Amóinia

Amóinia
Substaint cheimiceach	comhdhúil cheimiceach, pnictogen hydride (en) agus aicme eintiteas ceimiceach
Mais mhóilíneach	17.031 Da
Ainmnithe in ómós	Zeus Ammon (en)
Fionnachtaí nó aireagóir	Joseph Priestley
Tacsón ina n-aimsítear é	Psophocarpus tetragonolobus, Tailís, Iochroma fuchsioides, Homo sapiens agus Cannabis sativa
Struchtúr ceimiceach
Foirmle cheimiceach	NH₃
SMILES canónta	Model 2D; N
InChI	Model 3D
Airí
Dlús	0.7625 kg/m³ (a 0 °C, gás)
Luas forleata fuaime	415 m/s (0 °C, gás)
PKa	9.21
Tuaslagthacht	34 g/100 g (uisce, 20 °C)
Pointe leáite	−77.74 °C ; −78 °C
Fiuchphointe	−33.4 °C ; −33 °C (a 760 Torr)
Eantrópach mólarach caighdeánach	192.5 J/(mol K)
Eantalpacht chaighdeánach an fhoirmithe	−45.94 kJ/mol
Galbhrú	8.5 atm (a 20 °C)
Guais
Teorainn inlasta íochtair	15 vol%
Teorainn inlasta uachtarach	28 vol%
Minimal lethal dose (en)	5,000 ppm (duine, mamach, ionanálú, 5 min); 1,500 mg/m³ (duine, ionanálú, 30 min); 5,000 ppm (mamach, ionanálú, 5 min); 3,317 ppm (luch saotharlainne, ionanálú, 1 h); 132 mg/kg (duine)
Median lethal dose (LD50) (en)	7 g/m³ (cat, Coinín, ionanálú, 1 h); 4,600 mg/m³ (luch saotharlainne, ionanálú, 2 h); 4,500 ppm (luch saotharlainne, ionanálú, 1 h); 4,230 ppm (luch saotharlainne, ionanálú, 1 h); 21,430 ppm (luch saotharlainne, ionanálú, 30 min); 7 g/m³ (Coinín, ionanálú, 1 h); 18,600 mg/m³ (francach saotharlainne, ionanálú, 5 min); 7,040 mg/m³ (francach saotharlainne, ionanálú, 30 min); 2,000 ppm (francach saotharlainne, ionanálú, 4 h); 17,401 ppm (francach saotharlainne, ionanálú, 15 min); 9,500 ppm (francach saotharlainne, ionanálú, 1 h); 40,300 ppm (francach saotharlainne, ionanálú, 10 min); 28,595 ppm (francach saotharlainne, ionanálú, 20 min); 20,300 ppm (francach saotharlainne, ionanálú, 40 min); 11,590 ppm (francach saotharlainne, ionanálú, 1 h); 7,338 ppm (francach saotharlainne, ionanálú, 1 h); 4,837 ppm (luch saotharlainne, ionanálú, 1 h); 9,859 ppm (Coinín, cat, ionanálú, 1 h); 2,000 ppm (francach saotharlainne, ionanálú, 1 h)
Autoignition temperature (en)	651 °C
Meánteorainn nochta ualaithe ama	18 mg/m³ (10 h, luach ar iarraidh); 35 mg/m³ (8 h, Stáit Aontaithe Mheiriceá); 25 ppm (, An Éigipt, An Astráil, An India, An tSeapáin, An Chóiré Theas, Meicsiceo, An Nua-Shéalainn, An Iorua, Peiriú, An tSualainn, An Tuirc, An Ríocht Aontaithe); 20 ppm (, An Ostair, An Bheilg, An Danmhairg, An Fhionlainn, An Ghearmáin, An Íoslainn); 14 mg/m³ (, An Coimisiún Eorpach, An Ungáir, an Ísiltír); 10 ppm (, An Fhrainc); 20 mg/m³ (, An Pholainn); 50 ppm (, An Téalainn, Na hOileáin Fhilipíneacha)
Short-term exposure limit (en)	27 mg/m³ (An Pholainn); 35 ppm (An Astráil, An India, An Chóiré Theas, Meicsiceo, An Nua-Shéalainn, Peiriú); 50 ppm (An Bheilg, An Fhionlainn, An Íoslainn, An tSualainn); 36 mg/m³ (An Coimisiún Eorpach, An Ungáir); 20 ppm (An Fhrainc); 20 mg/m³ (An Rúis)
Láithreach contúirteach don bheatha nó sláinte	210 mg/m³ agus 300 ppm
	NFPA 704: Standard System for the Identification of the Hazards of Materials for Emergency Response ()
	v; t; e;

Is í an amóinia an ceann is tábhachtaí de chomhdhúile dénártha na hidrigine is na nítrigine. Is í a foirmle cheimiceach ná NH₃ (móilín pirimidiúil, le nascuillinneacha timpeall 107°, bun lag. Bíonn pH timpeall 9.5 ag a tuaslagáin atá páirtneodraithe le haigéid láidre)^[1]. Is gás í le teocht an tseomra faoi ghnáthbhrú an atmaisféir.

Is furasta an amóinia a aithint ar a boladh bréan sainiúil.

Nuair a thuaslagfar amóinia san uisce, gheofar tuaslagán bunata atá in ann aigéid a neodrú. Is é an t-ian amóiniam NH₄⁺ is toradh d'imoibriú na hamóinia is an uisce, agus é á iompar sna comhdhúile mar a bheadh ian miotail ann. Mar sin, is féidir salainn éagsúla amóiniam a chruthú agus iad an-chosúil le salainn mhiotail. Samplaí de seo iad an chlóiríd amóiniam agus an níotráit amóiniam.

Úsáidtear an chlóiríd amóiniam mar spíosra - cuirtear le liocras í le blas níos géire a thabhairt dó. Maidir leis an níotráit amóiniam, is leasú talún agus ábhar pléasctha í.

Is nimh é an gás amóinia a oibríonn go dona ar na scamhóga, ach san am chéanna, is amhábhar tábhachtach í don tionsclaíocht.

Bíonn an amóinia ar fáil go nádúrtha i mún an duine agus na n-ainmhithe, go háirithe má fhágtar an mún sin ag iompú, agus mar sin, is féidir le seanfhual na n-ainmhithe feirme an dúlra a thruailliú go dona.

Is í an amóinia an pointe tosaigh dá lán craobhacha den tionsclaíocht cheimiceach.

Haber sa bhliain 1905

Stair[cuir in eagar | athraigh foinse]

Chruthaigh Claude Louis BerthoIIet gur comhdhúil hidrígine is nítrigine í amóinia.

Bhí sé an-deacair an nasc idir an dá adamh i móilín na nítrigine N₂ a bhriseadh leis an nítrigin sin a cheapadh i gcomhdhúile ceimiceacha.

Sa bhliain 1904, thosaigh an ceimiceoir Fritz Haber sa Ghearmáin ag forbairt an phróisis a thabhaigh clú agus cáil dó, is é sin, déantús na hamóinia. D'éirigh leis nítrigin an atmaisféir a chlaochlú go hamóinia sa tsaotharlann.

{\begin{aligned}{\ce {H2}}&{\ce {<=>2H_{ad}}}\\{\ce {N2}}&{\ce {<=>N2_{,~ad}<=>2N_{S}}}\\{\ce {N_{S}{+}H_{ad}}}&{\ce {<=>NH_{ad}}}\\{\ce {NH_{ad}{+}H_{ad}}}&{\ce {<=>NH2_{,ad}}}\\{\ce {NH2_{,ad}{+}H_{ad}}}&{\ce {<=>NH3_{,ad}}}\\{\ce {NH3_{,ad}}}&{\ce {<=>NH3}}\end{aligned}}

Sa bhliain 1909, d'éirigh le Haber agus Carl Bosch an próiseas seo a fhorbairt is a fhoirfiú—"modh oibre Haber agus Bosch", nó Haber-Bosch-Verfahren mar a deir an Ghearmáinis.

Bhí an t-aireagán seo chomh tábhachtach is gur thuill sé Duais Nobel na Ceimice do Haber.