Senchán Torpéist
| Beathaisnéis | |
|---|---|
| Breith | 560í |
| Bás | 617 47/57 bliana d'aois |
| Gníomhaíocht | |
| Gairm | file, ollamh  |
| Teangacha | An Ghaeilge |
| Teaghlach | |
| Céile | Brigid Brathbrú |
File agus Ollamh Éireann ba ea Seanchán Torphéist (Meán-Ghaeilge Senchán Torpéist[1]) (c. 560–617 AD). Tháinig sé i gcomharbacht ar Dhallán Forgaill mar Ard-fhile Chonnacht sa bhliain c. 640. Feictear i liosta le fáil i Leabhar Bhaile an Mhóta gurbh fhile ríoga é.[2] Is príomhphearsa é sa scéal den 12ú haois, Tromdámh Guaire.
Muintir
[cuir in eagar | athraigh foinse]Cuairfheartach de chlann Araidh ar an teorainn idir Tiobraid Árann agus Luimneach) ba ea a athair. Dar le Seanchán féin, ámh, agus é ag scríobh in Concangab Már c. 630, is é seo a leanas a Ginealach:[3]
- Senchán mac Úarchride, mac Adóer na n-Araid.
Deidiu ní Thréan mhic Dubhthaigh mhic Lughair ba ea máthair Sheancháin. Iar-ollamh agus rí fhile Laoghaire mhic Néill ba ea Dubhthach. Is iad a leanas daoine eile de chlann Deidiu:
- Naomh Seanán Láithreach Bhriúin mac Fiontáin
- Naomh Diarmaid an Fíréan mac Lugna
- Naomh Féilim Chill Mhór mac Cairill
- Naomh Daigh Inis Caoin mac Cairill
- Naomh Femia ní Chairill
- Naomh Mainchín an Chorainn, mac Collain as gCorann
- Naomh Caillín mac Niata, a deir i Leabhar Fhíonaí:[4]
- My blessing on thy men of song
- Who from mild Senchan may descend.
Ní foláir nó gur rugadh Seanchán timpeall na bliana 560 ionas go raibh an t-am aige bheith oilte chun bheith ceaptha ina Ard-Ollamh. Ina theannta sin, in Tromdjámh Guaire, luaitear é mar "sean-Seanchán" sa bhliain c. 640. Dar le Seathrún Céitinn in Foras Feasa ar Éirinn go ndearnadh Ard ollamh na gConnacht de "Sheanchán mac Cuairfheartaigh" ag Sionad Droim Cheat sa bhliain c. 593.
Tugtar míniú ar a leasainm sa sanas, Cóir Anmann:[5]
- Senchán Toirpéist .i. Senchán [dororba[6] péist] día rothogaibh spirat na h-écsi cenn do fo sceib [7] dodheilbh...
- Seanchán Toirpéist, .i. Senchán a tháinig péist chuige, a bhain spiorad na héigse leas as faoi sciamh dodhealbhach...
Bríd (Brigid Brathbrú) ba ea bean chéile Sheancháin. Bhí nasc acu darbh ainm Muircc agus iníon Méabh Neidigh.
Saothair
[cuir in eagar | athraigh foinse]Caomhnaítear chuid de shaothair of Sheancháin sna lámhscríbhinní:
- Leabhar Mór Leacáin, fóilió 17, col. 2, dán ar Fhearghas mac Rossa agus a chathanna.
- Abbair fri sil nEogain moir, i Laud 610[8]
- Trí meic Ruaid;[9]
- Find Taulcha tuath cuire Cailte[10]
- Co slonnad Conmaic fri Connad[11]
- Tá an sa scéal Cath Maighe Léna dán le Seanchán ag tosú le 'Adhaigh Luain rucadh an rí'.[12]
Guaire agus Táin Bó Cúailnge
[cuir in eagar | athraigh foinse]Dar le Tromdámh Guaire[13] (nó Imtheacht na Tromdhaimhe[14]) thug Seanchán cuairt arrí na gConnacht, Guaire Aidne mac Colmáin, i dteannta le céad file is caoga eile agus cead dalta is caoga. Cuireadh brú ar fháilte Ghuaire dá bharr.
Chun é a náiriú go dté sé, d'iarr Guaire air an Táin Bó Cúailnge a aithris, á rá eircit bur n-ollaim & bur filedi & bhur lucht canta ciuil[15] d'iaraid na Tana.
Chuir seo olc ar Sheanchán, agus d'imigh Seanchán leis, ag rá:
Triallum uait, a Guairi glain,
facmait agat beanachtain;
bliagain & raithe is mí
atam acut, a airdri.
Triallaimid uait, a Ghuaire ghlain
Fágaimid agat beannachtaí;
Bliain, ráithe is mí
Atáid leat, a ard-rí...
Ach gheall sé:
... ticfam arís, ge triallam.
Mar thoradh na heachtra seo, bhailigh Seanchán gach file na hÉireann le chéile, chun go bhfeice cé acu a raibh an Táin go léir ar eolas aige. Tharla sé áfach go raibh cuid den scéal ag cách ach ní an rud go léir ag éinne acu. Rinne Seanchán, a mhac Murgen agus a chol seisear Eimena, cinneadh mar sin an Táin úd a thabhairt ar ais go hÉirinn.
Le linn an turais, chuaigh Murgen amú i gceo draíochta. Bhuail sé ann le sprid Fhearghais mhic Róigh ag a uaigh. D'aithris Fearghas an Táin iomlán le Murgen, a tháinig slán ar ais chun an scéal a chaomhnú.
Scéalta eile
[cuir in eagar | athraigh foinse]Feictear Seanchán agus a bhean chéile sa seanscéal Scéla Cano meic Gartnáin and in Sanas Cormaic, ina thugann sé cuairt ar Oileán Mhanann. Sa dán Meán-Ghaeilge (c. 1100), Aimirgein Glúngel tuir tend, luaite le Gilla in Choimded Úa Cormaic as Tulach Léis, déantar trácht ar Sheanchán mar a leanas: Seanchán Toirpéist ba rind ráid. Feictear é freisin sa scéal Mac telene do feraib Muman.
Feictear Seancháin agus a bhuíon fánach filí i scéalta chomh fada ó chéile is an Alba agus an Alba Nua band of poets occur in traditional, ina luaitear iad mar Cliar nó Cleith Sheancháin. Tá scéal na mór le rá ann darb ainm Bríd Mhór na gCapall, atá bunaithe ar Tromdhámh Guaire.
Luaite le Shakespeare
[cuir in eagar | athraigh foinse]Deir William Shakespeare go raibh ar a gcumas ag filí Éireannacha "[to] rhym[e] rats to death". Is amhlaidh go bhfuil an ráiteas seo bunaithe ar eachtra nuair a fuair Seanchán francaigh agus iad tar éis a chuid dinnéir a ithe, agus a dúirt sé:
- Lochaid gidh ger a nguilbne,
- ni trén a cathaibh cirbdhe
- Locha is géar a nguilbne
- ní tréan a gcatha poor..."
D'éag siad ar an dtoirt.[16]
Foinsí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- O'Reilly, Edward (1820). "A Chronological Account of Nearly Four Hundred Irish Writers". Athchló 1970.
- Fahey, Jerome A. (1893). "The history and antiquities of the diocese of Kilmacduagh".
- Rait, Robert S. (1908). "The story of an Irish property". OUP.
- Blumenberg, Bennett (1993). "Master Poets and Their Kings in Late Celtic Society".
- Dofallsigud[17] Tána Bó Cuailnge ("Áth-aimsiú..."), sa Leabhar Laighneach.
- Johnston, Elva (Meán Fómhair 2004). "Senchán Torpéist (fl. 6th–7th cent.)". Oxford DNB. doi:10.1093/ref:odnb/25084. Dáta rochtana: 21d Aibreán 2010.
- Rudolf Thurneysen, "Colman mac Lenene und Senchan Torpeist", Zeitschrift für celtische Philologie 19 (1933) ll. 193–209
- J. G. O'Keefe, eag., 'Mac Dá Cherda and Cummaine Foda', Ériu, 5 (1911), ll. 18–44
- James Carney, 'Three Old Irish Accentual Poems', Ériu Vol. 22 (1971), ll. 23–80
Naisc sheachtracha
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Some Places of Interest, Journal Royal Society of Antiquaries of Ireland, iml. 34, ll. 211-219
- Léirmheas ar The History and Antiquities of the Diocese of Kilmacduagh, J. Fahy, Journal Royal Society of Antiquaries of Ireland, iml. 3, ll. 325-326
- The story of an Irish property, Robert S. Rait, 1906
http://home.earthlink.net/~merlynne6/eBooks/OLLAV.pdf Curtha i gcartlann 2016-03-03 ar an Wayback Machine- Katzenorakel, sphinx-suche.de via archive.org
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ féach 1 do-rorban, ar eDIL
- ↑ lch. 308
- ↑ 'Three Old Irish Accentual Poems', James Carney eag., Ériu, iml. 22 (1971), lch. 73
- ↑ lch. 215
- ↑ Entry 272
- ↑ 1 do-rorban, tar, ar eDIL
- ↑ leg. scéim, tuiseal tabharthach de scíam
- ↑ fóil. 73 b 2, Kuno Meyer, ZCP 12, 1918, lch. 378
- ↑ Trí meic Ruaid ar CODECS
- ↑ Find Taulcha tuath cuire Cailte
- ↑ Margaret Dobbs, ZCP 14 1923 lch. 48
- ↑ Cath Maighe Léna, CELT
- ↑ Tromdámh Guaire ar CELT
- ↑ "The Proceedings of the Great Bardic Institution" (1860).
- ↑ 2 ciúil, ceol, ar eDIL
- ↑ Kelly, John (9ú Meitheamh, 2016). "Irish Bards Could Kill Rats With Their Magical Poetry Powers".
- ↑ foillsigid, cf foilse srl., ar eDIL
| Réamhtheachtaí Dallán Forgaill |
Ollamh Éireann c.640–c.649 |
Comharba Máel Muire Othna |