Réabhlóidí 1917–1923

Réabhlóidí 1917–1923

Cineál	revolutionary wave (en)
Cuid de	Iarmhairt an chéad chogaidh domhanda
Cúis	export of revolution (en)

Tonn réabhlóideach ab ea Réabhlóidí 1917–1923 a chuimsigh corraíl pholaitiúil agus réabhlóidí ar fud an domhain a spreag rath Réabhlóid na Rúise 1917 agus an neamhord a chruthaigh tar éis an Chéad Chogaidh Dhomhanda. Bhí na hargóintí sóisialach nó frith-choilíneach den chuid is mó. Theip ar go leor iarracht ar réabhlóidí sóisialacha tionchar fadtéarmach a bheith acu.

Rinne an Chéad Chogadh Domhanda na milliúin trúpaí a shlógadh, cumhachtaí polaitiúla a athmhúnlú agus suaitheadh sóisialta a spreagadh. Ón suaitheadh a bhris réabhlóidí amach is amach, tharla stailceanna ollmhóra, agus chuaigh go leor saighdiúirí chun ceannairc. Sa Rúis díothaíodh an Tsar le linn Réabhlóid na Rúise. Lean Cogadh Cathartha na Rúise é sin. Chuaigh a lán saighdiúirí Francacha chun ceannairc i 1917 agus dhiúltaigh siad an namhaid a fhostú. Sa Bhulgáir, chuaigh go leor trúpaí chun ceannairc freisin, agus sheas Tsar na Bulgáire síos. Tharla stailceanna maise agus mutinies san Ostair-Ungáir, agus thit monarcacht Habsburg as a chéile. Sa Ghearmáin, bhagair Réabhlóid na Samhna 1918 an Ghearmáin a scoitheadh ach theip air sa deireadh. Thug an Iodáil aghaidh ar stailceanna ollmhóra éagsúla. Tháinig an Ghréig i coup d’état i 1922. D'éirigh go maith leis an Tuirc cogadh neamhspleáchais. Ar fud an domhain, tharla agóidí agus réabhlóidí éagsúla eile ó suaitheadh an Chéad Chogaidh Dhomhanda agus ó rath Réabhlóid na Rúise. Dheimhnigh Ernst Nolte gur eascair faisisteachas san Eoraip mar fhreagairt chaipitlíoch ar an ngéarchéim pholaitiúil tar éis an Chéad Chogaidh Dhomhanda.

Réabhlóidí cumannach san Eoraip

Réabhlóid Dheireadh Fómhair i Moscó, an Rúis (1917).

Sa Rúis Impiriúil, chuaigh Réabhlóid na Feabhra liobrálach i gcoinne na monarcachta. Lean tréimhse éagobhsaíochta, agus ghabh na Boilséivigh cumhacht le linn Réabhlóid Dheireadh Fómhair. Tharraing an ascendant Boilséivighsiar ón gcogadh go luath le lamháltais chríochacha mhóra le Conradh Brest-Litovsk agus throid siad a n-iomaitheoirí polaitiúla le linn Chogadh Cathartha na Rúise, lena n-áirítear na fórsaí ionracha ó Chumhachtaí na gComhghuaillithe. Mar fhreagra ar Vladimir Lenin, na Boilséivigh agus an tAontas Sóivéadach atá ag teacht chun cinn, throid fórsaí frithmhiocróbacha ó réimse leathan faicsin idé-eolaíocha i gcoinne na Boilséivigh, go háirithe ag an ngluaiseacht bán frith-réabhlóideach agus ag na hairm ghlasa tuathánacha, na gluaiseachtaí náisiúnaithe éagsúla san Úcráin tar éis na Réabhlóid na Rúise agus eile a bheadh-stáit nua cosúil leis na cinn i Sóivéadach Transcaucasia agus Sóivéadach Lár na hÁise, an Tríú Réabhlóid na Rúise agus an Éirí Amach Tambov.

Faoi 1921, bhí ídiú, titim an iompair agus na margaí agus bagairtí ocrais ag déanamh eilimintí easaontacha den éirí amach san Arm Dearg i gcoinne an stáit chumannach, mar shampla le linn éirí amach Kronstadt. Mar sin féin, bhí na fórsaí frith-Boilséiveach neamh-chomhordaithe agus neamh-eagraithe, agus d’oibrigh siad go léir ar an imeall. Bhuail an tArm Dearg, a bhí ag feidhmiú ag an ionad, ceann acu ag an am agus ghnóthaigh siad smacht arís. Ba eispéireas sollúnta i Moscó é teip iomlán na réabhlóidí a tháinig ó Comintern, agus bhog na Boilséivigh ó réabhlóid an domhain go sóisialachas i dtír amháin, an Rúis. Bhog Lenin chun caidreamh trádála oscailte leis an mBreatain, an Ghearmáin agus tíortha móra eile. Rud is suntasaí, i 1921, thug Lenin cineál caipitleachais ar mhionscála isteach lena Bheartas Eacnamaíoch Nua (BEN). Sa phróiseas réabhlóide agus frith-réabhlóide sin, cruthaíodh Aontas na bPoblacht Sóisialach Sóivéadach (APSS) go hoifigiúil i 1922.

Iarthar na hEorpa

Dealbh de shaighdiúir réabhlóideach; cuimhneachán ar Réabhlóid na Gearmáine i mBeirlín

Spreag bua na Boilséivigh borradh ó chumannachas domhanda: Réabhlóid na Gearmáine níos mó agus a sliocht, cosúil le Poblacht Shóivéadach na Baváire, Réabhlóid na hUngáire comharsanachta agus an Biennio Rosso san Iodáil i dteannta éirí amach, agóidí agus stailceanna éagsúla níos lú, agus cruthaíodh gach ceann acu ginmhilleadh.

Bhí na Boilséivigh ag iarraidh an tonn nua réabhlóide seo sa Comintern faoi stiúir na Sóivéide a chomhordú, agus páirtithe cumannach nua scartha óna n-iar-eagraíochtaí sóisialacha agus an Dara Idirnáisiúnta measartha níos sine. In ainneoin uaillmhianta maidir le réabhlóid an domhain, bhí níos mó deacrachtaí ná rath ag an ngluaiseacht Comintern fada ina chéad ghlúin eile, agus cuireadh deireadh léi i 1943.

Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, ghlac an tArm Dearg seilbh ar fhormhór Oirthear na hEorpa, agus tháinig cumannaigh i gcumhacht sna stáit Bhaltacha, sa Pholainn, san Ungáir, sa tSeicslóvaic, sa Rómáin, sa Bhulgáir agus in Oirthear na Gearmáine.

Réabhlóidí neamh-chumannacha

Éire

In Éirinn, ansin mar chuid den Ríocht Aontaithe, an náisiúnaí na Cásca Éirí Amach 1916 ag súil leis an Chogadh na Saoirse (1919-1921) laistigh den tréimhse chéanna stairiúil mar sin an chéad tonn réabhlóid cumannach. Bhí an gluaiseacht poblachtánach Éireannach den chuid is mó náisiúnach agus pobalach cineál radacach-poblachtas, agus cé gur fhág-sciathán é seasaimh agus sóisialaí san áireamh agus cumannaigh, ní raibh sé cumannach. Mar sin féin, fuair Poblacht na Rúise agus na Sóivéide Sóivéad talamh coitianta ina bhfreasúra in aghaidh Impireacht na Breataine agus bhunaigh siad caidreamh trádála. Dúirt staraí na Breataine EH Carr ina dhiaidh sin, áfach, “nár glacadh go dáiríre leis an gcaibidlíocht ar gach taobh”. Ba stáit pariah iad Poblacht na hÉireann agus Poblacht Shóisialach Chónaidhm Shóivéadach na Rúise a eisiaíodh ó Chomhdháil Síochána Pháras (1919–1920).

Bunaíodh Saorstát na hÉireann mar thoradh air i 1922.

An Ghréig

Bhí an chonspóid idir poblachtánachas radacach agus monarcachas coimeádach i gcroílár na coimhlinte polaitiúla sa Ghréig freisin. Sna blianta roimh an gcogadh, bhí an Ghréig tar éis páirt a ghlacadh i gCogaí na mBalcán i gcoinne stáit chomharsanacha ar fhorais náisiúnaíoch agus dhochoiscthe ag baint leis. Chuir an Cogadh Mór, tríd an nGréig a thabhairt isteach ar an taobh buaiteach i gcoinne a sean-iomaitheora, an Impireacht Otamánach, teannas atá ann cheana idir dhá champa scaoilte d’eilí polaitiúla Gréagacha ar a dtugtar an Scoilt Náisiúnta. Ar thaobh na láimhe clé, bhí na Venizelists, faoi stiúir Eleftherios Venizelos, liobrálach, poblachtach, forásach agus náisiúnaíoch; bhí an Fhrainc agus an Bhreatain i bhfabhar an bheartais eachtraigh agus lorg siad leasuithe daonlathacha as cuimse a raibh tionchar ag na Radacaigh orthu i dTríú Poblacht na Fraince agus ag Príomhaire na Breataine David Lloyd George. Ar thaobh na láimhe deise, bhí na monarcóirí coimeádach, cléireachais agus traidisiúnta; bhí an Ghearmáin i bhfabhar an bheartais eachtraigh, agus thacaigh sí le ról cumhachtach polaitiúil don rí. Idir 1919 agus 1922, chuaigh an Ghréig sa chogadh leis an Tuirc chun leas a bhaint as díscaoileadh na hImpireachta Otamánach agus chun críoch a fháil ina raibh Gréagaigh eitneacha ina gcónaí. Mar gheall ar thubaiste na Gréige ag Cath Dumlupınar díchreidiúint a bunaíochta coimeádach agus monarcachta: ba chúis le ceannaircí an airm agus éirí amach coitianta i 1922 coup míleata i dtosach ag oifigigh airm phoblachtacha, agus ansin cuireadh deireadh le Rí Constantine I i 1923 agus cuireadh deireadh leis den mhonarcacht agus de bhunú an Dara Poblacht Heilléanach i 1924. Lean an tréimhse éagobhsaíochta sin ar aghaidh don chuid eile den tréimhse eatramh, leis an nGinearál Pangalos suiteáilte mar dheachtóir i gcupán míleata 1925, filleadh ar an daonlathas faoi Venizelos i 1928 agus athchóiriú na monarcachta ag coup míleata i 1935.

An Spáinn

D’ainneoin a neodracht le linn an chogaidh, chuaigh an suaitheadh idir an poblachtánachas radacach agus an monarcachas traidisiúnta i bhfeidhm ar an Spáinn. Ba réimeas parlaiminteach í an Monarcacht Athchóirithe 1874 ach ceann coimeádach a rinne tearcionadaíocht ar ranganna móréilimh agus a thug ról mór polaitiúil don mhonarc. Rinne comhghuaillíocht de phoblachtánaigh radacacha, sóisialaigh agus oifigigh mhíleata mhíshásta iarracht réabhlóid daonlathach i 1917, ach theip air go luath. Tar éis an chogaidh, áfach, d’fhás criticeoirí na monarcachta bunreachtúla de réir mar a bhí an aeráid idirnáisiúnta fabhrach d’athrú institiúideach poblachtach nó daonlathach, agus níor éirigh le stát an Athchóirithe sraith dúshlán a bhí mar thoradh ar an gcogadh a réiteach, go háirithe lagtrá eacnamaíochta iarchogaidh agus athnuachan gníomh frith-impiriúil sna coilíneachtaí. Tháinig méadú ar ghluaiseachtaí stailce idir 1919 agus 1923, rud a d’fhág go raibh coinbhleacht pharaimíleata ag dul i méid idir gluaiseachtaí oibrithe agus fostóirí i gcathracha mar Barcelona. Idir an dá linn, chuaigh an Spáinn chun cogaidh i 1920 chun smacht a choinneáil ar na hiarsmaí deireanacha dá impireacht choilíneach, a chríochnaigh le bua tubaisteach Chath na Bliana i 1922, a thug míchlú ar an monarcacht bhunreachtúil sa deireadh. Níor éirigh le toghcháin arís agus arís eile tromlaigh oibre a sholáthar sa pharlaimint do cheachtar páirtí bunaíochta, don Pháirtí Liobrálach Comhleádaithe nó don Pháirtí Liobrálach-Coimeádach, chun dul i ngleic leis na géarchéimeanna. In ainneoin corraíl shóisialta fhorleathan agus pairilis institiúideach, d’éiligh an Ginearál Miguel Primo de Rivera cumhacht, agus cheap an Rí Alfonso é mar cheann rialtais le cumhachtaí deachtóireachta. Rinneadh gluaiseachtaí réabhlóideacha agus daonlathacha 1916-22 a réamhshuiteáil trí dheachtóireacht mhíleata a shuiteáil a mhairfeadh go dtí an Dara Poblacht 1931.

Meicsiceo

Bhí an rud céanna fíor faoi Réabhlóid Mheicsiceo (1910–1920), a bhí meath i gcomhrac faoisimh i measc na reibiliúnaithe faoi 1915, de réir mar a chaill fórsaí níos radacaí Emiliano Zapata agus Pancho Villa talamh do na 'olagarcacht Sonórach' níos coimeádaí agus a Bhunreachtúil Arm. Thréig na Felicistas, an príomhghrúpa frith-réabhlóideach deireanach, a bhfeachtas armtha i 1920, agus tháinig laghdú ar na streachailtí cumhachta inmheánacha ar feadh tamaill tar éis don Ghinearál Álvaro Obregón réabhlóideach breabadh nó marú a iar-chomhghuaillithe agus iomaitheoirí araon, ach sna deich mbliana ina dhiaidh sin chonacthas feallmharú Obregon agus go leor eile, iarrachtaí ginmhillte coup míleata agus éirí amach traidisiúnta traidisiúnta, Cogadh Cristero, i gcoinne géarleanúint an rialtais ar Chaitlicigh Rómhánacha.

Málta

Éirí amach a bhí sa Sette Giugno i 1919 arb iad is sainairíonna sraith círéibeacha agus agóidí ag daonra Mháltais, i dtosach mar fhreagairt ar an ardú ar chostais mhaireachtála i ndiaidh an Chéad Chogaidh Dhomhanda agus ar sacadh na céadta oibrithe ón gclós. Tháinig sé sin i gcomhthráth le héilimh choitianta ar fhéinrialtas a d’fhág gur bunaíodh Tionól Náisiúnta i Valletta ag an am céanna de na círéibeacha. Chuir sé sin go mór leis an éirí amach, mar chuaigh a lán daoine go Valletta chun a dtacaíocht don Tionól a thaispeáint. Scaoil fórsaí na Breataine isteach sa slua, ag marú ceathrar fear áitiúla. Tháinig méadú mór ar an gcostas maireachtála tar éis an chogaidh. Bhí allmhairí teoranta, agus de réir mar a bhí bia gann d’ardaigh praghsanna, rud a d’fhág go raibh rath ar fheirmeoirí agus ar cheannaithe le barrachais le trádáil.

An Éigipt

Bhí an Réabhlóid Éigipteach 1919 ar fud na tíre in aghaidh an ghairm Breataineach an Éigipt agus an tSúdáin, á seoladh ag hÉigiptigh agus Súdáine ó chuile chearn den saol i ndiaidh an deoraíocht Breataine-ordú ar an ceannaire réabhlóideach Saad Zaghloul agus comhaltaí eile an Wafd Cóisir i 1919. Mar thoradh ar an réabhlóid tugadh aitheantas don Bhreatain do neamhspleáchas na hÉigipte i 1922 agus cuireadh bunreacht nua i bhfeidhm i 1923. Lean an Bhreatain, áfach, ag rialú an rud a athainmníodh mar Ríocht na hÉigipte. Threoraigh na Breataine an rí agus choinnigh siad smacht ar ghnóthaí seachtracha agus míleata Chrios na Canálach, an tSúdáin agus an Éigipt. Fuair King Fuad bás i 1936, agus ní bhfuair Farouk an ríchathaoir ach ag 16. Arna ainmniú ag an Dara Cogadh Italo-Abyssinian inar thug an Iodáil ionradh ar an Aetóip, shínigh sé an Conradh Angla-Éigipteach, a d’éiligh ar an mBreatain gach trúpa a tharraingt siar ón Éigipt faoi 1949 ach amháin ag Canáil Suez. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, d’úsáid trúpaí na Breataine an Éigipt mar bhunáit mhór dá oibríochtaí ar fud an réigiúin. Tarraingíodh trúpaí na Breataine siar go ceantar Chanáil Suez i 1947, ach lean meon náisiúnach frith-Bhriotanach ag fás tar éis an chogaidh.

Liosta coimhlintí

Réabhlóidí cumannach a thosaigh 1917–1924

• Réabhlóid na Rúise (1917)
  • Poblacht Sóivéadach na Rúise
  • Poblacht Sóivéadach na hÚcráine (1918)
  • Poblacht Shóisialach Sóivéadach na hÚcráine (1919)
  • Poblacht Shóisialach Sóivéadach na Liotuáine-Byelorussia
  • Poblacht Shóisialach Sóivéadach na Liotuáine (1918–19)
  • Poblacht Shóivéadach Sóisialach na Laitvia
  • Poblacht Shóivéadach na hEastóine
  • Poblacht Oibrithe Sóisialacha na Fionlainne
• Sa Spáinn:
  • Réabhlóid 1917
  • 'Triennium Dearg' de 1918-1921
• Gluaiseacht Dufaire Gilan (1915/17–1920)
  • Poblacht Shóivéadach Sóisialach na Peirse (1920-1921)
• Críoch Saor in Aisce (1918)
• Réabhlóid Aster (1918)
• Seachtain Dhearg (An Ísiltír) (1918)
• Cogadh Cathartha na Fionlainne (1918)
• Éirí Amach Darwin (1918)
• Foréigean polaitiúil sa Ghearmáin (1918–1933)
  • Réabhlóid na Gearmáine (1918–1919)
    • Stát an Phobail sa Bhaváir (1918–1919)
    • Poblacht Sóivéadach na Sacsaine (1918-1919)
    • Poblacht Shóivéadach Bremen (1919)
    • Poblacht Chomhairle Bavarian (1919)
  • Éirí Amach na Ruhr (1920)
  • Gníomh Márta (1921)
  • Éirí Amach Hamburg (1923)
  • Gearmáinis Deireadh Fómhair (1923)
• Comhairle Saighdiúirí na Bruiséile (1918)
• Réabhlóidí agus idirghabhálacha san Ungáir (1918–1920)
  • Poblacht Sóivéadach na hUngáire
  • Poblacht Shóivéadach na Slóvaice (1919)
• Foréigean faisisteach agus frith-fhaisisteach san Iodáil (1919–1926)
  • Biennio Rosso (1919–20)
  • Poblacht Labin (1921)
• Seachtain Tragóideach (1919)
• Sóivéid Luimnigh (1919)
• Éirí Amach Lucht Oibre Cheanada (1919)
• Iarracht coup Seoirseach (1920)
• Coiste Sealadach Réabhlóideach na Polainne (1920)
• Éirí Amach na Patagóin (1920-1922)
• Réabhlóid Mhongóil 1921
• Éirí Amach Rand (1921–22)
• Éirí Amach Mheán Fómhair (An Bhulgáir) (1923)
• Éirí Amach Tatarbunary (1924)
• Iarracht coup d’état na hEastóine (1924)

Éirí amach na heite clé i gcoinne an USSR

• Éirí amach na Sóisialaithe-Réabhlóidithe Clé (1918)
• Éirí amach na heite clé i gcoinne na Boilséivigh (1918–1922)
• Arm Réabhlóideach Ceannairceach na hÚcráine (1918–1922)
• Éirí Amach Tambov (1920–1921)
• Éirí Amach Kronstadt (1921)
• Éirí Amach Lúnasa (Georgia) (1924)

Frith-réabhlóidí i gcoinne an APSS a thosaigh 1917-1921

• Gluaiseacht Bhán (1917–1923)
• Daon-Phoblacht na hÚcráine (1917-1921)
• Daon-Phoblacht Kuban (1918–1920)
• Poblacht sléibhtiúil an Chugais Thuaidh (1917-1920)
• Poblacht Dhaonlathach na Seoirsia (1918–1921)
• Céad Phoblacht na hAirméine (1918–1920)
• Poblacht Sléibhe na hAirméine (1921)
• Poblacht Dhaonlathach na hAsarbaiseáine (1918–1920)
• Poblacht Prekmurje (1919)
• Coup d’état Bulgáiris (1923)
• Cúpla Míleata 1923 (an Spáinn)

Frith-frith-réabhlóidí Sóivéadacha a thosaigh 1918–1919

• Cogadh Cathartha na Rúise (1917–1923)
• Sceimhle Dearg (1918)
• Cogadh na Polainne-na Sóivéide (1919–1921)

Eile

• Éirí Amach na Polainne Mór (1918–19)
• Éirí Amach Sejny (1919)
• Éirí Amach Siléisigh (1919–1921)
• Cogadh Saoirse na Tuirce (1919–1923)
• An Tríú Cogadh Angla-Afganastáin (1919)
• Cogadh Saoirse na hÉireann (1919–1921)
• Éirí amach na hIaráice i gcoinne na Breataine (1920)
• Putsch Kapp (1920)
• Éirí Amach san Iarthar Ungáir (1921)
• Cogadh Cathartha na hÉireann (1922–1923)
• Putsch an Halla Leanna (1923)

Naisc sheachtracha

• Léarscáileanna den Eoraip Curtha i gcartlann 2015-03-16 ar an Wayback Machine ag taispeáint Réabhlóidí 1917–23 ag omniatlas.com