Forfeda

Forfeda
Cineál	litir oghaim
Ball de	ogham

Litreacha sa bhreis san aibítir oghaim is ea na Forfeda, i dteannta leis an bunliosta le fiche litir. Cumadh iad i ré na Sean-Ghaeilge, roinnt céadta tar éis bhuaic an Oghaim. Is amhlaidh go seasaidís d'foghair a measadh a bhí ar iarraidh sa bhunaibítir, mar shampla é(o), ó(i), ú(i), ch agus p.

Aicme Forfeda

ᚕ ᚖ ᚗ ᚘ ᚙ

Cuireadh na forfeda is tábhachtaí ina n-aicme féin: Éabhadh, Óir, Uilleann, Pín agus Eamhancholl.

Luach foghraíochta

Is iad a leanas luachanna foghraíochta na bhforfid, a mbunluachanna agus iad a cumadh níos deireanaí — féach thíos.

	Ainm	Foghair
ᚕ	Éabhadh	EA, K	EA
ᚖ	Óir	Ó	OI
ᚗ	Uilleann	UI	UI
ᚘ	Pín, Ifín	P	IO
ᚙ	Eamhancholl	CH	AE

Sanasaíocht

Ogham	Nua	Sean	DIL
ᚕ	Éabhadh	Ébad	ébad
ᚖ	Ór	Oir	oir, (? óir)
ᚗ	Uilleann	Uillenn	2 uillenn
ᚘ	Ifín	Iphín, Pín	iphín, ifín
ᚙ	Eamhancholl	Emancholl	emoncholl

• Is amhlaidh go bhfuil an t-ainm 'Éabhadh' bunaithe ar Eadhadh (ogham) agus Iodhadh (ogham).
• Tá an t-ainm Oir gar don fhocal ór (gaolta le aurum na Laidine).
• Luann an t-ainm Uilleann, do chruth na litreach.
• Is é is brí le hEamhancholl ná Cúpla-C, ag lua do chruth na litreach, ᚉ

Briatharoghaim

Is iad a leanas briatharoghaim na litreacha (nathanna meafaracha dhá-fhoclach nó kennings) sna lámhscríbhinní Auraicept na n-Éces, De Dúilib Feda na Forfid agus An Leabhar Oghaim:

Litir	Briatharoghaim
	Morainn mac Moín	Maic ind Óc
Éabhadh	snámchaín feda snámhchaoin feá/litreach	cosc lobair cosc lobhair
Oir	sruithem aicde is sruithe/fiannaí ábhar	lí crotha lí/loinnir crutha
Uilleann	túthmar fid is cumha fiodh/crann	cubat oll banlámh mhór
Ifín	milsem fedo is milse feá	amram blais is iontaí blais
Eamhaincholl	lúad sáethaig och saothaigh	mol galraig crónán galraigh

• Chuireann na nathanna don litir Éabhadh an foghar eo (bradán fosta) i gcuimhne.
• Sa Bhriatharoghaim Con Culainn, ní fhaightear nath ach don forfid Éabhadh; caínem éco
  is caoine iach/éisc
• Luann an briatharogham "groan of a sick person" d'fhoghar litreach Eamhaincholl, .i. ch [x].

Córas na gCrann

Ó thaobh ainmneacha na bhforfid de, níl ann ach ceann amháin a d'fhéadfadh bheith ina chrann nó tom (.i. pín). San Auraicept ámh, tugtar ainmneacha crann mar ghluais do cheithre litir:

• éabhadh: crithach (crann creathach)
• oir: feorus nó edind (feoras nó eidhneán)
• uilleann: edleand (féithleann)
• iphín: spínán nó ispín (spíonán nó spíon).

Inscríbhinní

Seachas an chéad litir Éabhadh, ní fheictear go minic na forfeda in inscríbhinní Oghaim ortadocsacha. Ní fheictear Óir, Uilleann agus Pín ach go hannamh, agus ní fheictear Eamhaincholl riamh.

Scríobhtaí Éabhadh go minic le haghaidh an fhocail fhoirmle KOI ᚕᚑᚔ, leis an bhfoghar /k/ nó /x/. Ciallaíonn KOI 'Seo é' nó a leithéid, amhail is 'Hic iacit' as Laidin (McManus §5.3, 1991). Feictear é ámh leis a luach gutha in inscríbhinní ortadocsacha níos deireanaí.

Tá na forfeda eile chomh gann sin sna hinscríbhinní gur fiú é iad go léir a léiriú (uimhriú de réir Macalister):

• Óir. A dó.
  1. Cill Ó gCróin, Co. Chiarraí (235)

     ᚛ᚐᚅᚋ ᚋᚖᚂᚓᚌᚖᚋᚏᚔᚇ ᚋᚐᚉᚔ ᚍᚓᚉᚒᚋᚓᚅ᚜

     ANM MÓLEGÓMRID MACI VECUMEN

  2. Formaston, Aberdeenshire

     ᚛ᚋᚐᚊᚊᚖ ᚈᚐᚂᚂᚒᚑᚏᚏᚆ ᚅᚓᚆᚆᚈᚍ ᚏᚑᚁᚁᚐᚉ ᚉᚓᚅᚅᚓᚃᚃ᚜

     MAQQÓ TALLUORRH NÉHHTV ROBBAC CÉNNEFF

• Uilleann. A haon.
  1. Tír Ó Maoil, Co. Chiarraí (240)

     ᚛ᚋᚑᚉᚒᚏᚏᚓᚈᚔ ᚋᚐᚊᚔ ᚍᚂᚔᚄᚐᚉᚓᚄᚗᚉᚋᚔᚏ᚜

     MOCURRETI MAQI VLISACESUICMIR

• Pín. A dó, b'fhéidir a trí.
  1. An Chúil Thoir, Dairbhre, Co. Chiarraí (231)

     ᚛ᚂᚑᚌᚔᚈᚈᚔ ᚋᚐᚊᚔ ᚓᚏᚘᚓᚅ᚜

     LOGITTI MAQI ERPENN

     Scríobhadh an letter pín mar x-cruth in ionad x-faoi-dhó, is amhlaidh toisc gurbh deacair é an cruth cruinn a .

  2. Crickowel, Breconshire, Breatain Bheag (327)

     ᚛ᚈᚒᚏᚘᚔᚂᚔ ᚋᚑᚄᚐᚉ ᚈᚏᚐᚂᚂᚑᚅᚔ᚜

     TURPILI MOSAC TRALLONI

     Arís, scríobhadh x-cruth don litir.

  3. Margam, Glamorganshire, Breatain Bheag (409)

     ᚛ᚘᚐᚋᚘᚓᚄ᚜

     PAMPES

     Tá cuid mhaith den inscríbhinn Oghaim scriosta, agus tá cuma rinn saighde ar an gcuid ar marthain. Tá leagan as Laidin ina theannta ámh a dhearbhaíonn an foghar.

Forfeda eile

Thar na cúig forfeda pléite thuas, tá cuid mhaith leaganacha eile ann, le fáil idir lámhscríbhinní agus inscríbhinní "scolaí" (iar-6ú haois), ar a dtugtar le chéile "Forfeda". Téann siad siar go dtí réanna Sean-Ghaeilge, Meán-Ghaeilge nó fiú nua-aimseartha moch.

Peith

ᚚ

Óir nach scríobhtaí na forfeda aicmiúil ach go hannamh, d'éiligh na hOghamaithe níos deireanaí (de bharr a "scéimreachas" (McManus 1988:167)) gur ghuthaí iad na príomh-fhorfeda. B'éigean dóibh ansin litir nua a chruthú don fhoghar [p], mar mhionathrú de [b], ar a taobh, ar a nglaoitear peith nó beith bhog.

Lámhscríbhinní

I measc leaganacha an Oghaim among le fáil in Auraicept na n-Éces den 7ú-12ú haoiseanna, aithnítear thuilleadh litreacha mar fhorfeda (uia. 79, 80 agus 81).

Forfeda an Oghaim i Leabhar Bhaile an Mhóta, uia. 79, 80 agus 81

Inscriptions

Ar Chloch Bressay ar Inse Shealtainn (Celtic Inscribed Stones Project (CISP) BREAY/1) feictear cúig forfid, trí díobh le feiceáil ar leachtanna cuimhneacháin eile na hAlban agus i lámhscríbhinní Gaelacha araon, agus dhá cheann a fhaightear i mBressay amháin.

1. dearadh "coinín-chluaise", a mheastar gur D-athraithe de chineál éigin é, is amhlaidh spirant glórach.
2. guta uillinne, is amhlaidh a A-athraithe.
3. cros-haitseáil ceithre-stríoc. Feictear seo san Ogham agus siollabra as Bern den 8ú-9ú haois, faoi theideal léití tráth mar 'RR', ach moltar freisin gurSS' atá ann. Tá sé le fáil i Leabhar Bhaile an Mhóta, ui. 64.
4. Tá ceann desna litreacha ar leith déanta le cúig stríoc tonnta claonta siar trasna na stoclíne, I-athraithe b'fhéidir.
5. B'fhéidir gur ceartúchán bhotún snoíodóireachta é an litir ar leith eile, agus ní ceaptha mar fhorfid.

Foinsí

• Kelly, Fergus, 'The Old Irish Tree-list' Celtica 11 (1976) ll. 122–3
• Macalister, Robert A.S. Corpus inscriptionum insularum celticarum. Céad cló. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair, 1945-1949. OCLC 71392234
• McManus, Damian. Ogam: Archaizing, Orthography and the Authenticity of the Manuscript Key to the Alphabet, Ériu 37, 1988, ll. 1-31. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na hÉireann. OCLC 56088345
• —, Irish letter-names and their kennings, Ériu 39 (1988), ll. 127-168.
• —, A Guide to Ogam, Maigh Nuad, 1991. ISBN 1-870684-17-6 OCLC 24181838
• Sims-Williams, P. The additional letters of the Ogam Alphabet, Cambridge Medieval Celtic Studies, 23, ll. 29-75 (1992).

Naisc sheachtracha

• The Ogam Scales from the Book of Ballymote, le B. Fell

Tagairtí

Aicmí agus Litreacha Oghaim
Beith					Uath					Muin					Ailm					Forfeda
B	L	F	S	N	H	D	T	C	Q	M	G	NG	S	R	A	O	U	E	I	EA	OI	UI	IA	AE	P
ᚁ	ᚂ	ᚃ	ᚄ	ᚅ	ᚆ	ᚇ	ᚈ	ᚉ	ᚊ	ᚋ	ᚌ	ᚍ	ᚎ	ᚏ	ᚐ	ᚑ	ᚒ	ᚓ	ᚔ	ᚕ	ᚖ	ᚗ	ᚘ	ᚙ	ᚚ