Mairtine
Dream tábhachtach na Mumhan réamhstairiúil ab ea na Mairtine[1]. Faoin ré luathstairiúil, is amhlaidh go raibh siad imithe as saol polaitiúil na tíre. In am trátha, d'éirigh a bpríomhchathair, mar a bhí Medón Mairtine, ina príomheaglais na nEoghanacht, mar atá Imleach (Tiobraid Árann).
Mairtine mac Sithcheann
Ina shaothar aige Foras Feasa ar Éirinn le Seathrún Céitinn, faightear an t-alt seo a luann is féidir sinsear:
- Bhí Eochaid Apthach mac Fionn mhic Ailealla mhic Flainn Ruadh mhic Rothlana, mhic Mhairtine mhic Sithchinn Riaghlana mhic Eoinbhric mhic Lughaí mhic Iotha mhic Breogháin i gceannas in Éirinn le haon bhliain amháin
De réir seo, ba dubh-dubhó Bhreogáin mhic Bhraith, rí seanscéalacha na Gailíse, é Mairtine de Bhreoghán mac Brath. Athair agus uncail na chéad Gael a lonnaigh in Éirinn ab ea garmhac Bhreogháin, Míl Espáine.
Ba bhall den Chorca Laidhe ab ea Eochaid Apthach, gar-dhubhó Mhairtine. Deirtear ar shlite éagsúla gur sa 8ú, 7ú nó 6ú/5ú haois RC a réim.
Ní deirtear go soiléir in áit ar bith, ámh, gurbh eapainm na Mairtine é Mairtine mac Sithcheann. I dteannta sin, deirtear i bhfoinsí eile gur de shliocht na bhFear Bolg, réamhtheachtaí na nGael, ab ea na Mairtine.
Medón Mairtine
Tá príomhchathair na Mairtine suite inniu áit a bhfuil Imleach (Tiobraid Árann). Aistríodh ainm na cathrach Medón Mairtine mar 'lár [tír] na Mairtine'. Siar ó Chaiseal, ceanncheathrú rithe stairiúla na Mumhan is ea í, agus dá bharr is féidir a rá gur i lár tíreolaíoch na Mumhan í.
In aiste sa bhliain 2000, tugann Nollaig Ó Muraíle faoi ndeara gurbh fhéidir é go lonnaí roinnt den Mhairtine i gcúige Connacht, ach ní luann sé go sonrach cén áit.
Muintir
De réir nósanna, tá gaol ann idir na Mairtine agus na hÉrainn, Benntraige, Ulaid, agus Eoghanachta. Insítear i ndán déanach gur treibh de mhuintir Domnainn iad.[2] Deirtear dusta go traidisiúnta gur de shliocht na bhFear Bolg miotasacha iad.
De réir miotais éigin, tharla cath sa bhliain 123 AD idir Eoghan Mór agus Conn Céadchathach, agus roinneadh Éire in dhá leath agus Eiscir Riada – droim fada cnoc ó Bhaile Átha Cliath go Gaillimh – mar theorainn. Mar a thugann Dáibhí Ó Cróinín faoi ndeara, insítear i nginealaigh an Leabhar Mór Leacáin gur cuireadh an ruaig ar na Mairtine as tuaisceart na tíre, nó Leath Choinn, agus gur lonnaigh siad i gcríocha i gContae an Chláir darbh ainm ansin An Déis Tuaiscirt, a n-éireodh ina Dál gCais.[3][4]
Leabhar na nGinealach
De réir Dubhaltaigh Mhic Fhirbhisigh, bhí gaol idir na Mairtine agus na hÉarainn is na Fir Bholg. Ina shaothar Leabhar na nGinealach, chuir sé le chéile iad leis an dara acu. Luaigh sé iad ar dtús nuair a scríobh sé:
- Conmhal mac Ebhir, ri Ereann, do bhris cath Locha Lén for Eurna, Mairtine, agus for Moghruith mac Mofebhis d'Fearuibh Bolg
- Bhris Conmáel mac Éibhir, rí na hÉireann, cath Loch Léin in aghaidh na nÉarainn, na Mairtine, agus Mogh Ruith (Mug Ruith?) mhic Mo-Feibheas na bhFear Bolg." (46.5, lch. 210-11, LNG).
San alt 47.2, scríobh sé gur bhuaigh Siorna mac Dian (Sírna Sáeglach), rí na hÉireann, i gcath Móin Fhoichnigh i ríocht Uí Fhailghe in éadan na Mairtine agus na nÉarann. Deir sé go raibh roinnt treibheanna ar ghá dóibh "servile rent" a íoc, san áireamh:
- "Tuath Fhochmhuinn ... as Uí Fhailghe agus Fotharta (Fortúatha?) as Dairbhre (Cill Dairbhre?) agus Almhain (Cnoc Alúine) agus Mairtine nó Maidirdine." (50.7, ll. 217–17).
Ag 51.8, rinne sé cur síos ar a gcuid críoch mar:
- "Tuath Mhairtine in Múscraige Miontaine agus in Oirthear Feimhin (féach Sliabh na mBan)] agus Liag Tuaill agus Liag Tí re agus Aodha agus Breogháin agus Ui Chairbre (féach Uí Fidgenti)."
Sa dán Sloindfead athachtuatha Ereann, a thugann liosta d'fho-threibheanna (see Déise, nó Attacotti?) na hÉireann, d'inis Mac Firbhisigh (55.6, ll. 224–25):
- na Mairtine i lár na Mumhan
- Ní cuimhin cách é
Sa dán Gá lí on i bhFó dla Fir Bholg?, deir sé gur de mhuintir na bhFear Bolg iad (56.3, ll. 226–37).
Annála na gCeithre Máistrí
I nAnnála na gCeithre Máistrí, feictear go raibh Conmhaol i réim le tríocha bliain, go dtí Anno Mundi 3579.
Deirtear fosta sna hannála úd gur chloígh Aonghas Olmhuchaidh), bás Anno Mundi 3790, na Mairtine i "gcath Cuirce, cath Sliabh Cailghe..., i gcríocha an Chorca Bhaiscinn" (Contae an Chláir).
Ríthe
- Deirtear sa seanscéal ait Forbhais Droma Dámhgháire gur rí Medón Mairtine ab ea Dáire Cerbba, ríoraí cáiliúil na Mumhan, sinsear muintir Uí Fidgenti agus Uí Liatháin.[5]
- In Agallamh na Seanórach, deirtear gur trí rí mhic rí na Mairtine na Mumhan ab ea Luath, Indell agus Eoghan ("Luath & Indell & Eogan tri meic rig Mairtine Muman aníar.").
Dinnseanchas aoi
Sa Dindshenchas aoi, tá sliocht ann a deir:
- "Chloígh trí Mhac Tíre Rua na Mairtine neart an fhir cháiliúil: bhain siad a cheann de, cibé ar tharla dó."
D'fhéadfadh é gur tagairt é seo do Luath, Indeall agus Eoghan in Agallamh na Seanórach.
Foinsí
- Eoin Mac Néill, "Early Irish Population Groups: their nomenclature, classification and chronology", Imeachtaí Acadamh Ríoga na hÉireann (C) 29 (1911), ll. 59–114
- Michael A. O'Brien (eag.) le réamhrá le John V. Kelleher, Corpus genealogiarum Hiberniae. Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. 1976.
- Dáibhí Ó Cróinín, "Ireland, 400-800", in Dáibhí Ó Cróinín (eag.), A New History of Ireland (Volume 1): Prehistoric and Early Ireland. Oxford University Press. 2005.
- Nollaig Ó Muraíle, Some Early Connacht Population Groups, in Seachas: Studies in Early and Medieval Irish Archaeology, History and Literature in Honour of Francis J. Byrne, eag. Alfred P. Smyth, Four Courts Press, Baile Átha Cliath, ll. 161–177, 2000. ISBN 1-85182-489-8.
- Seán Ó Duinn (eag. & aistr.), Forbhais Droma Dámhgháire: The Siege of Knocklong. Corcaigh: Mercier Press. 1992.
- T. F. O'Rahilly, Early Irish History and Mythology. Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. 1946.
- Julius Pokorny, "Beiträge zur ältesten Geschichte Irlands (3. Érainn, Dári(n)ne und die Iverni und Darini des Ptolomäus)", in Zeitschrift für celtische Philologie 12 (1918), ll. 323-57.
- Edmund Hogan, DOI: Onomasticon Goedelicum (M)
- Mumu le Dennis Walsh