Dál nAraidi an Tuaiscirt

Athraigh naisc
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.

Tuath agus rítheaghlach de chuid an Dáil Araí agus dá bharr na nUlad ba ea Dál Araí an Tuaiscirt (Sean-Ghaeilge Dál nAraidi in Tuaiscirt). Géag de rítheaghlach Uí Chóelbad den Dál nAraidi Mag Line a bhí ann, a raibh ríocht Eilne cloíte acu an éigin i lár na 7ú haoise. Faightear an rí deireanach Dhál Araí an Tuaiscirt sna annála don bhliain 883. Tháinig clann Uí Thoirtre i gceannas sna críocha sa 10ú haois.

Stair[cuir in eagar | athraigh foinse]

I lár na 7ú haoise, chloígh Dál nAraidi Mag Line, i gceannas Uí Chóelbad, an tuath Eilne ar a dtaobh thiar thuaidh, agus is amhlaidh gur lonnaigh craobh dá mhuintir ann.[1] Síolraithe ó Fhiachra Caoch (bás 608) deartháir Fíachnae Lurgan, rí Dhál Araí agus rí ruire na nUlad, ba ea an géag seo.[2]

Is dócha gurbh é Dúngal Eilni, fionnó Fhiachra Chaoch agus rí Dhál Araí, an chéad cheannaire bheith bunaithe i nEilne.[2] Sa bhliain 681, ámh, maraíodh Dúngal agus a chomhghuaillí, Cenn Fáelad rí Chiannachta Gleann Geimhin as tuaisceart Chontae Doire, ag Dún Ceithirn (Sconsa an Fhathaigh[3] an lae inniu, i bparóiste Dhún Bó taobh thiar den Bhanna) ag Máel Dúin mac Máele Fithrich de Cenél Meic Ercae de chuid Chineál Eoghain.[4][5][6]

In am trátha, glaodh ar an chraobh seo Dál nAraidi in Tuaiscirt agus Dál nAraidi Mag nEilne.[7] Faightear an chéad tagairt do Dhál nAraidi in Tuaiscirt i nAnnála Uladh don bhliain 824.[1][2]

Idir na blianta 646 agus 792, bhí ríogacht Dhál Araí faoi sheacht ag In Tuaiscirt, agus beirt dubh siúd ina rí Uladh.[2]. Maraíodh Cathussach mac Ailello, rí Eilne agus Dhál Araí, agus a maíodh gur rí Uladh é le sé bliana déag, ag Ráth Beithech sa bhliain 749.[8] Ba é Eochaid mac Bressal, a d'éag sa bhliain 832, an rí deireanach Dhál Araí an Tuaiscirt a bhfuil eolas air agus a raibh ríogacht Dhál Araí aige.[1] Feictear rí deireanach Dhál Araí in Tuaiscirt a bhfuil eolas air sa bhliain 883.[2]

Tá cill Chúil Raithin, ar bhruach na Banna, suite i nEilne, agus deirtear gur bhunaigh Cairbre í, in am trátha a heaspag.[9] De réir Vita tripartita Sancti Patricii, scrios sa 9ú haois, bronnadh an Dál nAraidi an Eaglais is ar Naomh Pádraig.[9]

Bhí clann Uí Thoirtre as Oirialla gníomhach taobh thoir den Bhanna chomh luath is an bhliain 776,[2] agus faoin 10ú haois bhí Eilne faoi smacht acu.[10]

Críocha[cuir in eagar | athraigh foinse]

Deirtear gurbh ionann Dál nAraidi in Tuaiscirt, go garbh, leis na barúntachtaí níos déanaí Dún Libhse Íochtarach agus Líbeartaí Thoir Thuaidh Chúil Raithin,[11][2] agus is dócha fosta leis an tríocha céad, An Tuaisceart.[2] D'éirigh sé ina chantred Normannach darbh ainm Twescard (Tuaisceart), a thógfadh níos déanaí an cantred Dalrede (Dál Riada) isteach. Cuireadh an dá cantred le chéile mar bhunús na déanachta, Twescard.[2]

Bhí fo-roinn In Tuaiscirt darbh ainm Cúil an Tuaiscirt suite i n-oirdeisceart na tuaithe gar do Chúil Raithin. Tugadh níos déanaí a críocha mar bhunús Líbeartaí Thoir Thuaidh.

Foinsí[cuir in eagar | athraigh foinse]

  • Byrne, F.J. (1964). "Clann Ollaman Uaisle Emna". Studia Hibernica (4): 54–94. Liverpool University Press. 
  • Charles Edwards, T.M. (2006). "The Chronicle of Ireland, Volume 1". Liverpool University Press. 
  • "A New History of Ireland, II Medieval Ireland 1169-1534" (2008). Oxford University Press. 
  • McCone, Kim (1984). "Clones and Her Neighbours in the Early Period: Hints from Some Airgialla Saints' Lives". Clogher Record 11 (3): 305–325. Clogher Historical Society. doi:10.2307/27695892. JSTOR 27695892. 
  • MacCotter, Paul (2014-10-31). "Medieval Ireland. Territorial, Political and Economic Divisions". The Heritage Council. 
  • Maney, Laurance (2004–2005). ""I Wonder What the King Is Doing Tonight" Looking for Arthur in All the Wrong Places". Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium 24/25: 54–72. Department of Celtic Languages & Literatures, Harvard University. 
  • "The excavation of an Early Christian rath with later medieval occupation at Drumadoon, Co. Antrim" (2009). Acadamh Ríoga na hÉireann. 

Tagairtí[cuir in eagar | athraigh foinse]

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 "Cóip cartlainne". Cartlannaíodh an bunleathanach ar 19 Lúnasa 2016. Dáta rochtana: 17 Feabhra 2020.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 MacCotter, lch. 231.
  3. ↑ Sconsa an Fhathaigh Curtha i gcartlann 2015-02-20 ar an Wayback Machine, Slí Cholmcille
  4. ↑ A New History of Ireland, p. 212.
  5. ↑ Charles-Edwards (2006), p. 68.
  6. ↑ Maney, p. 67.
  7. ↑ Charles-Edwards (2006), p. 165.
  8. ↑ Byrne (1964), p. 85.
  9. ↑ 9.0 9.1 McCone, p. 308-309.
  10. ↑ McSparron, p. 109.
  11. ↑ Onomasticon Goedelicum - D


Teimpléad:Ulaidh

Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Dál_nAraidi_an_Tuaiscirt&oldid=1209298"