An Iaráin
 An Iaráin | |||||
|---|---|---|---|---|---|
ایران (fa)  | |||||
|
|||||
 | |||||
| Aintiún | Amhrán náisiúnta Phoblacht Ioslamach na hIaráine | ||||
| Mana | «Takbir» | ||||
| Ainmnithe in ómós | Aryan (en)  | ||||
| Suíomh | |||||
| |||||
| Príomhchathair | Tehran | ||||
| Daonra | |||||
| Iomlán | 86,758,304 (2022) | ||||
| • Dlús | 52.64 hab./km² | ||||
| Déamainm | Iaránach | ||||
| Teanga oifigiúil | an Pheirsis | ||||
| Reiligiún | Ioslam | ||||
| Tíreolaíocht | |||||
| Cuid de | an Meánoirthear Iarthar na hÁise an Áise Theas | ||||
| Achar dromchla | 1,648,195 km² | ||||
| Suite i nó in aice le limistéar uisce | Muir Chaisp, Murascaill na Peirse agus Gulf of Oman (en) | ||||
| Pointe is airde | Damavand (en) (5,610 m) | ||||
| Pointe is ísle | Muir Chaisp (−28 m) | ||||
| Ar theorainn le | |||||
| Sonraí stairiúla | |||||
| Leanann sé/sí | Stát Impiriúil na hIaráine | ||||
| Cruthú | 224: (An Impireacht Shasánach) 1501: (Safavid Iran (en) )1785: (Qajar Iran (en) )15 Nollaig 1925: (Stát Impiriúil na hIaráine) 1 Aibreán 1979: (Rialtas na hIaráine) 247 "RCh": (An Impireacht Phairtiach) 550 "RCh": (An Impireacht Acaeiméineach) | ||||
| Eachtra thábhachtach | |||||
| Saoire phoiblí | Novruz (en) (1 Farvardin (en) )Eid al-Ghadir (en) (18 Dhu al-Hijjah (en) )Muhammad's first revelation (en) Islamic Republic Day (en) (12 Farvardin (en) )Sizdah Be-dar (en) Tasu'a (en) (9 Muharram (en) )Ashura (en) (10 Muharram (en) )Arba'een (en) (20 Safar (en) )Eid al-Fitr (2 Shawwal (en) )Eid al-Adha (10 Dhu al-Hijjah (en) ) | ||||
| Eagraíocht pholaitiúil | |||||
| Córas rialtais | Poblacht Ioslamach agus stát aonadach | ||||
| Comhlacht feidhmiúcháin | Rialtas na hIaráine | ||||
| Comhlacht reachtach | Islamic Consultative Assembly (en) | ||||
| • Supreme Leader of Iran (en) | Ruhollah Khomeini (1979–1989) | ||||
| • Uachtarán na hIaráine | Masoud Pezeshkian (2024–) | ||||
| Eacnamaíocht | |||||
| OTI ainmniúil | 359,096,907,773 $ (2021) | ||||
| Airgeadra | rial na hIaráine | ||||
| Aitheantóir tuairisciúil | |||||
| Lonnaithe i gcrios ama | |||||
| Fearann Idirlín barrleibhéil | .ir agus ایران. | ||||
| Glaochód | +98 | ||||
| Uimhir theileafóin éigeandála | 110, 115 agus 125 | ||||
| Cód tíre | IR | ||||
| Eile | |||||
| Suíomh gréasáin | president.ir… | ||||
.svg)
Is tír in iardheisceart na hÁise í Poblacht Ioslamach na hIaráine. Tá teorainneacha aici leis an Airméin, an Asarbaiseáin agus an Tuircméanastáin sa tuaisceart, an Afganastáin is an Phacastáin san oirthear, agus leis an Tuirc is an Iaráic san iarthar. Tá uiscí na Murascaille roinnte leis an Araib Shádach, Cuáit, Catar, Bairéin agus Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha.
Thugtaí an Pheirs ar an dtír san Iarthar go dtí an bhliain 1935. Ansin, d'iarr an ceann stáit Reza Shah Pahlavi ar na toscairí eachtrannacha an t-ainm úd an Iaráin a úsáid i gcomhfhreagras foirmiúil ón mbliain 1936 ar aghaidh. Tá achrann ann faoi láthair maidir le hainm oifigiúil na tíre. Sa bhliain 1979, bhunaigh an t-Ayatollah Ruhollah Khomeini poblacht Ioslamach faoi stiúir na n-iamám tar éis Réabhlóid Ioslamach na bliana sin agus is é Poblacht Ioslamach na hIaráine an t-ainm a úsáidtear ó shin i leith.
Stair
[cuir in eagar | athraigh foinse]Geilleagar
[cuir in eagar | athraigh foinse]Go dtí na 1960idí bhí geilleagar na hIaráine bunaithe ar an talmhaíocht sa chuid ba mhó. As sin amach rinneadh iarracht an tionsclaíocht a fhorbairt, go mórmhór táirgeadh peitriceimiceán, teicstílí (in Isfahan go háirithe), ábhar tógála, feithiclí, gléasanna leictreacha agus leictreonacha, páipéir agus táirigí bia.
I ndiaidh na Réabhlóide Ioslamaí sa bhliain 1979, bhí titim an-mhór san infheistíocht eachtrannach i ngeilleagar na tíre agus thit an tóin as an turasóireacht go hiomlán, beagnach. Mar bharr ar an donas, rinne an cogadh leis an Iaráic an-dochar don ghníomhaíocht eacnamaíoch sa tír agus ní dhearna praghsanna marbhánta an artola aon mhaitheas di ach an oiread. Tháinig an tsíocháin ar ais faoi dheireadh na 1980idí. fFaoin bhliain 1995 bhí geilleagar na tíre ag fás ag ráta 2.5% sa bhliain. Chuaigh praghas an artola in airde arís ag tosnú sa bhliain 2003.
Sa bhliain 2005, d’eascair 11.6% den olltáirgeacht intíre (OTI) ón talmhaíocht agus 30% den daonra ag brath uirthi lena mbeatha a shaothrú. Cruithneacht agus eorna an dá bharr is tábhachtaí. In oirthuaisceart na tíre tá saothrú an chadáis fairsing agus mar i gcéanna leis an rís sna ceantracha riascacha in aice Mhuir Chaisp. Saothraítear an tobac, an tae agus biatais siúcra freisin. I measc torthaí na tíre, áirítear líomóidí an tuaiscirt, fíonchaora, úill, piorraí agus péitseoga an réigiún láir agus dátaí na gceantracha in aice na Murascaille. Tá cáil ar an Iaráin as a cuid torthaí tíortha, go mór mór na cnónna pistéise.
Tá iascaireacht ar siúl feadh na gcóstaí, theas agus thuaidh. Tá tóir ar eochraí an bhradáin fearna (caibheár) ón Muir Chaisp. San iarthuaisceart tógtar caoirigh agus gabhair, chomh maith le cuid bó. Tógtar camaill ann go fóill freisin agus iad in úsáid le haghaidh iompair agus spóirt.
Is é an peitriliam an acmhainn nádúrtha is tábhachtaí sa tír; is é an gás nádúrtha an darna ceann. Faightear an peitriliam agus an gás in iardheisceart na tíre. Sa bhliain 2005 rinneadh 1 mhilliún gluaisteán san Iaráin den chéad uair. Is é Iran Khodro (IKCO) an déantóir gluaisteán is mó sa Mheán Oirthear. Tá roinnt comhfhiontar curtha ar bun ag an gcomhlacht le Renault agus comhlachtaí eile ar cheithre mhór-roinn ar fud an domhain.
Is iad bia, innealra, trealamh iompair, iarann agus cruach na rudaí is mó a iompórtálann an Iaráin. Is iad an t-artola, rugaí urláir, torthaí tíortha, agus ainmhithe feirme na rudaí is mó a easpórtálann an tír.
Polaitíocht
[cuir in eagar | athraigh foinse]Faoi Bhunreacht na hIaráine, grúpa cléireach tofa a roghnaíonn an t-ard-cheannaire.[1]
Féach ar: Polaiteoirí Iaránacha
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ "Cúig lá dobróin fógartha d’uachtarán na hIaráine a maraíodh i dtuairt héileacaptair" (ga-IE). Tuairisc.ie (2024-05-20). Dáta rochtana: 2024-05-20.