[[Íomhá:World11.jpg|deas|350px|thumb|Aigéin an Domhain.]]
[[Íomhá:World11.jpg|deas|350px|thumb|Aigéin an Domhain.]]
Is achar mór [[uisce]] é '''aigéan''', nó an fhairsinge uisce sin a chlúdaíonn timpeall 70% de dhromchla an Domhain agus a thimpeallaíonn na hilchríocha<ref>Hussey, Matt - Fréamh an Eolais (Coiscéim 2011)</ref>. Tugtar [[Muir]] ar chuid d'aigéan.
Is achar mór [[uisce]] é '''aigéan''', nó an fhairsinge uisce sin a chlúdaíonn timpeall 70% de dhromchla an domhain agus a thimpeallaíonn na hilchríocha<ref>Hussey, Matt - Fréamh an Eolais (Coiscéim 2011)</ref>. Tugtar [[Muir]] ar chuid d'aigéan.
Má fhéachann muid ar aigéan i bhfad uaim, níl le feiceáil ann ach uisce agus a thuilleadh uisce.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.cogg.ie/wp-content/uploads/eureka-6-28.pdf|teideal=Eureka-6-28|údar=cogg.ie|dáta=9 Meitheamh 2010|dátarochtana=2020}}</ref> Ach tá na haigéin lán de bheatha. Maireann níos mó ná 1 mhilliún speiceas de [[Planda|phlandaí]] agus d’[[Ainmhí|ainmhithe]] sna haigéin. Deir [[Eolaí|eolaithe]] go mb’fhéidir go bhfuil suas le naoi milliún sórt eile nach bhfuil aimsithe acu fós.
Tagann 71% [[Ocsaigin|d’ocsaigin]] an domhain ó na haigéin. is sna haigéin atá na [[Sliabh|sléibhte]] is airde ar domhan agus na [[Gleann|gleannta]] is doimhne ar domhan. Is sna haigéin atá cónaí ar an ainmhí is mó riamh – an [[míol mór gorm]].
Cruthaíodh go luath i stair an Domhain é, de réir dealraimh, chomh luath is a d'fhuaraigh an pláinéad a dhóthain chun go dtiocfadh an t-uisce leachtach, timpeall 4,000 milliún bliain ó shin.
Cruthaíodh na h[[Aigéan|aigéin]] go luath i stair an [[Domhan|domhain]] de réir dealraimh, chomh luath is a d'fhuaraigh an [[pláinéad]] a dhóthain chun go dtiocfadh an t-uisce leachtach, timpeall 4,000 milliún bliain ó shin.
Tháinig an salann as ceimiceáin sa screamh agus ó chisil níos doimhne trí bholcánacht.
Tháinig an [[salann]] as ceimiceáin sa [[Screamh an Domhain|screamh]] agus ó chisil níos doimhne trí [[Bolcánacht|bholcánacht]].
Is é an toradh ar chruthú na n-ilchríoch ná an 5 phríomhaigéan: an tAigéan Atlantach, an tAigéan Indiach, an tAigéan Ciúin, an tAigéan Artach, agus an tAigéanTheas nó Antartach.
Is é an toradh ar chruthú na n-ilchríoch ná an 5 phríomhaigéan: an t[[An tAigéan Atlantach|Aigéan Atlantach]], an t[[An tAigéan Indiach|Aigéan Indiach]], an t[[An tAigéan Ciúin|Aigéan Ciúin]], an t[[An tAigéan Artach|Aigéan Artach]], agus an t[[Aigéan Antartach]] nó tAigéan Theas.
== Tréithe ==
== Tréithe ==
Líne 14:
Líne 18:
Tá [[Sliabh|sléibhte]] is gleannta ar ghrinneall na farraige go díreach mar atá ar talamh. Is oileáin iad cuid de na sléibhte mar éiríonn siad chomh hard sin go bhfuil siad le feiceáil os cionn na farraige.
Tá [[Sliabh|sléibhte]] is gleannta ar ghrinneall na farraige go díreach mar atá ar talamh. Is oileáin iad cuid de na sléibhte mar éiríonn siad chomh hard sin go bhfuil siad le feiceáil os cionn na farraige.
Tá dlús á chur leis an [[Luas (fisic)|luas]] ina bhfuil [[oighear]] á chailliúint, agus tá [[Eolaí|eolaithe]] áirithe buartha go sroichfear pointe iompaithe taobh istigh den fiche nó den tríocha bliana beaga amach romhainn. Dar le Richard Alley, [[ollamh]] le [[geolaíocht]], dá mbeadh ardú teochta sa réimse 2°C go 7°C ann leáfaí oighearchaidhp na [[An Ghraonlainn|Graonlainne]] ar fad.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-an-toilean-urnua.aspx|teideal=An tOileán Úrnua|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2020-06-08}}</ref> Toirt ollmhór [[uisce]] breise ab ea é sin i dteiscinn an [[An Domhan|domhain]], agus d’ardófaí leibhéal na mara timpeall 7m dá bharr. Bheadh tíortha iomlána éagsúla caillte faoi thoinn.
Tá dlús á chur leis an [[Luas (fisic)|luas]] ina bhfuil [[oighear]] á chailliúint, agus tá [[Eolaí|eolaithe]] áirithe buartha go sroichfear pointe iompaithe taobh istigh den fiche nó den tríocha bliana beaga amach romhainn. Dar le Richard Alley, [[ollamh]] le [[geolaíocht]], dá mbeadh ardú teochta sa réimse 2°C go 7°C ann leáfaí oighearchaidhp na [[An Ghraonlainn|Graonlainne]] ar fad.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-an-toilean-urnua.aspx|teideal=An tOileán Úrnua|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2020-06-08}}</ref> Toirt ollmhór [[uisce]] breise ab ea é sin i dteiscinn an [[An Domhan|domhain]], agus d’ardófaí leibhéal na mara timpeall 7m dá bharr. Bheadh tíortha iomlána éagsúla caillte faoi thoinn.
[[Íomhá:Wild Atlantic Way Sign.svg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Wild%20Atlantic%20Way%20Sign.svg|mion|[[Slí an Atlantaigh Fhiáin]]]]
*Ceiliúrtar [[Lá Domhanda na nAigéan]] ar an [[8 Meitheamh]] gach bliain. Cuireann an Lá i gcuimhne dúinn cé chomh tábhachtach agus atá na h[[Aigéan|aigéin]] agus na [[Farraige|farraigí]] maidir le [[beatha]] an [[Domhan|domhain]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.marine.ie/Home/site-area/news-events/press-releases/landmarks-across-ireland-go-atlantic-blue-celebrate-our?language=ga|teideal=Beidh séadchomharthaí tíre ar fud na hÉireann ag glacadh páirt sa tionscnamh ‘Go Atlantic Blue’ chun ár nAigéan Atlantach a cheiliúradh {{!}} Marine Institute|údar=Foras na Mara / marine.ie|dáta=2018|work=www.marine.ie|dátarochtana=2020-06-08}}</ref>
*[[Slí an Atlantaigh Fhiáin]]
== Tagairtí ==
== Tagairtí ==
Leagan ó 16:41, 8 Meitheamh 2020
Aigéin an Domhain.
Is achar mór uisce é aigéan, nó an fhairsinge uisce sin a chlúdaíonn timpeall 70% de dhromchla an domhain agus a thimpeallaíonn na hilchríocha[1]. Tugtar Muir ar chuid d'aigéan.
Má fhéachann muid ar aigéan i bhfad uaim, níl le feiceáil ann ach uisce agus a thuilleadh uisce.[2] Ach tá na haigéin lán de bheatha. Maireann níos mó ná 1 mhilliún speiceas de phlandaí agus d’ainmhithe sna haigéin. Deir eolaithe go mb’fhéidir go bhfuil suas le naoi milliún sórt eile nach bhfuil aimsithe acu fós.
Tagann 71% d’ocsaigin an domhain ó na haigéin. is sna haigéin atá na sléibhte is airde ar domhan agus na gleannta is doimhne ar domhan. Is sna haigéin atá cónaí ar an ainmhí is mó riamh – an míol mór gorm.
Bunús
Cruthaíodh na haigéin go luath i stair an domhain de réir dealraimh, chomh luath is a d'fhuaraigh an pláinéad a dhóthain chun go dtiocfadh an t-uisce leachtach, timpeall 4,000 milliún bliain ó shin.
Bíonn uisce na n-aigéan ag síor-ghluaiseacht de bharr na feachtaí is an taoidí a iompraíonn uisce na n-aigéan ó áit go háit.
Tá sléibhte is gleannta ar ghrinneall na farraige go díreach mar atá ar talamh. Is oileáin iad cuid de na sléibhte mar éiríonn siad chomh hard sin go bhfuil siad le feiceáil os cionn na farraige.
Tugtar dromanna aigéin ar na sliabhraonta is trinsí ar na gleannta.
Aigéin an domhain
Tá breis is dhá thrian de dhromchla an domhain faoi fharraigí is faoi aigéin.
Clúdaíonn an t-aigéan is mó, an tAigéan Ciúin, réimse níos mó den domhan ná na tíortha uile le chéile.
Cúig aigéan atá ann. Seo iad de réir a méid i milliúin ciliméadar cearnach:
Tá dlús á chur leis an luas ina bhfuil oighear á chailliúint, agus tá eolaithe áirithe buartha go sroichfear pointe iompaithe taobh istigh den fiche nó den tríocha bliana beaga amach romhainn. Dar le Richard Alley, ollamh le geolaíocht, dá mbeadh ardú teochta sa réimse 2°C go 7°C ann leáfaí oighearchaidhp na Graonlainne ar fad.[3] Toirt ollmhór uisce breise ab ea é sin i dteiscinn an domhain, agus d’ardófaí leibhéal na mara timpeall 7m dá bharr. Bheadh tíortha iomlána éagsúla caillte faoi thoinn.
_-_geograph.org.uk_-_1337113.jpg)
