Uí Néill an Tuaiscirt
Rítheaghligh in iardheisceart Éireann na meánaoisa, a mhaígh gurbh é Niall Naoighiallach a sinsear, ba ea Uí Néill an Tuaiscirt.[1] Ba iad na rítheaghlaigh úd ná Cineál Chonaill (Cenél Conaill) agus Cineál Eoghain (Cenél nEógain), ainmnithe as mic a mheastar le Niall: Conall agus Eoghan.[1][2]
I dtosach báire, bhí ard-ríocht Uí Néill an Tuaiscirt faoi cheannas Chineál Chonaillits, agus aitheanta mar In Fochla[3] agus An Tuaisceart (In Tuaiscert).[4] Tháinig muid deireanaí Chineál Eoghain i gceannas, agus glaodh Aileach (Ailech) ar an ríocht ansin.[4]
Uí Néill an Deiscirt a glaodh ar rítheaghlaigh de shliocht Néill i lár na tíre. Le chéile, glaodh muintir Uí Néill orthu.[1]
Bunúis mhiotasacha
[cuir in eagar | athraigh foinse]Maítear i dtéacsanna meánaoiseacha Gaeilge go ndearna triúr mac Néill Naoighiallaigh — Eoghan, Conal Gulban agus Enda — i dteannta le hErc mac Colla Uais, ionsaí ar iarthuaisceart nap nUladh timpeall na bliana 425.[5] Chaill na hUlaidh mór chuid dá gcríocha.[5] Roinneadh na tailte idir an triúr deartháireacha mar a leanas:[5] lonnaigh Conal Gulban san iarthair agus tugadh an t-ainm Tír Chonaill dó; lonnaigh Eoghan sa phríomhgharinis agus tugadh an t-ainm Inis Eoghain dó; agus lonnaigh Éanna sa tuath taobh ó dheas d'Aileach, ar a glaodh Mag Enda.[5]
Óir go bhfuil easpa fianaise comhaimseartha ann, tá amhrais caite ar fírinne na seanscéalta, ar tharla an ionradh úd i ndáiríre, nó ar mhuintir Uí Néill iad na hionroirí ar chor ar bith.[2]
In ainneoin na n-amhras agus na gceisteanna seo, glaoitear ag staraithe 'Uí Néill an Tuaiscirt' ar mhic Néill mar a mhaítear.[2]
Bunúis stairiúla
[cuir in eagar | athraigh foinse]Ón 8ú haois ar aghaidh, spreagtha is amhlaidh ag Aodh Alan, rí na Teamhrach de Chineál Eoghain, agus Congus, Ardeaspag Ard Mhacha, chruthaigh staraithe Éireannacha bolscaireacht chun cumhacht Uí Néill agus ardcheannas Ard Mhacha a dhaingniú.[6] Ath-scríobhadh ar ais nó ar éigean ginealaigh, ríliostaí agus luath-annála, chun príomhcheannas an status quo a rianú siar go dtí an 5ú haois réamhstairiúil.[6] I dteannta sin, bronnadh sinsearacht Uí Néill an Tuaiscirt ar dhá dhream déag, go garbh, agus Cineál Conaill agus Cineál Eoghain is ceannasaí.[6]
Faoin 13ú haois, bhí Cineál Conaill i gceannas i nDún na nGall, agus scríobh siad a gcuid staire féin le hábhar ann ó athbhreithnithe níos luaite.[6] Insítear sa scéal Eachtra Conaill Gulbain,[7] conas ar tháinig Niall Naoighiallach as na Connachta amach, a ndearnadh sé ionsaí ar iarthuaisceart na nUlad[6][8] ag cloí an treibh dúchais, Dál Fhiatach,[6][6][8] agus ar bhunaigh siad ríochtaí nua ann.[8]
Tarraingíonn mionstaidéar ar seandálaíocht, logainmneacha, sinsearachtaí máthartha, naomh-sheanchais agus ginealaigh ceist i dtaobh bhunús Cineál Conaill. Moltar anois gur géag desna Cruithne iad, nasctha le hUí Eachach Chobha agus Conaille Muirtheimhne.[6]
De réir taighde ADN a rinneadh le gairid ar sliochtaigh an dá chineál, tá sinsear coiteann acu a mhair timpeall 1,730 bliain ó shin.[6] Tá Niall Naoighiallach curtha as an áireamh an staraí, Brian Lacey mar an sinsear seo, agus molann sé féidireachtaí eile, mar shampla: Cana mac Luigdech Lámfhata, ceannaire Dhál Fhiatach de Sentúatha Ulaid; Echu Doimlén, athair Cholla Uais; nó b'fhéidir tiarna Chruithne anaithnid.[4]
Na Cineáil
[cuir in eagar | athraigh foinse]Tugadh an t-ainm Tír Chonaill ar chríocha Chineál Chonaill.[2] Sa 16ú haois, chruthófaí Contae Dhún na nGael agus an Tír mar bhunús. Glaodh Inis Eoghain ar chríocha Chineál Eoghain, agus tugadh an teideal rí Ailigh dá ríthe, ainmnithe as a bpríomhionad Grianán Ailigh ag bun na Inse.[2]
Bhí Cineál Chonaill i gceannas[2][4] ón 6ú haois go dtí timpeall lár na 8ú haoise.[9][1] Sa bhliain 734, chuir Aodh Allán, rí Cineál Eoghain, iachall ar rí Chineál Chonaill, Uí Néill an Tuaiscirt, Uí Néill agusArdrí na hÉireann Flaithbheartach mac Loingsigh éirí as a choróin.[2][9] As sin amach, ní dhéanfaí choiche rí Uí Néill de dhuine de Chineál Chonaill.[9] Thosaigh ansin an nós inar dáileadh ríogacht Teamhrach idir sthis Cineál Eoghain agus Clann Cholmáin de mhuintir Uí Néill an Deiscirt.[2][9]
Dar le hAnnála Uladh, sa bhliain 788, dhóigh Cineál Eoghain mainistir Dhoire, tógtha ag Cinneadh Chonaill sa 6ú haois.[4] An bhliain dár gcionn, tharla Cath Cloítech idir Cineál Chonaill agus Cineál Eoghain faoi cheannas Audi Oirdní.[4] Bhuaigh Cineál Eoghain, agus as sin amach ní dhéanfaí rí Uí Néill an Tuaiscirt de dhuine de Chineál Chonaill. Cuireadh an ruaig orthu as Mag nÍtha fosta.[4] Tar éis an chatha seo, tugadh an t-ainm "Aileach" in ionad "An Fochla" nó "An Tuaisceart" ar an ríocht.[4][2][10]
Ceansú na nOiriall
[cuir in eagar | athraigh foinse]I dtosach, bhí leisce ar Uí Néill an Tuaiscirt dul i ngleic le cumhacht na ríochtaí níos láidre amhail is na hUlaid, na hOirialla, agus na fiú an mionríocht, na Ciannachta. In am trátha, ámh, chloífidís agus thiocfaidís i dtreis i gcuid is mó den chúige.[11]
Agus iad á mbrú ag Cineál Chonaill ón iarthar,[10] chuaigh Cineál Eoghain ó dheas as Inis Eoghain agus trasna an Fheabhail i gcontaetha Doire agus Tír Eoghain isteach.[2] Ríocht na nOiriall i lár na nUladh, chomh maith le na hUlaid féin níos faide soir, a bhí thíos leis na heachtraí seo.[10] I dtosach faoi cheannas na nUlad,[2] cónaidhm naoi ríocht ba ea na hOirialla,[2][12] agus moltar gurbh as sin a bhain "Niall Naoighiallach" a bhua ainm amach.[2] Chloígh Niall Caille mac Aodha Oirdní chomhairm na nOiriall agus na nUlad i gCath Leth Cam sa bhliain 827.[8][9][13][14]
Le linn na 10ú haoise, lonnaigh géag de Chineál Eoghain, darbh ainm Cenél mBinnig, sa cheantar that timpeall Tulaigh Óig, suíomh insealbhaithe na Oiriall, is amhlaidh.[14] B'éigean disa hOirialla bogadh ó dheas dá bharr.[2] Faoin 11ú haois, bhí a ríchathaoir bogtha ag Cineál Eoghain ó Aileach go dtí an suíomh seo, is dócha de bharr tábhacht an tsuímh.[14] Ba é Aodh Ó Néill an chéad rí de Chineál Eoghain a insealbhaíodh ann.[14] In ainneoin seo, bheadh Aileach inaitheanta leis an gCineál le tamall fada i ndiaidh sin.[9]
I measc chlanna Chineál Eoghain agus a gconcais, bhí a leanas:[10]
- Mhic Cathmhaoil de Chineál Fearadhaigh, a ghabh Clochar, príomhionad iarthar na nOiriall.
- Mhic Cana de Chineál Aonghasa, a lonnaigh i dtuaisceart Chontae Ard Mhacha.
- Uí Chatháin, a chloígh na Ciannachta
- Uí Néill (clann Uí Néill) a tháinig chun cinn taobh thiar de Loch nEathach i gcríocha Uí Thoirtre, á lonnú sa suíomh ársa, Dún Tulaigh Óig.[10][15]
- Bhí Uí Fiachrach Arda Strath, suite taobh ó dheas de Mag nÍtha, fís faoi cheannas Ua Chríocháin na nOiriall, ach tháinig sí faoi smacht Ailigh. Faoin 12ú haois, bhí suas lonnaithe freisin i Lorg, Contae Fhear Manach.[10]
- Siar ó dheas uathu, bhunaigh Cineál Eoghain ríocht Cairbre Dhroma Chléibh (Cairpre Dromma Cliab) i gContae Shligigh.[10]
In dteannta lena mbuanna, chaill Cineál Eoghain roinnt tailte. Chuir Uí Dhochartaigh, a bhí tagtha chun cinn i dTír Conaill, an ruaig sa deireadh ar orthu as Inis Eoghain féin. Chuir Uí Dhomhnaill clann Uí Gairmleadhaigh de Cenél Móen as Maigh Íotha.[10] Tháinig Fír Loirg agus Tuatha Ratha faoi cheannas Mhic, Fir Manach.[10] Agus cailleadh Cairbre Droma Chléibh, clóite ag Tiarnán Ó Ruairc, rí Bhréifne.[10]
Tháinig eaglais Ard Mhacha, a mhaígh ardcheannas ar Éirinn, faoi thionchar Cineál Eoghain a bhuí a leathadh i gcríocha na nOiriall isteach.[2] I dteannta lena bolscaireacht, rinne Ard Mhacha Cineál Eoghain a chur ar aghaidh.[2]
Lochlannaigh
[cuir in eagar | athraigh foinse]Le linn na 9ú haoise, rinne Lochlannaigh ruathair ar imeallbhord Ailigh agus na hUlaid araon. I rith na 850í, bhí ríthe an tuaiscirt in ann teacht aniar a bhuí le easaontas i measc na Lochlannach, agus chloígh siad go holc iad.[16] Sa deireadh thiar, sa bhliain 866 chuir rí Ailigh, Aodh Fionnliath, an ruaig ar an Lochlannaigh as a gcuid longfort "sa tuaisceart, idir Chineál Eoghain agus Dhál Araí", agus bhuaigh sé cath i Loch Feabhail.[16]
Bua suntasach ba é seo, óir gur lig na Lochlannaigh sin cheantar, idir Aileach agus Uaidh, leis na blianta i ndiaidh sin, agus beag a dtionchar ann i gcomparáid leis an gcuid eile den tír.[16] Faoi theacht na Normannaigh sa dara leath den 12ú haois, ní raibh ach longfort tábhachtach Lochlannach amháin ann, "Áth Ulfrek" (Latharna an lae inniu).[16]
Normannaigh
[cuir in eagar | athraigh foinse]Le déanamh
Grianán Ailigh
[cuir in eagar | athraigh foinse]Tá sé mollta go raibh Dún Grianáin suite laistigh de chríocha Chineál Chonaill, agus gur athainmnigh ríthe Cineál Eoghain é as a gcríocha dúchais féin, Grianán Ailigh.[4] De ghnáth, an é ceart nó mícheart,deirtear gur phríomhionad an Chineáil a bhí ann ón 6ú haois ar aghaidh, go dtí gur scrios Muircheartach Ua Briain, rí na Mumhan é sa bhliain 1101.[4][14]
Ginealach Cineál Chonaill
[cuir in eagar | athraigh foinse] | Ba chóir an t-alt seo a ghlanadh, mar: an chraobh ginealaigh thíos
Tar éis an t-alt a ghlanadh, is féidir an teachtaireacht seo a bhaint de. Féach ar Conas Leathanach a Chur in Eagar agus an Lámhleabhar Stíle le tuilleadh eolais a fháil. |
Seo a leanas craobh ghinealaigh Chineál Chonaill, ó Niall Naoighiallach ar aghaidh, le pearsanra as an mbéaloideas go dtí an 8ú haois, nuair a thosaíonn an ré ceart stairiúil in Éirinn.
| Niall Noígíallach | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Conall Gulban | Eógan mac Néill | Enda | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Cenél nEógain | Cenél Enda | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Fergus Cennfota | Doi (Cenél nDuach) | Enna Bogaine (Cenél mBogaine) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ninnid | Melge | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Baetan | Brandub | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ninnid Liath mac Ferguso | Brénainn mac Ferguso | Sétna mac Ferguso | Fedilmid mac Ferguso | ? | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dauí | Feradach | Baithéne mac Brénaind | Columb | Eoghan | Columb Cille | Garban | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Amolgad | Lasrén mac Feradaig | Fiachra | Áed | O'Freel | Sechnasach (Rí Cenél mBogaine | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| {{{ }}} | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Pipan | Ernán | Ségéne mac Fiachnaí | Tinne | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Fáilbe mac Pípáin | Cumméne Find | Rónán | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Adomnán | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
! ! ! ! O'Freel ! ! ! |_______________________________ |______________ | | | | | | | | | | Ainmire, died 569 Colum Lugaid Mael Tuile Bresal, died 644 Ri of Ireland | | | | | | | Cenél Lugdach Dungal, Rí Cenél mBogaine, died 672 | | | | | |______________ | Ronan | | | | | | | | Sechnasach Dub Diberg, died 703 | Garb | | | | ? | | | | Flaithgus, died 732 | | Forbasach | | | Rí Cenél mBogaine ? | Cen Faelad died 722 | | | Rogaillnech, died 815 | _______________________| | | | | | | | Mael Duin Fiaman | | | | | ? ? | | | | Airnelach Maenguile | | | | | | | | | | | | | | Cen Faelad Dochartach | | (Clann Ua Dochartaig) | | | |____________________________________________ | | | | | | | Dalach, 'Dux' Cenél Conaill, died 870. Bradagain | | | | | | | Eicnecan, Rí Cenél Conaill, died 906. Baigill | | (Clann Ua Baighill) | | | |_______________________________________________________________________ | | | | | | | | | | | | | | | two sons Flann Adlann Domnall Mor Conchobar |died 956 & 962. Abbot of Derry (Clann Ua Domnaill | died 950. Kings of Cenel Conaill after 1270 a.d.) | |_______________________ | | | | Áed, died 598 Ciaran | | | | | Fiachra, founder of Derry, died 620. | |__________________________________________________________ | | | | | | | | Domnall, died 642 Conall Cu Mael Cobo, died 615 Cumuscach, died 597 High King died 704 High King of Ireland | of Ireland |____________ | | | | | | | Cellach Conall Cael | | both died 658/664 | | | (Clann Ua Gallchobair) | | |_____________________________________________________________________________ | | | | | ! | | | | | ! Oengus, died 650 Conall Colgu Ailill Flannesda Fergus Fanad | died 663 died 663 died 666 died 654 | ! ! ! ! ! | | | Congal Cenn Magair | died 710 | High King of Ireland | ! | _____________________|_______ | | | | | | | | | Donngal Flann Gohan Conaig | died 731 died 732 died 733 ! ! ! ! | O'Breslin-Fanat Loingsech, died 703 High King of Ireland | |_____________________________________________________________________ | | | | | | | | | | Flaithbertach, deposed 734. Fergus, died 707 three other sons, all killed 703 | |_______________________________________________________________________ | | | | | | Aed Muinderg, Ri in Tuisceart, died 747. Loingsech Murchad | Rí Cenél Conaill Rí Cenél Conaill |_______________ died 754 died 767 | | | | | | Domnall Donnchad Mael Bresail died 804 fl. 784 Rí Cenél Conaill | died 767 | | Flaithbertach | | Oengus | | Canannan |
(Ua Canannain) Mael Doraid (Ua Maildoraid)
Rí Cenél Conaill |
_______|_______
| |
| |
Fogartach Mael Bresail
Rí Cenél Conaill Rí Cenél Conaill
died 904 died 901
Clanna suntasacha Cineál Chonaill ba ea Uí Dhomhnaill agus Uí Dhochartaigh. Colm Cille ba ea duine cáiliúla an Chineáil, a maíodh gur gharmhac Chonaill Gulbain é, agus a bhunaigh mainistir Dhoire.[1]
Ginealach Cineál Eoghain
[cuir in eagar | athraigh foinse]Seo a leanas craobh ghinealaigh is a Cineál Eoghain, ón rí Fearghal mac Maoil Dúin, an chéad den rítheaghlach a fheictear sna taifid stairiúla.
| Fergal mac Máele Dúin | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Áed Allán | Niall Frossach | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Máel Dúin | Áed Oirdnide | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Murchad | Niall Caille | Máel Dúin | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Áed Findliath | Flaithbertach | Murchad | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Domnall | Niall Glúndub | Ualgarg | Flaithbertach | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| (féach thíos) | Aed Ua hUalgairg | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Conchobar | Fergal | Flaithbertach | Flann | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ? | Mael Ruanaid | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Murchad Glun re Lar | Mael Sechnaill | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Flaithbertach | Tadg | Conn | Niall | Lochlainn | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Domnall | Aed | Donnchad | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| (féach thuas) | |||||||||||||||||||||||||
| Niall Glúndub | |||||||||||||||||||||||||
| Muirchertach mac Néill | Conaig | ||||||||||||||||||||||||
| Domnall | |||||||||||||||||||||||||
| Flaithbertach | Domnall ua Néill | Fergal | |||||||||||||||||||||||
| Muiredach | Aed | Muirchertach | |||||||||||||||||||||||
| Lochlainn | Flaithbertach Ua Néill | ||||||||||||||||||||||||
| Aed | |||||||||||||||||||||||||
| Aed in Macaem Toinlesc Ua Neill | |||||||||||||||||||||||||
| Aed Meith | Niall Ruad | ||||||||||||||||||||||||
| ... | ... | ||||||||||||||||||||||||
Clanna suntasacha Chineál Eoghain ba ea Clann Uí Néill agus Mhic Lachlainn. Chloígh Uí Néill Mhic Lachlainn sa bhliain 1241, agus tháinig siadsan i gceannas an Chineáil.
Féach freisin
[cuir in eagar | athraigh foinse]Foinsí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Bardon, Jonathan (2005). "A History of Ulster". The Blackstaff Press.
- Byrne, Martin, Moody (1984). "Northern Ui Neill: Cenel nEogain Kings of Ailech and High Kings 700–1083".
- "Oxford Companion to Irish History" (2007). Oxford University Press.
- "A New History of Ireland, imleabhar II: Medieval Ireland 1169-1534" (2008). Oxford University Press.
- Desmond Keenan (2004). "The True Origins of Irish Society". Xlibris Corporation.
- Duffy, Seán (2014). "Brian Boru and the Battle of Clontarf". Gill & Macmillan.
- Lacey, Brian (2003). "The Grianan of Ailech - a note on its identification".
- Lacey, Brian (2006). "Cenel Conaill and the Donegal Kingdoms, AD 500-800". Four Courts Press, Dublin.
- Schlegel, Donald M. (2002). "Reweaving the Tapestry of Ancient Ulster". Clogher Record.
- Gleeson, Patrick (16 June 2017). "Luigne Breg and the origins of the Uí Néill". Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature 117C: 65–99. doi:.
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 Adomnan of Iona (23 Feabhra 1995). "Life of St. Columba". Penguin UK.
- ↑ 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15 Duffy (2004), ll. 21-3.
- ↑ 1 fochla I, An Tuaisceart, ar eDIL
- ↑ 4.00 4.01 4.02 4.03 4.04 4.05 4.06 4.07 4.08 4.09 Lacey (2003), ll. 145-9.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Schlegel, ll. 737-8.
- ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 Lacey (2006), lch. 351.
- ↑ The A.G. van Hamel Foundation for Celtic Studies. "Eachtra Conaill Gulbain,". Dáta rochtana: 27ú Iúil 2015.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 Bardon, lch. 14.
- ↑ 9.0 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 Duffy (2005), ll. 490-1.
- ↑ 10.00 10.01 10.02 10.03 10.04 10.05 10.06 10.07 10.08 10.09 Cosgrove
- ↑ Keenan, lch. 234.
- ↑ Connolly, lch. 12.
- ↑ Duffy (2004), ll. 24-6.
- ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 14.4 Duffy (2005), lch. 12.
- ↑ Connolly, ll. 584-5.
- ↑ 16.0 16.1 16.2 16.3 Bardon, ll. 26-7.