Bliain an Phrionsa
| Bliain an Phrionsa | |||
| Cheannaircí na Seacaibíteach | |||
Eachtra in Éirí Amach 1745, le David Morier | |||
|---|---|---|---|
| Dáta: | 19 Lúnasa-20 Aibreán 1746 | ||
| Áit: | Albain agus Sasana. | ||
| Toradh: | Bua ag Rialtas na Breataine. | ||
| Céilí comhraic | |||
| |||
| Ceannasaithe | |||
| |||
| Taismigh | |||
| |||
.svg){kind=small}
.png){kind=small}
Thug na Gaeil Bliain an Phrionsa nó Bliain Shéarlais ar éirí amach na Seacaibíteach 1745-1746, faoin bPrionsa Séarlas Éadbhard Stiúbhart, an t-éilitheoir Seacaibíteach deireanach
Bhí Gaeil ar gach taobh, ach rinne siad suas mórchuid d'arm na Seacaibíteach; agus idir 1/3 go 2/3 d’arm na nDílseoirí freisin. Buaileadh ar na Seacaibítigh cé gur throid siad go cróga agus ba chúis leis seo drochíde ar na nGaeil, ar fud Ghaeltacht na hAlban. (nó Gàidhealtachd na h-Alba)
Nuair a tháinig Séarlas Stiúbhar go hÈirisgeigh, d'inis tiarnaí na Gaeltachta leis nach raibh seans ar bith ann bua a bhaint amach gan cabhair ó na Francaigh. Theip ar éirí amach i 1688-1690, 1715 (Bliain Shéamais), agus 1719.
Mar sin féin, bhí go leor Gaeil fós ann a bhí ag iarraidh rialtas na Seacaibíteach. Duine acu ab ea Raghnall Dòmhnallach, deartháir le tiarna Chinn Loch Mhùideart agus iarshaighdiúir de chuid Éirí Amach na Seacaibíteach. Bhí sé ina thacadóir i nDalabroig (in Uibhist a Deas), de cheann fine na Ràghnallach. Tharraing sé claíomh amach agus dúirt, "I will! I will! though not another man in the Highlands should draw a sword; I am ready to die for you!"[1]
Chuaigh siad go Gleann Fhionnainn; is anseo a ardaíodh an bhratach Sheacaibíteach ar an 19 Lúnasa. De réir an tseanchais, chan Alasdair mac Maighistir Alasdair a amhrán "Teàrlach mac Sheumais", cé go raibh sé ar neamhréir leis an téacs.[2] Sin tús an reibiliúin.
Nuair a chuaigh arm na Seacaibíteach go Sasana, bhí Uilleam Druimeanach, ceathrú bhíocunta Shrath Ailein, ina cheannasaí ar an arm in Albain.
Tháinig deireadh leis an éirí amach ag Blàr Chùil Lodair.
Bhí Alasdair mac Mháistir Alasdair ina chaptaen san arm Seacaibíteach agus ina theagascóir ag an bprionsa. Is iomaí amhrán-spreagúil ar chúis na Seacaibíteach a chum sé .
Tá go leor scéalta i nGaeilge faoin ábhar seo, faoi Iain Spàinntich agus Mac Mhic Dhòmhnaill Dubh (Dòmhnall Camshron, Morair Òg Loch Iall) go háirithe.
Cúlra
[cuir in eagar | athraigh foinse]
Díbríodh an Rí Séamas II & VII sa Réabhlóid Ghlórmhar (1688–89), agus tháinig Uilliam III agus Máire II ina áit. Rialaigh siad mar chomh-mhonarcaí Shasana, na hÉireann agus na hAlban. Bhunaigh an réabhlóid sin, a spreag Caitliceachas Rómhánach Shéamais, an Pharlaimint go buan mar chumhacht rialaithe Shasana.
Ní raibh leanaí marthanach ag Máire II Shasana, a fuair bás sa bhliain 1694, ná ag a deirfiúr Áine, rud a d'fhág a leathdheartháir Caitliceach Áine Séarlas Éadbhard Stiúbhart mar an t-oidhre nádúrtha is gaire dóibh. D'fhág Acht an tSocraithe 1701 Caitlicigh as an gcomharbas agus nuair a rinneadh banríon d'Áine i 1702, ba í a hoidhre an Protastúnach Sophia von Hannover, a raibh gaol aige i bhfad i gcéin. Fuair Sophia bás i Meitheamh 1714 agus nuair a lean Áine dhá mhí ina dhiaidh sin i mí Lúnasa tháinig mac Sophia i gcomharbacht ar Sheoirse I.
Fuair Louis XIV na Fraince, príomhfhoinse tacaíochta na Stiùbhartach a bhí ar deoraíocht, bás i 1715 agus bhí síocháin ag teastáil óna chomharbaí leis an mBreatain chun a ngeilleagar a atógáil.[1] Chuir an Comhaontas Angla-Fhrancach 1716 iachall ar Shéamas an Fhrainc a fhágáil; shocraigh sé síos sa Róimh ar phinsean de chuid an Phápa, rud a d'fhág nach raibh sé chomh tarraingteach fós do na Protastúnaigh a bhí mar mhórchuid dá thacaíocht Bhriotanach.[2] Theip ar éirí amach na Seacaibíteach i 1715 agus 1719 araon, agus ba é an tátal a bhí ag na pleanálaithe go mb’fhéidir go ndéanfadh sé "ruin the King's Interest and faithful subjects in these parts".[3] Ghlac deoraithe sinsearacha amhail Bolingbroke le pardúin agus d'fhill siad abhaile nó ghlac siad fostaíocht in áit eile. Chuidigh breith a chlann mhac Charles agus Anraí le spéis an phobail a chothú sna Stíobhairdigh, ach faoin mbliain 1737, bhí Séamas "living tranquilly in Rome, having abandoned all hope of a restoration".[3]
Ag an am céanna, faoi dheireadh na 1730idí, d'fhéach státairí na Fraince ar an leathnú thrádáil na Breataine i ndiaidh 1713 mar bhagairt do chothromaíocht na cumhachta san Eoraip, agus bhí na Stíobhairdigh ar cheann de roinnt roghanna féideartha chun é a laghdú.
Mar sin féin, bhí ceannairc íseal-leibhéil i bhfad níos éifeachtaí ó thaobh costais ná athghairm chostasach, go háirithe ós rud é nach go mbeadh siad níos níos báúla don Fhrainc ná na Hanobharach,[lower-alpha 1] B'áit idéalach í Garbhchríocha na hAlban, mar gheall ar nádúr fánach shochaí na gclann, a n - iargúltacht agus a dtír-raon; ach mar a d'aithin go leor Albanach, bheadh éirí amach tubaisteach freisin don phobal áitiúil. [4]
Míshásamh an phobail in aghaidh cánacha a ghearr an rialtas i Londain, ba chúis le círéibeacha na cánach braiche 1725 agus círéibeacha Phorteous 1737. I mí an Mhárta 1743, cuireadh an 42ú Reisimint Choise a earcaíodh sna Garbhchríocha go dtí Flóndras, d'ainneoin na tuisceana go raibh a seirbhís srianta d'Albain agus go raibh frithcheilg ghearrshaolach mar thoradh uirthi.
Mar sin féin, ní raibh na frithchealga faoi chúrsaí pá agus choinníollacha agus coinníollacha oibre neamhghnách, agus tharla na círéibeacha ba mheasa i 1725 i nGlaschú, baile a thrácht Séarlas faoi i 1746 gur where I have no friends and who are not at pains to hide it.'
Mar thoradh ar dhíospóidí trádála idir an Spáinn agus an Bhreatain bhí Cogadh Chluas Jenkins 1739, agus ina dhiaidh sin bhí Cogadh Chomharbas na hOstaire i 1740 -41. Cuireadh iallach ar phríomh-aire na Breataine, Robert Walpole, éirí as oifig i mí Feabhra 1742 ag comhaontas na dTóraithe agus na Fuigeanna Tírghrácha frith -Walpole, a ruaig a gcomhpháirtithe as an rialtas ansin.
D'iarr Toraithe a bhí ar buile, amhail an Diúc Beaufort cabhair ón bhFrainc chun Séamas a chur ar ais ar an gcoróin na Breataine.Cé gur léir nach raibh sa chogadh leis an mBreatain ach ceist ama, d’fhéach an Cairdinéal Fleury, príomh-aire ó 1723, ar na Seacaibítigh mar fhantasóirí neamhiontaofa, tuairim a bhí roinnte ag an chuid is mó d'airí na Fraince. Eisceacht ab ea an Marquis D'Argenson, a cheap Louis XV mar Aire Gnóthaí Eachtracha bás a fháil i mí Eanáir 1743.[4]
Iar-1715; An Seacaibíteachas sa Bhreatain
[cuir in eagar | athraigh foinse]
Cé gur fhan an Seacaibíteachas ina ghluaiseacht pholaitiúil shuntasach i 1745, bhí a scoilteanna inmheánacha ag éirí níos soiléire le linn an Éirí Amach; aithníonn an staraí Frank McLynn seacht bpríomhthiománaí, le dílseacht do na Stíobhardaigh an ceann is lú tábhachtach. Mheasc meastacháin de thacaíocht na Sasanach go háirithe neamhshuim do na Hanófaraigh le díograis do na Stíobhardaigh.
I measc na gcomhairleoirí sinsearacha a bhí ag Charles bhí deoraithe Éireannacha ar nós Seán Ó Súilleabháin, a bhí ag iarraidh Éire Chaitliceach neamhspleách, agus tailte a coigistíodh, tar éis Cogadh na hAon-déag mBliana, a thabhairt ar ais. Gheall Séamas II na deonuithe seo mar chúiteamh ar thacaíocht na nÉireannach i gCogadh an Dá Rí 1689–91, agus níorbh fhéidir ach Stiúbhartach ar ríchathaoir na Breataine Móire a chinntiú go gcomhlíonfaí iad.[5]
I Sasana agus sa Bhreatain Bheag, ba iad na Tóraithe iad siúd a raibh comhbhrón Seacaibíteach acu go ginearálta, a b'fhearr straitéis mharsantach, a chuir béim ar thrádáil na Breataine a chosaint; measadh go raibh gealltanais talún costasach agus go príomha chun leasa na Hanófarach. Bhí sé seo láidir i mBardas Chathair Londain ach go háirithe, cé gur thug taidhleoirí faoi deara go raibh an fhreasúra i gcoinne caidreamh eachtrach fíor "only so long as English commerce does not suffer". [6]
D'fhulaing Éirí Amach 1715 i Sasana agus sa Bhreatain Bheag ó bheith feicthe mar éirí amach Caitliceach den chuid is mó, ós rud é go raibh an chuid is mó de na Toraithe thar a bheith frith-Chaitliceach. [5] Tar éis 1720, dhiúltaigh Walpole na péindlíthe frith-Chaitliceacha a chur i bhfeidhm, agus thug go leor acu tacaíocht don rialtais, ina measc an Diúc Norfolk, ceannaire neamhoifigiúil an phobail Chaitlicigh i Sasana. Cuireadh chun báis é tar éis Éirí Amach 1715, ach tugadh faoiseamh dó agus d'fhan sé i Londain le linn éirí amach 1745, ag tabhairt cuairte ar Sheoirse II chun a dhílseacht a dheimhniú.[6]
Sa bhliain 1745, fiú bhí na Tóraithe a bhí báúil le cúis na Stiúbhartach, bhí i bhfad níos mó imní orthu príomhacht Eaglais Shasana a chinntiú. Ina measc sin bhí í a chosaint ó Charles agus a chomhairleoirí Caitliceacha, na Preispitéirigh Albanacha a bhí mar chuid is mó dá arm nó na neamhaontaigh i gcoitinne; d'eascair go leor léirsithe "Seacaibíteacha" sa Bhreatain Bheag as naimhdeas d'athbheochan na Modhach sa Bhreatain Bheag san 18ú haois.[7] Theip ar na deoraithe Seacaibíteacha na ndifríochtaí seo a thuiscint, nó a oiread agus a bhain tacaíocht na dTóraithe ó dhifríochtaí beartais leis na Fuigeanna, ní dílseacht le cúis na Stiúbhartach.[8]
Ba é Sir Watkin Williams-Wynn, úinéir talún i Sir Ddinbych agus Feisire Parlaiminte de chuid na dTóraithe, agus ceannaire 'Chumann an Róis Bháin', an Seacaibíteach ba mhó le rá. Bhuail sé le gníomhairí na Stiúbhartach arís agus arís eile idir 1740 agus 1744. agus gheall sé tacaíocht "if the Prince brought a French army "; sa deireadh, chaith sé an Éirí Amach i Londain, le rannpháirtíocht na Breataine Bige teoranta do bheirt eile, na dlíodóirí David Morgan agus William Vaughan.[7]
Tar éis Éirí Amach 1719, d'fhorchuir dlíthe nua pionóis ar chléir nonjuring, iad siúd a dhiúltaigh dílseacht do réimeas Hanófarach a mhionnú, in ionad na Stiúbhartach. Don chuid is mó de chléir nonjuring Shasana, ba í an cheist ná an raibh sé ceadaithe dílseacht a mhionnú faoi dhó agus mar sin laghdaigh an fhadhb go nádúrtha de réir mar a fuair na sagairt seo bás. In Albain, chiallaigh difríochtaí foirceadlacha le tromlach Eaglais na hAlban gur chaomhnaigh siad a neamhspleáchas, a leanann sa lá atá inniu ann in Eaglais Easpagóideach na hAlban; tháinig go leor díobh siúd a ghlac páirt san Éirí Amach ó phobail Easpagóideacha nonjuring. Mar sin féin, bhí an príomhspreagadh is cumhachtaí le haghaidh tacaíochta na hAlban i 1745 , ná cur i gcoinne an Aontais 1707, mar chreid siad nach raibh cailliúint an rialaithe pholaitiúil ag teacht leis an sochar eacnamaíoch braite ag teacht. Bhí sé seo suntasach go háirithe i nDún Éideann, iar-shuíomh Pharlaimint na hAlban, agus na nGarbhchríocha.[8]
Go hachomair, theastaigh ó Shéarlas ríchathaoir na Breataine Móire aontaithe a athéileamh agus rialú de réir phrionsabail cheart diaga ríthe agus an absalóideachais, smaointe a dhiúltaigh an Réabhlóid Ghlórmhar 1688 ach a threisigh a chomhairleoirí iontaofa, a raibh an chuid is mó díobh ina ndeoraithe fadtéarmacha Sasanacha nó ina gCaitliceach Éireannach. [lower-alpha 2][9] Bhí siad an-éagsúil ó na náisiúnaithe Protastúnacha Albanacha a chuimsigh formhór na tacaíochta Seacaibíteach i 1745, agus a chuir i gcoinne riail an Aontais, an Chaitliceachais agus na rialach "treallach ". [10]
Séarlas in Albain
[cuir in eagar | athraigh foinse]Naisc sheachtracha
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Àrainneachd Eachdraidheil Alba: Ar-a-mach nan Seumasach: Fiosrachadh do thidsearan Curtha i gcartlann 2021-07-02 ar an Wayback Machine
- BBC Naidheachdan 2016-01-07: Na Caimbeulaich agus an 45 (aithris bhideo 2:48 air leabhar ùr le Raghnall MacIlleDhuibh)
- BBC Naidheachdan 2016-12-20: Peilear ga lorg aig an Drochaid Bhàin (2km siar air Drochaid an Aonachain)
- Chruinneachadh mòran bàrdachd agus sgeulachdan mu dheidhinn an aramach ann an Tobar an Dualchais. [9] Curtha i gcartlann 2016-05-18 ar an Wayback Machine
- Litir do Luchd-ionnsachaidh mu dheidhinn Iain Spàinntich
- Litir do Luchd-ionnsachaidh mu dheidhinn Bhlàir Chùil Lodair
- Bàrdachd Sheumasach le mac Mhaighstir Alasdair ann an Uicitobar.
Féach freisin
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Blàr Chùil Lodair (Cath Culloden), 1746
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ Robert Chambers, History of the Rebellion of 1745–6 (W. & R. Chambers, 1869). Td. 25.
- ↑ Campbell, John Lorne [1933] : Highland Songs of the Forty-Five. Dùn Èideann: John Giant, td. 53.
- ↑ https://archive.org/details/originsoffortyfi00blaiuoft Origins of the 'forty-five, and other papers relating to that rising; by Blaikie, Walter Biggar, 1847-1928
- ↑ Riding, Jacqueline (2016). Jacobites: A New History of the 45 Rebellion. Bloomsbury. ISBN 978-1408819128.
- ↑ Stephen 2010, pp. 55–58.
- ↑ Somerset, Anne (2012). Queen Anne; the Politics of Passion. HarperCollins. ISBN 978-0007203765.
- ↑ Riding 2016, pp. 234–235.
- ↑ Cruikshanks 2008, pp. 96–97.
- ↑ Corp 2014, p. 29.
- ↑ Stephen 2010, p. 49.
Earráid leis an lua: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found