhacadóin Thuaidh an Bhulgáir an Tuirc
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Third Hellenic Republic (en)
Cruthú	25 Márta 1821 (Iúlach)
Saoire phoiblí	An Athbhliain (1 Eanáir) Eipeafáine (6 Eanáir) Rosenmontag (en) (Easter − 48 days (en) ) Celebration of the Greek Revolution (en) (25 Márta) Aoine an Chéasta (2 lá roimh an Cháisc) Domhnach na Cásca (22 Márta) Luan Cásca (Easter + 1 day (en) ) Lá Idirnáisiúnta na nOibrithe (1 Bealtaine) Deastógáil Mhuire Ohi Day (en) (28 Deireadh Fómhair) An Nollaig (25 Nollaig)
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtais	poblacht pharlaiminteach
Comhlacht feidhmiúcháin	Rialtas na Gréige
Comhlacht reachtach	Hellenic Parliament (en)
• Uachtarán na Gréige	Pavlos Kountouriotis (1924–1926)
• Príomh-Aire na Gréige	Kyriakos Mitsotakis (2019–)
Údarás breithiúnach is airde	an Chúirt um Achomharc
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	214,873,879,834 $ (2021)
Airgeadra	Euro
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	UTC+02:00
Fearann Idirlín barrleibhéil	.gr
Glaochód	+30
Uimhir theileafóin éigeandála	112, 100, 166 agus 199
Cód tíre	GR
Cód NUTS	EL
Eile
Suíomh gréasáin	government.gov.gr

Is tír í an Ghréig (Gréigis: Ελλάδα / Ελλάς) ar a dtugtar go hoifigiúil an Phoblacht Heilléineach (Gréigis: Ελληνική Δημοκρατία).

Tíreolaíocht

Tá an Ghréig suite in oirdheisceart na hEorpa, ar imeall theas na leithinse Balcánaí. Tá teorainneacha ag an dtír leis an mBulgáir, an Macadóin agus an Albáin lastuaidh di agus ag an Tuirc lastoir di.

Tá an Mhuir Aeigéach taobh thoir den Ghréig, tá an Mhuir Iónach taobh theas di agus tá an Mheánmhuir mar theorainn thiar di.

Tá ochtó faoin gcéad de thalamh na tíre clúdaithe le sléibhte, agus Sliabh Oilimpeas ar an gceann is airde díobh, agus í 2,917 méadar (9,570 troigh).

Tá thart ar 1,400 oileán ina timpeall, ach ní chónaíonn daoine ach ar 127 astu.

Stair

• An tSean-Ghréig.

Tá stair fhada shaibhir ag an nGréig ó ré na Sean-Ghréige i leith, agus measann an-chuid daoine gur sa tír seo a cruthaíodh sibhialtacht an Iarthair, an fhealsúnacht agus an daonlathas, gan trácht ar na Cluichí Oilimpeacha, Litríocht an Iarthair, staireolaíocht, eolaíocht pholaitiúil, cuid mhaith de bhunphrionsabail eolaíochta agus matamaitice, an chéad bhonn riamh agus drámaíocht an Iarthair. Bhí tionchar ar leith ag an nGréig ar chultúrtha na hEorpa, na hÁise agus na hAfraice.

Féach freisin => An tSean-Ghréig.

An Réamhstair agus Sibhialtachtaí na Mara Aeigéiche

Deirtear gur san Uaimh Apidima, i Mani, a bhfaightear iarsmaí an nua-dhuine mhoch is sine ar domhain lasmuigh den Afraic, a théann siar 200,000 bliana. Dar le daoine eile, áfach, is iarmaí an dhuine ársa iad. Is féidir rianta trí chéim na Clochaoise a fheiceáil sa Ghréig, mar shampla san Uaimh Franchthi. Is iad lonnaíochtaí Neoiliteacha na Géige na cinn is ársa san Eoraip, mar go bhfuil an Ghréig suite ar an bhealach trínar scaip an fheirmeoireacht ón Neasoirthear go dtí an Eoraip.

Is í an Ghréig an tír a tógadh an chéad shibhialtacht fhorásach san Eoraip agus meastar gurb í an áit a rugadh sibhialtacht an Iarthair, tús á chur léi leis an chultúr Ciocláideach ar oileáin na Mara Aeigéiche thart ar 3200 RC, sibhialtacht na Mionóch ar an Chréit (2700 RC-1500 RC) agus sibhialtacht na Mícéineach ar an mhórthír (1600 RC-1100 RC). Bhí scríbhneoireacht ag na sibhialtachtaí seo, úsáid á baint ag na Mionóigh as cló gan léamh ar a thugtar Líneach A, agus foirm is luaithe na Gréigise, Líneach B, á scríobh ag na Mícéineach. Dar le foinsí comhaimseartha na Hiteach agus na nÉigipteach, bhí stát amháin ar mhórthír na Gréige faoi riail "Rí Mhóir".

An tSean-Ghréig

Thit sibhialtacht na Mícéineach as a chéile agus ní fhaightear scríbhneoireacht ar bith ón tréimhse a leanas, Dubhaois na Gréige. Deirtear go traidisiúnta gur sa bhliain 776 RC a tháinig deireadh le Dubhaois na Gréige, an bhliain a cuireadh tús leis na Cluichí Oilimpeacha. Meastar gur chum Hóiméar an tÍliad agus an Odaisé, bun-théascanna litríocht an Iarthair, sa 7ú nó an 8ú haois RC. Bhí tionchar ag an fhilíocht ar chreideamh na nDéithe Oilimpeacha, ach ní raibh aicme sagart ná dogma oifigiúl ar bith i reiligiúin na Sean-Ghréige, agus bhí dearcthaí éagsúla ann, amhail cultais dhiamhrachta, mar shampla cultas Diníosais. Sa tréimhse seo, d'éirigh ríochta agus cathairstáit ar fud na Gréige, a scaip go cladaigh na Mara Duibhe, Magna Graecia i ndeisceart na hIodáile agus an Áise Bheag. Tháinig bláth iontach orthu seo, as a tháinig tuile chultúrtha gan sampla de chuid na Gréige Clasaicí, a léiríodh san ailtireacht, an drámaíocht, an eolaíocht, an mhatamaitic agus an fhealsúnacht. Sa bhliain 508 RC, bhunaigh Cléistinéas an chéad rialtas daonlathach ar domhan san Aithin.

Sa bhliain 500 RC, bhí smacht ag Impireacht na Peirse ar na cathairstáit Ghréagacha san Áise Bheag agus sa Mhacadóin. Níor éirigh le hiarrachtaí na gcatharstát Gréagach riail na Peirse a threascairt, agus rinne na Peirsigh ionradh ar mhórthír na Gréige sa bhliain 492 RC, ach cuireadh an ruaig orthu ag Cath Mharatóin in 490 RC. Mar gheall ar an ionradh, chuir cathairstáit na Gréige an Conradh Heilléanach ar bun in 481 RC, ar a raibh an Sparta i gceannas. B'é an chéad aontas de stáit na Gréige ón aontas i Cogadh na Traí sna seanscéalta. Cloíodh Dara hIonradh na bPeirseach ar an Ghréig in 480-479 RC, ag Salamas agus Plataea, agus i ndiaidh sin d'fhág na Perisigh an Eoraip. Is eachtra ríthábhachtach sa stair é bua na nGréagach thar an Pheirs, agus tugtar Ré Órga na hAithne ar an tréimhse leathchéad bliain a leanas, achar ceannródaíoch inar réitigh cuid mhór den bhealach do shibhialtacht an Iarthair. De bharr easpa cogaidh d'éirigh achrann idir stáit na Gréige go minic. Ba é Cogadh na Peilipinéise (431-404 RC) an cogadh is measa idir na Gréagaigh, inar cuireadh deireadh le hImpireacht na hAithne agus as a rug an Sparta ceannas ar an Ghréig, mar a rug na Téibigh as aithle sin. Déirigh na poleis Gréagacha lag de bharr na cogaíochta síoraí, agus mar sin chuir Rí Pilip II na Macadóine, a raibh a ríocht ag dul i dtreis, faoi chois iad, á mbrú isteach i gcomhghuaillíocht darb ainm Conradh na Corainte.

I ndiaidh do Philib a fheallmharú sa bhliain 336 RC, bhailigh a mhac, Rí Alastar na Macadóine, arm mór na Gréige iomláine, agus cogadh á chur aige ar Impireacht na Peirse, agus deireadh á chur aige léi. Gan chloí ar fad a shaoil, rinne sé mairseáil, go dtí a bhás anabaí sa bhliain 323 RC, ón Heilléaspontas go dtí an Iondúis. Scoilteadh impireacht Alastair i ndiaidh a bháis, agus tús á chur leis an Ré Heilléanaíoch. I ndiaidh cogaí fíochmhara idir ginearáil Alastair agus a gcomharbaí, bhunaigh siad ríochta móra sna fearainn ar chuir siad smacht orthu, mar shampla na Tolamaesaigh san Éigipt agus na Seiliúcaigh sa tSiria, sa Mheaspatáim agus san Iaráin. Tháinig na Gréagaigh soir go dtí na poleis sna ríochta nua, mar shampla Cathair Alastair agus Antíoch, agus baill iad d'aicme cheannais nua; mar gheall ar seo, le linn na gcéadta bliain a lean concas Alastair scaip foirm choiteann Ghréigise, ar a dtugtar koine, chomh maith le cultúr na Gréige, le linn do na Gréagaigh a bheith gafa ag déithe agus cultais an Oirthir. Bhain eolaíocht, teicneolaíocht agus matamaitic na Gréige a mbuaicphointe amach sa tréimhse seo. Mar go raibh siad ag iarraidh a neamhspleáchas agus saoirse a chosaint ar ríthe na Macadóine, d'aontaigh mórán poleis sa Ghréig in koina nó sympoliteiai, i.e. cónaidhmeanna, agus i ndiaidh do chaidreamh eacnamaíochta a bhunú leis an Oirthear, bhí smacht mór ag aicme shaibhir na euergatai ar chursaí inmhéanacha na gcónaidhmeanna.

An Ghréig faoi riail na Róimhe

Ó thosach an tríú haois RC, thosaigh Poblacht na Róimhe a lámh a chur i gcursaí na Gréige, agus throid sí sraith chogaí in aghaidh na Macadóine. Cuireadh deireadh le cumhacht na Macadóine sa Ghréig nuair a rug na Rómhánaigh an bua uirthi ag Cath Pydna sa bhliain 168 RC. Sa bhliain 146 RC, gabhadh an Mhacadóin isteach sa Phoblacht, agus rinneadh coimirceas as an chuid eile den Ghréig.

Críochnaíodh an obair sa bhliain 27 RC, ina ghabh an tImpire Ágastas an chuid eile den Ghréig isteach san impireacht mar phroibhinse sheanadóra Acháia. D'ainneoin an Ghréig a bheith faoi smacht na Róimhe de bharr a gcumhacht mhíleata, bhí meas mór ag na Rómhánaigh ar chultúr na Gréige, agus tionchar láidir ag cultúr na Gréige ar chultúr na Róimhe.

Bhí na pobail Ghréigise san Oirthear Heilléanaithe barrthábhachtach i scaipeadh na Críostaíochta sa dara agus sa tríú haois, agus bhí Gréigis ag an chuid is mó de chinn urra luatha na Críostaíochta, ach níorbh as an Ghréig iad d'fhormhór. Scríobhadh an Tiomna Nua i nGréigis, agus tá fianaise de thábhachtacht shéipéil na Gréige sa Chríostaíocht luath i gcuid míreanna de. Bíodh sin mar atá, chloígh mórán den Ghréig leis an phágántacht, agus cleachtadh creideamh ársa na Gréige fós i ndeireadh an 4ú haois AD, nuair a chuir Impire na Róimhe, Teodaisias I, cosc air i 391-392. Rith na Cluichí Oilimpeacha deireanacha a bhfuil ar taifead sa bhliain 393, agus scriosadh nó rinneadh mórán damáiste do chuid mhór teampall sa chéad bliain a leanas. Is é dúnadh an Acadaimh Nuaphlatónaigh san Aithin ag an Impire Justinian sa bhliain 529 an eachtra a ainmnítear go minic mar deireadh an tseansaoil, cé go bhfuil fianaise ann gur mhair an t-acadamh.

An Mheánaois

Tugtar an Impireacht Bhiosántach ar Impireacht na Róimhe san oirthear i ndiaidh don impireacht san iarthar titim as a chéile, ach ina lá tugadh "Ríocht na Rómhánach" uirthi. Toisc gur Chathair Chonstaintín an phríomhcathair, bhí teanga agus cultúr na Gréige ann, agus an Eaglais Cheartchreidmheach an eaglais a bhí ann.

Bhris ionraí na mbarbarach fearainn Bhalcánacha na himpireachta, an Ghréig ina measc; thit údarás na himpireachta as a chéile i Leithinis na Gréige de bharr ionsaithe na nGotach agus na Hunach sa 4ú agus sa 5ú haois, chomh maith le hionradh na Slávach sa 7ú haois. Ní raibh smacht ag rialtas na himpireachta ach ar na hoileáin agus na ceantair cois farraige, go háirithe na cathracha múrtha daoiniúla, mar shampla an Aithin, an Choraint agus Teasaloinicé. Bíodh sin mar atá, meastar gur tuairm sheanchaite í gur tháinig meath, scoilteadh is bánú ar an Ghréig sa tréimhse seo, mar go dtaispeánann na cathracha rathúnas agus buaine sna forais idir an 4ú agus an 6ú haois. Sa 6ú haois luath, bhí thart ar 80 cathracha sa Ghréig dar le croinic Synekdemos, agus meastar gur tréimhse mhór ratha ab ea é idir an 4ú agus an 7ú haois.

Go dtí an 8ú haois bhí beagnach an Ghréig iomlán faoi dhlínse na Cathaoireach Naofa. Bhrú an tImpire Leon III limistéar Phatrarcacht Chathair Chonstaintín ó thuaidh agus siar san 8ú haois. Thosaigh na Biosántaigh ar na cúigí caillte a athghabháil san 8ú haois le linn na gCogaí idir na hArabaigh is na Biosántaigh, agus tháinig an chuid is mó de leithinis na Gréige faoi riail na himpireachta arís. Réitíodh an bóthar dó seo le slua mór Gréagach a tháinig go dtí an Ghréig ón Sicil agus ón Áise Bheag, an t-achar a gabhadh mórán Slávach a athlonnaíodh san Áise Bheag. Mar gheall ar chobhsaíocht a fhilleadh ar an Ghréig san 11ú agus an 12ú haois tháinig borradh ar an gheilleagar sa tréimhse sin. Bhí Eaglais Cheartchreidmheach na Gréige barrthábhachtach i smaoineamh na Gréige a scaipeadh ar fud an tsaoil Cheartchreidmhigh.

Tar éis an Ceathrú Crosáid agus turnaimh Chathair Chostaintín ag na "Laidinigh" sa bhliain 1204, scoilteadh an Ghréig idir roinnt stát beag Gréagach agus riail na bhFrancach (an Frankokratia). Bunaíodh an phríomhchathair i gCathair Chonstaintín athuair sa bhliain 1261, agus athghabhadh chuid mhaith de leithis na Gréige thart ar an am seo, ach d'fhan na hoileáin faoi smacht Genova agus na Veinéise. Le linn don Ríshliocht Paleologi a bheith i gcumhacht, thosaigh aois nua de ghrá tíre sa Ghréig, le filleadh ar an Sean-Ghréig.

Sa 14ú haois cailleadh cuid mhór de leithinis na Gréige leis na Seirbigh agus i ndiaidh sin do na hOtamánaigh. Thit Cathair Chonstaintín leis na hOtamánaigh sa bhliain 1453 agus faoi 1460, críochnaíodh concas na nOtamánach ar mhórthír na Gréige ar fad.

19ú haois

Thiar sa bhliain 1830 a bunaíodh an Ghréig mar náisiún nua-aimseartha, tar éis di éirí amach in aghaidh na nOtamánach.

20/21ú haois

Is ballstát den Aontas Eorpach í sá lá atá inniu ann.

Géarchéim eacnamaíoch: 2009-2015

Ba é an Ghréig ba mhó a bhí thíos leis an ngéarchéim eacnamaíoch, a bhris amach sa Ghréig sa bhliain 2009, nuair a tháinig Pasok (an páirtí sóisialach) i gcumhacht. Mar thoradh ar phlé faoi athchóirithe sa tír sin agus a bhuí le tacaíocht ón Aontas Eorpach, rinneadh socrú nua i mí Iúil 2015.

Eacnamaíocht

Úsáidtear an euro mar airgeadra sa Ghréig. Dar le tuairisc na bliana 2017 ón gCiste Airgeadúil Idirnáisiúnta, is é geilleagar na Gréige an 58ú ceann is mó ar domhan de réir olltáirgeacht intíre (OTI) paireachta cumhacht cheannaigh (PCC), agus an 53ú ceann de réir OTI ainmniúla. De réir OTI PCC de réir chónaithigh, is an 62ú geilleagar is mó ar domhan atá ag an nGréig, é ar $27,776 don chónaitheach.

Dar le hInnéacs Forbartha Daonna Socraithe don Éagothroime na Náisiún Aontaithe, a thomhaiseann caighdeán an tsaoil i dtíortha éagsúla de réir gnéithe eacnamaíochta agus neamh-eacnamaíochta, is í an Ghréig an 38ú tír is forbartha ar domhan, as 151 ceann a tomhaiseadh, agus an 25ú tír is forbartha san Aontas Eorpach, as 28 ceann. I dTuarascáil Sonais Domhanda 2018 na Náisiún Aontaithe, meastar gurb í an Ghréig an 79ú tír is sona, as 156 thír.

I Mí na Márta 2019, bhí ráta dífhostaithe na tíre ag 18.5%, an leibhéal is airde san Aontas Eorpach.

Ceantair

• an Ataic, Aintíoch
• Ciocláidéis
• an Mhacadóin
• Na hOileáin Dhóideacanacha
• Méileas
• Peilipinéiseach
• an Tráicia, an Teasáil, Téara, Tearmápalae

Cathracha

• an Choraint
• Deilfe
• Eileoisis, Eipeadáras
• Maratón
• Néimé
• Sparta
• Teasaloinicé, an Téibh