Walter Raleigh
  | |
| Ainm sa teanga dhúchais | (en) Sir Walter Raleigh |
|---|---|
| Beathaisnéis | |
| Breith | c. 22 Eanáir 1552 Hayes Barton |
| Bás | 29 Deireadh Fómhair 1618 (Iúlach) 66 bliana d'aois Londain |
| Siocair bháis | Pionós an bháis (Dícheannadh) |
| Áit adhlactha | St Margaret's Church, Westminster (en)  |
| Lord Lieutenant of Cornwall (en) | |
| 7 Nollaig 1587 – 24 Márta 1603 | |
| Member of the 1597-98 Parliament (en) | |
| Toghcheantar: Dorset | |
| Member of the 1601 Parliament (en) | |
| Toghcheantar: Corn na Breataine | |
| Ball de Pharlaimint 1593 | |
| Toghcheantar: Mitchell | |
| Feisire de Pharlaimint 1586-87 | |
| Toghcheantar: Devon | |
| Ball de Pharlaimint 1584-85 | |
| Toghcheantar: Devon | |
| Faisnéis phearsanta | |
| Reiligiún | An Protastúnachas |
| Scoil a d'fhreastail sé/sí | Coláiste Oriel, Oxford The King's School (en) |
| Áit chónaithe | Geirsí Sasana Éire |
| Gníomhaíocht | |
| Gairm | taiscéalaí, ridire, scríbhneoir, file, polaiteoir |
| Teangacha | Béarla |
| Gairm mhíleata | |
| Coinbhleacht | An Cogadh Angla-Spáinneach |
| Teaghlach | |
| Céile | Elizabeth Raleigh (1593 (Iúlach)–) |
| Páiste | Walter Ralegh, Carew Raleigh |
| Athair | Walter Raleigh agus Katherine Champernowne |
| Siblín | Carew Raleigh |
Gradam a fuarthas | |
Síniú  | |
 | |
 
  | |
Uaslathaí Sasanach ba ea Sir Walter Raleigh (c.1552 - 29 Deireadh Fómhair, 1618), scríbhneoir, file, saighdiúir, cúirteoir, agus taiscéalaí, a bhí ar na chéad daoine a thug tobac ó Mheiriceá go dtí an Eoraip.
Ghlac Raleigh páirt in iarrachtaí Shasana in aghaidh Éirí Amach i nDeasumhain i gCúige Mumhan idir na blianta 1579 agus 1583. Mar bhuíochas don gcabhair a thug sé bhronn an Banríon Eilís 40,000 acra talún air timpeall ar Eochaill in Oirthear Chorcaí.[1] Thug Raleigh cuairt ar Eochaill ó am go ham agus ba é a bhí mar mhéara ar an mbaile ón bliain 1588 go 1589 (bhí teach aige ar a tugadh Myrtle Grove[2]).
Deirtear gur thug Raleigh an planda tobac agus an práta go dtí an Eoraip, ach níl aon chruthúnas air.
Tús a shaoil
[cuir in eagar | athraigh foinse]Níl mórán eolais againn faoi bhreith Raleigh. Creideann roinnt staraithe gur sa bhliain 1552 a rugadh Raleigh, agus tá tuairim ag roinnt eile gur rugadh é chomh déanach le 1554.
Ba Phrotastúnaigh as Devon iad tuismitheoirí Walter, Walter agus Catherine Champernowne. D'fhás sé suas i dteach Hayes Barton, feirmeoir, i sráidbhaile East Budleigh, ní fada ó Budleigh Salterton in Devon, Sasana.
Ba é an mac is óige de chúigear a rugadh do Chatherine Champernowne in dhá phósadh i ndiaidh a chéile. Leath a leathdheartháireacha, John Gilbert, Humphrey Gilbert, Adrian Gilbert, agus a dheartháir iomlán Carew Raleigh chun tosaigh le linn réimis na banríona Eilís I agus an rí Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire.
Neacht Kat Ashley ba ea Chatherine Champernowne agus máistreás Eilís, a thug na fir óga isteach sa chúirt.
Ba Phrotastúnaigh láidir iad teaghlach Raleigh agus is beag nár tháinig siad slán le linn ré na Banríona Caitlicí, Máire I Shasana. An t-éalú is suntasaí, tharla sé nuair a chuaigh athair Raleigh i bhfolach i dtúr chun pionós báis a sheachaint.
Mar thoradh air sin, le linn a óige, d'fhás fuath Raleigh roimh an Eaglais Chaitliceach agus thapaigh sé an deis sin tar éis teacht na banríona Protastúnaí Eilís I go dtí an ríchathaoir sa bhliain 1558.
Éire
[cuir in eagar | athraigh foinse]Idir 1579 agus 1583, chaith Raleigh roinnt ama in Éirinn, i gCaisleáin Chill Dalua, Ráistín, Contae na hIarmhí, ag glacadh páirte i gcur faoi chois reibiliúin agus an Dara Éirí Amach i nDeasmumhain. Bhí sé páirteach in dhá sléacht mínáireach ar Reachlainn agus Ard na Caithne (Léigear Smerwick), áit a ndearna sé maoirseacht ar an sléacht ar saighdiúirí Iodálacha agus Spáinneacha i ndiaidh gur ghéill siad.
Níos déanaí ba thiarna talún é, ar thalamh a bhí coigistithe ó na hÉireannaigh. Ar an urghabháil agus dáileadh na talún a lean an reibiliún, fuair Raleigh 40,000 acra (160 km²), lena n-áirítear na bailte cois cósta le ballaí Eochaill agus Lios Mór.
Mar thoradh ar an urghabháil seo, tharla sé gurbh é Raleigh an t-úinéir talún is mó i gCúige Mumhan, ach ní raibh ach rath teoranta aige tionóntaí ó Shasana a lonnú ar a eastáit.
Fuair sé ardú céime go tapa i bhfabhar na Banríona Eilís I, agus bronnadh ridireacht air sa bhliain 1585.
Le linn a seacht mbliana déag mar thiarna talún in Éirinn, bhí teach cónaithe ag Raleigh i gCaisleán Chill Uailleach, Ráistín, Contae na hIarmhí. D'fhanfadh Raleigh i mbaile Eochaille ó am go chéile. Bhí sé ina mhéara ansin ó 1588 go dtí 1589. Tá curtha ina leith gurb eisean a chéad chuir prátaí in Éirinn, ach tá sé i bhfad níos dealraithí gur de bharr trádáil leis an Spáinn a tháinig an gléasra i dtír.
Meastar go raibh a áras baile 'Myrtle Grove' ina shuíomh don scéal gur chaith searbhónta buicéad uisce air tar éis dó scamaill deataigh a fheiceáil ag teacht amach ó a phíopa, mar gur cheap sé go a mháistir trí thine. Ach tá an scéal seo bainteach le áiteanna eile a bhain le Raleigh: an Virginia Ash Inn, Henstridge, gearr do Sherborne, Caisleán Sherborne, agus South Wraxall Manor i Wiltshire, baile chara Raleigh, Sir Walter Long.
Tharla malairt chinniúna ar Raleigh, nuair a d'fhás deacrachtaí le bhainistíocht a n-eastát. Sa bhliain 1602, dhíol sé a thailte le Richard Boyle, 1ú Iarla Chorcaí. Lean rath Bhoyle ar aghaidh faoi na ríthe [Rí Séamas I|Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire]] agus Séarlas I Shasana Mainistir na Búille ina dhiaidh sin tá borradh mór faoi ríthe James I agus Charles I. Tar éis bháis Raleigh bhuail baill teaghlaigh Raleigh le Boyle le haghaidh cúitimh ar an mbonn gur shocraigh Raleigh margadh neamhfhadradharcach leis.
Londain
[cuir in eagar | athraigh foinse]Bhí an file Sasanach Edmund Spenser i measc lucht aitheantais Raleigh i gCúige Mumhan a dheonaíodh talamh dóibh. Sa 1590í, thaistil sé agus Raleigh le chéile ó Éirinn go dtí an chúirt i Londain. Chuir Spenser cuid dá fháthscéal an Faerie Queene i láthair Eilís I.
Sa bhliain 1591, phós sé Elizabeth Throckmorton, bean choimhdeachta de chuid na Banríona, go rúnda gan fanacht ar chead na Banríona. De dheasca sin cuireadh é féin agus a bhean chéile sa Túr Londan. Tar éis é a bheith scaoilte amach, chuir siad fúthu ar a eastát ag Sherborne, Dorset.
An Domhan Nua
[cuir in eagar | athraigh foinse]Bhí baint ag Raleigh le luathchoilínithe Virginia faoi phaitinn ríoga. Níor éirigh le plean Raleigh coilínithe a lonnú sa Choilíneacht Virginia (lena n-áirítear na stáit Carolina Thuaidh agus Virginia an lá atá inniu ann) i Meiriceá Thuaidh, nuair a theip ar na lonnaitheoirí ar an Oileán Roanoke, Virginia sa bhliain 1584, ach réitigh sé an bealach do choilíneachtaí eile ina dhiaidh sin.
Mhaoinigh Raleigh agus a chairde go príomha na iomraimh, ach níor éirigh leo riamh an sruth ioncaim leanúnach gur ghá chun choilíneachta a thosú a choimeád ar bun. Sa bhliain 1587, rinne Raleigh iarracht thabhairt faoi a dhara thuras taiscéalaíochta, arís ag bunú lonnaíochta ar Oileán Roanoke. An tráth seo, cuireadh grúpa níos éagsúla de lonnaitheoirí, lena n-áirítear roinnt teaghlaigh, faoi rialú John White.
Tar éis tamaill ghearr i Meiriceá, glaodh White ar ais go Sasana chun níos mó soláthairtí a fháil le haghaidh na coilíneachta. Ní raibh sé in ann filleadh ar an bhliain dár gcionn mar a bhí pleanáilte, áfach, mar gur ordaigh an Bhanríon go bhfanfaidh gach soitheach ag an gcalafort ar eagla go mbeadh gá leo in aghaidh Armáid na Spáinne.
Ní raibh bagairt na hArmáide go hiomlán freagrach as an mhoill a chuireadh ar White dul ar ais go dtí 1590. Tar éis bua Shasana ar an loingeas Spáinneach sa bhliain 1588, tugadh cead seolta do na longa.
Ar an drochuair, rinne an cabhlach beag i dtreo Cúba ní díreach chuig na coilínigh i Roanoke. Rinneadh iarracht ar longa trádála taisce-ualaithe de chuid na Spáinne a ghabháil, a tuairiscíodh a bheith go flúirse sna huiscí sin ag an am sin. Deirtear go raibh White i gcoinne an fhiontair gan choinne seo, ach bhí sé gan taca chun cuir ina luí ar an gcriú gan dul ar aghaidh. Thug píolóta Portaingéalach a bhí fostaithe ag Raleigh le fios dóibh go raibh saibhreas ollmhór ag fanacht orthu.
Sa bhliain 1590, 3 bliana ina dhiaidh sin, shroich an t-árthach an t-oileán, ach ní raibh tásc ná tuairisc faoi na coilínigh.
Sa bhliain 1594 chuala Raleigh faoi "Chathair an Óir" i Meiriceá Theas agus sheol sé ann chun í a aimsiú, ag foilsiú cuntas áibhéalach dá chuid eachtraí sa leabhar a chuir leis an finscéal "El Dorado".
Londain, agus bású
[cuir in eagar | athraigh foinse]Tar éis bás na banríona Éilis I, sa bhliain 1603, cuireadh Raleigh arís i bpríosún sa Túr, an uair seo, mar gheall ar líomhaintí go raibh sé páirteach sa chomhcheilg i gcoinne an Rí Séamas I.
Sa bhliain 1616, scaoileadh é chun an dara turas taiscéalaíochta sa tóir ar El Dorado a stiúradh. Níor éirigh leis agus ransaigh fir faoina gceannas urphost Spáinneach. D'fhill sé ar Shasana, agus gabhadh é chun na Spáinnigh a cheansú agus cuireadh chun báis é i Londain sa bhliain 1618.
Féach freisin
[cuir in eagar | athraigh foinse]Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ cogg.ie. "Plandáil in Éirinn". Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2022-09-14. Dáta rochtana: 2022.
- ↑ "Myrtle Grove, Youghal" (as en) (2021-09-23). Wikipedia.