Jump to content

Köln

Athraigh naisc
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Bosca Geografaíocht PholaitiúilKöln
Köln (de)
Kölle (ksh) Cuir in eagar ar Wikidata

Cuir in eagar ar Wikidata
Ainmnithe in ómósColonia Claudia Ara Agrippinensium (en) Aistrigh Cuir in eagar ar Wikidata
Suíomh
Map
 50° 56′ 32″ N, 6° 57′ 28″ E / 50.9422°N,6.9578°E / 50.9422; 6.9578
Stát ceannasachan Ghearmáin
Stát sa GhearmáinTuaisceart na Réine agus an Viostfáil
Government region of North Rhine-Westphalia (en) AistrighCologne Government Region (en) Aistrigh Cuir in eagar ar Wikidata
Príomhchathair de
Cologne Government Region (en) Aistrigh
Electorate of Cologne (en) Aistrigh
Gallic Empire (en) Aistrigh
Landschaftsverband Rheinland (en) Aistrigh Cuir in eagar ar Wikidata
Daonra
Iomlán1,084,831 (2022) Cuir in eagar ar Wikidata
• Dlús2,678.53 hab./km²
Tíreolaíocht
Achar dromchla405.01 km² Cuir in eagar ar Wikidata
Suite i nó in aice le limistéar uisceAn Réin Cuir in eagar ar Wikidata
Airde59 m Cuir in eagar ar Wikidata
Ar theorainn le
Rhein-Erft District (en) Aistrigh
Mettmann (en) Aistrigh
Rhein-Kreis Neuss (en) Aistrigh
Leverkusen
Rhein-Sieg District (en) Aistrigh
Rhein-Berg District (en) Aistrigh
Hürth Cuir in eagar ar Wikidata
Sonraí stairiúla
ÉarlamhNaomh Peadar Cuir in eagar ar Wikidata
Eagraíocht pholaitiúil
Comhlacht reachtachcity council of Cologne (en) Aistrigh Cuir in eagar ar Wikidata
• Lord Mayor of Cologne (en) Aistrigh Cuir in eagar ar WikidataHenriette Reker (2015–) Cuir in eagar ar Wikidata
Aitheantóir tuairisciúil
Cód poist51149, 50667, 50668, 50670, 50672, 50674, 50677, 50676, 50678, 50679, 50765, 50767, 50733, 50735, 50737, 50739, 50823, 50825, 50827, 50829, 50833, 50858, 50859, 50931, 50935, 50937, 50939, 50968, 50969, 50996, 50997, 50999, 51061, 51063, 51065, 51067, 51069, 51103, 51105, 51107, 51109, 51143, 51145 agus 51147 Cuir in eagar ar Wikidata
Lonnaithe i gcrios ama
Glaochód221, 2232, 2233, 2234, 2236 agus 2203 Cuir in eagar ar Wikidata
Cód NUTSDEA23 Cuir in eagar ar Wikidata
German regional key (en) Aistrigh053150000000 Cuir in eagar ar Wikidata
German municipality key (en) Aistrigh05315000 Cuir in eagar ar Wikidata
Eile
Suíomh gréasáinstadt-koeln.de Cuir in eagar ar Wikidata
Facebook: stadt.koeln50 Twitter: Koeln Mastodon: koeln@social.cologne Instagram: stadt.koeln LinkedIn: stadt-koeln Youtube: UC1aXiUqUBeUpDC5ipyBj70g Youtube: Koeln Cuir in eagar ar Wikidata

Is cathair i dTuaisceart na Réine agus an Viostfáil í Fuaim Köln. Is í an ceathrú cathair is mó sa Ghearmáin tar éis Beirlín, Hamburg agus München agus tá sí ar an gcathair is mó in Nordrhein-Westfalen.

Tá Köln suite cois na Réine, agus í ina príomhchathair eacnamaíochta agus chultúrtha ar cheantar na Réine.

Stair

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Bunaíodh Köln agus daingnithe é i bhfearann na hUbii,[1] sa chéad céad AD mar Colonia Claudia Ara Agrippinensium, as a fhaigheann sé a hainm. Is é "Cologne" an leagan Fraincise ar ainm na cathrach; is é an t-ainm caighdeánach i mBéarla chomh maith. D’fheidhmigh an chathair mar phríomhchathair an chúige Rómhánach de Germania Inferior agus mar cheanncheathrú an mhíleata Rómhánach sa réigiún go dtí go raibh sé sealbhaithe ag na Franks sa bhliain 462. Le linn na Meánaoiseanna bhí rath agus bláth agus rathúnas ar cheann de na bealaí trádála is mór-thábhachtach idir soir agus siar san Eoraip. Bhí Köln ar cheann de na príomhbhaillí an Hanseatic League, agus ceann de na cathracha is mó ó thuaidh de na hAlpa.

Suas go dtí an Dara Cogadh Domhanda bhí an chathair sealbhaithe go leor ag na Francaigh agus freisin ag na Sasanaigh. Ba é Köln ceann de na cathracha is mó buamálaithe sa Ghearmáin, le linn an Dara Cogadh Domhanda, ag an Aerfhorsa Ríoga (RAF), ag sileadh 34,711 tonna na buamaí ar an chathair.[2] Laghdaigh an buamáil an daonra faoi 95%, den chuid is mó mar gheall ar aslonnaithe, agus scrios beagnach an chathair ar fad. Le hintinn foirgnimh stairiúla is féidir a athbhunú, is é an atógáil iarchogaidh a bhí mar thoradh rathúil radhairc cathraigh an-mheasctha agus uathúil. Is é Köln lárionad cultúrtha mór do Dhúiche na Réine; tá sé ina hóstach le haghaidh níos mó ná tríocha músaeim agus céadta dánlanna. Síneann na taispeántais, ó shuímh áitiúla ársa Rómhánach seandálaíochta, go dtí grafaicí comhaimseartha agus dealbhóireacht. Is é an Cologne Trade Fair mar óstach le haghaidh Art Cologne, imm Cologne, Gamescom, agus Photokina.

Köln Rómhánach

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Ba é an chéad lonnaíocht uirbeach ar tailte nua-aimseartha Köln, Oppidum Ubiorum, bunaithe ag an Ubii sa bhliain 38 RC; is é Cisrhenian Germanic tribe a bhí ann. Sa bhliain 50 RC bhunaigh na Rómhánaigh an chathair Colonia ar an Réin[3] agus a tháinig chun bheith príomhchathair an chúige de Germania Inferior sa bhliain 85 AD.[5] Ara Agrippinensium" sa bhliain 50 RC.[5] Ainmníodh an chathair "Colonia Claudia Ara Agrippinensium" sa bhliain 50 RC. Is féidir le hiarsmaí Rómhánacha fiúntacha a fháil sa lá atá inniu ann I Köln, go háirithe in aice le réigiún an ché, áit go raibh fionnachtain sonrach déanta le haghaidh bád 1900-blianta d'aois go déanach sa bhliain 2007. Ón bhliain 260 go dtí 271 a bhí Köln mar phríomhchathair an Impireacht Gailleach faoi Postumus, Marius, agus Victorinus. Sa bhliain 310 RC, tógadh droichead thar na Réine ag Köln faoi réimeas Constantine. Chónaigh na gobharnóirí impiriúil Rómhánach sa chathair agus taghtha chun bheith é ar cheann de na hionaid trádála agus táirgeadh is tábhachtaí in san Impireacht Rómhánach ó thuaidh de na Sliabh Alpa. Ba é Maternus, a bhí toghha mar easpag sa bhliain 313, a bhí an chéad easpag aitheanta de Köln. Ba é an chathair an phríomhchathair de chúige Rómhánach go dtí go raibh sé sealbhaithe ag na Ripuarian Franks sa bhliain 462. Is iad cuideanna de na séaracha Rómhánach bunaidh atá caomhnaithe faoin chathair, leis an córas séarachas nua a bhí oscailte sa bhliain 1890.   

Meánaoiseanna

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Is é Köln luathmheánaoiseach a bhí mar chuid d'Austrasia laistigh d’Impireacht Francach. Bhí Köln cathaoir an easpaig ón tréimhse Rómhánach; faoi Charlemagne, sa bhliain 795, curtha ar aghaidh easpaig Hildebold go hairdeaspaig.[3] Sa bhliain 843 tháinig Köln a bheith ina chathair, laistigh den Conradh “Verdun-cruthaíthe” Francia Thoir. Sa bhliain 953, is iad ardeaspaig Köln a fuarthas den chéad uair cumhacht tuata suntasach, nuair a ceapadh easpag Bruno mar dhiúc ag a dheartháir Otto I, Rí na Gearmáine. Chun an uaisleacht tuata a lagú, a thug bagairt dá chumhacht, bhronn Otto ar Bhruno agus ar a chomharbaí ar an chathaoir easpag na pribhléidí a bhí ag prionsaí tuata. Ar an mbealach seo bhunaigh sé an Toghlach Köln, déanta ag na sealúchais teamparálta an ardeaspagóideacht, agus san áireamh sa deireadh, stiall an fhearann faram an Bhanc clé den Réine soir ó Jülich, chomh maith leis an Duchy of Westphalia ar an taobh eile den Réine, taobh thall de Berg agus Mark. Faoi dheireadh an 12ú haois, bhí Ardeaspag Köln ar cheann de sheacht dtoghthóir an Impire Rómhánaigh Naofa. Chomh maith leis a bheith “prionsa toghdóir”, ba é Ard-Seansailéir na hIodáil chomh maith, go teicniúil ó 1238 agus go buan ó 1263 go dtí 1803.

I ndiaidh Cath Worringen sa bhliain 1288, fuarthas Köln a neamhspleáchas ó na hardeaspaig agus a bhí tagatha chun bheith Cathair Saor. Cuireadh iachall ar Ardeaspag Sigfried II von Westerburg a bheith ar deoraíocht i mBonn.[7] Ina dhiaidh sin choinnigh an t-airdeaspog fós féin, an ceart maidir le pionós báis. Dá bhrí sin, bhí an chomhairle chathrach i gcleithiúnas ar an airdeaspog (cé go raibh freasúra polaitiúil dian i gcoinne an airdeaspog) maidir le gach ábhar a bhaineann le ceartas coiriúil. Bhí céasadh san áireamh. Bhí a leithéid de phianbhreith ceadaithe ach amháin ag an mbreitheamh Easpaig, mar a thugtar "Greve". Is é an staid dhlíthiúil a mhair go dtí gabháltas francach an Köln.[citation needed]

Chomh maith leis a thábhacht eacnamaíoch agus polaitiúil, tháinig Köln freisin a bheith ina lárionad tábhachtach le haghaidh oilithreacht meánaoiseach, nuair a thug Rainald na Dassel, Ardeaspag Köln, iarsmaí na dTrí bhFear na hAigne chun ardeaglais Köln sa bhliain 1164 (i ndiaidh, i ndáiríre a bhí siad gafa ó Milan). Chomh maith le hiarsmaí na dTrí bhFear na hAigne, caomhnaíonn Köln iarsmaí Naoimh Ursula agus Albertus Magnus.[8]

Is é suíomh Köln ar abhainn na Réine, curtha ag crosbhealach na bealaí trádála móra, idir soir agus siar, chomh maith leis an príomh-bealach trádálach Iarthar na hEorpa: Ó dheas–Ó thuaidh, Tuaisceart na hIodáile-Flanders.

Cologne circa 1411

Ba iad an dá bealaí trádála seo mar dúshraith an fhás Köln. Faoi 1300 bhí daonra na cathrach 50,000-55,000.[9]

Sa bhliain 1475, bhí Köln ina bhall den Chonradh Hainseatach, nuair a dhearbhaigh Frederick III, láithreacht impiriúil na cathrach.[3]

Stair nua-aimseartha

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Is iad na struchtúirí eacnamaíochta na Köln, meánaoiseach agus nua-aimseartha, a bhí, de réir stádais na cathrach, mar príomhchuan agus ceartláriompair mór na Réine. Is é an ceardaíocht a bhí eagraithe ag ceardchuallachtaí féin-rialú, cuid acu a bhí eisiach do mhná. Mar chathair saor, ba é Köln stát ceannasach san Impireacht Naofa Rómhánach agus mar sin bhí an ceart (agus oibleagáid) aige a chuid fórsa mhíleata féin a choinnigh. Mar a chaith siad éide dearg, tugtar an t-ainm Rote Funken (Spréachaí Dearg) ar na trúpaí. Bhí na saighdiúirí seo mar chuid den Arm na Rómhánach Impireacht Naofa ("Reichskontingent") agus throid siad sna cogaí sna blianta 17ú agus 18ú haois, lena n-áirítear na cogaí in éadan an Fhrainc réabhlóideach, nuair a bhí an fórsa beag seo díothaithe, beagnach go hiomlán, sa chomhrac. Is é an traidisiún de na trúpaí seo, a bheith cuimhnithe mar “persiflage míleata” (is sé míniú “persiflage” neamhthabhachtach) ag an cumann feisteach dearscnaitheach is mó sa Köln, an Funken Rote.[10]

Ní mór dúinn an chathair saor Köln a mheascadh leis an Ardeaspagóideacht Köln a bhí mar stát dá chuid féin laistigh den Impireacht Naofa Rómhánach. Ó shin i leith, an dara leath den 16ú aois, tarraingíodh na h-ardeaspaig ó ríora Wittelsbach na Baváire. Ní raibh cead ag na hardeaspaig, de ghnáth, chun dul isteach sa chathair. Dá bhrí sin thóg siad chun cónaí i mBonn agus níos déanaí i mBrühl ar an Réine. Mar bhaill de theaghlach ceannasach agus cumhachtach, agus le tacaíocht ó stádas gan íoc mar thoghthóirí, thug ardeaspaig Köln dúshlán, arís agus arís eile, agus bagairtí a dhéanamh maidir le stádas saor an Köln le linn an 17ú agus 18ú haois, le toradh gnóthaí achrannach, a bhí láimhsithe go haclaí trí mheán taidhleoireachta agus bolscaireacht, chomh maith leis na cúirteanna uachtaracha na h-Impireacht Rómhánach Naofa.

Ón 19ú haois go dtí an Dara Cogadh Domhanda

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Chaill Köln a stádas mar chathair saor le linn na tréimhse Francach. Dar leis Conradh Síochána na Lunéville (1801). Is iad críocha uile na hImpireacht Rómhánach Naofa ar bhruach clé na Réine a bhí comhshnaidhmthe go hoifigiúil i bPoblacht na Fraince, (a shealbhaigh Köln cheana féin sa bhliain 1794). Mar sin, rinneadh an réigiún seo, níos déanaí, mar chuid d'Impireach Napoleon. Bhí Köln mar chuid den Département Roer Francach, le hAachen (Fraincis: Aix-la-Chapelle) mar chaipiteal. Is iad na Francaigh a chuir cruth na haimsire seo ar an saol phoiblí, mar shampla, ag tabhairt isteach an cód Napoleon, agus a bhaint na sean scotha ó chumhacht. Bhí an Cód Napoleon in úsáid, ar bhruach clé na Réine go dtí 1900, nuair a thugadh isteach an cód shibhialta aontaithe (an Gesetzbuch Bügerliches) san Impireacht na Gearmáine. Sa bhliain 1815 (Waterloo) ag Comhdháil Vín, bhí Köln curtha isteach mar chuid den Ríocht na Prúise, den chéad uair sa chúige Jülich-Cleves-Berg agus ansin sa chúige Réine.

Na teannas bhuan idir an Rhineland Chaitliceach Rómhánach agus an stát Prúise go treascach Protastúnach, arduithe arís agus arís eile, le Köln a bheith i bhfócas na coimhlinte. Sa bhliain 1837, is é Clemens August von Drosne-Vischering, airdeaspog an Köln a bhí curtha i bpríosún ar feadh diá bhliain, i ndiaidh díospóid a bhaineann le stádas dlíthiúil na póstaí idir Protastúnaigh agus Caitlicigh Rómhánacha (Mischehenstreit). Sa bhliain 1874, le linn an Kulturkampf, cuireadh an t-Ardeaspag Paul Melchers i bpríosún, sula ndéanfaidh sé dídean san Ísiltír. Is iad na coinbhleachtaí seo a choimthigh an daonra Caitliceach ó Bheirlín agus bhí sé rannpháirteach maidir le doicheall frith-Prussian a bhí braithe go domhain, a bhí suntasach go fóill i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, nuair a tháinig Konrad Adenauer, iarmhéara Köln ina chéad seansailéir d’Iarthar na Gearmáine.

Le linn na bliantaí 19ú agus 20ú, shúigh Köln bailtí go leor máguaird, agus ag am an Chéad Chogadh Domhanda d’fhás sé go dtí an méid de 700,000 áitritheoir. Is é an tionsclaíocht a d’athraigh an chathair agus a spreagadh an fás. Bhí Feithiclí agus déantúsaíochta inneall rathúil go háirithe, cé nach raibh tionscal trom chomh uileláithreach i gceantar an Ruhr. Is é an t-Ardeaglais, a bhí tosaithe sa bhliain 1248, ach tréigthe timpeall 1560, a bhí críochnaithe sa deireadh i 1880, ní hamháin mar áit adhartha, ach freisin mar shéadchomhartha náisiúnta Gearmánach agus leanúnachas náisiúin na Gearmáine ón Mheán-Aois. Ba é cuid den fhás uirbeach seo a tharla, ar chostas oidhreacht stairiúil na cathrach, ina bhfuil a bhí mórán a bhí scartálaighe, (mar shampla, ballaí na cathrach nó an ceantar thart ar an Ardeaglais) agus uaireanta le foirgnimh comhaimseartha curtha ina ionad.

Ainmníodh Köln mar cheann den Daingin an Chónaidhm na Gearmáine.[11] Rinneadh é ina daingean mór armtha (suite i gcoinne daingean Verdun na Fraince agus daingean Liège na Beilge) le dhá criosanna láidir mórthimpeall na cathrach, agus le hiarsmaí a bheith le feiceáil ar an lá atá inniu ann.[12] Dá bhrí sin, de réir na héilimh míleata curtha ar Köln ag an am seo, d’fhobairt sé a beith ina Daingean is mó na Gearmáine. Cuireann sé seo constaic suntasach d'fhorbairt uirbeach, le dúnta, umair, agus tochaltáin leathan cosanta, a chiorclaíonn an chathair go hiomlán agus cosc a chuir lena leathnú; mar thoradh ar seo, bhí réimse an-dlúth foirgnithe laistigh den chathair féin.

Le linn an Chéad Chogadh Domhanda bhí Köln an sprioc de roinnt aeir-ruathair beaga, ach níor d'fhulaing sé aon damáiste suntasach. Bhí Köln sealbhaithe ag an Arm, Breataine na Réine, go dtí 1926, faoi théarmaí an Armistice, agus an Conradh Síochána de Versailles ina dhiaidh sin.[13] I gcodarsnacht le h-iompar garbh na trúpaí forghabhála na Fraince i Gearmáin, bhí fórsaí na Breataine níos boige leis an daonra áitiúil. Ba é Konrad Adenauer, méara Köln ó 1917 go 1933, agus ina dhiaidh sin Seansailéir Iarthar na Gearmáine, a d'admhaigh an tionchar polaitiúil den teacht seo, go háirithe nuair a bhí an Bhreatain i gcoinne éilimh na Fraince, le haghaidh áitiú comhcheangailte buan ar fad Dhúiche na Réine.

Mar chuid den dímhíleatú an Rhineland, bhí daingniúithe an chathair a bheith scriosaithe. Ba é seo deis dhá criosanna glasa (Grüngürtel) a chruthú timpeall na cathrach, ag athrú na daingnithe agus a gcuid réimsí airtléire, i bpáirceanna poiblí mór. Ní raibh sé seo curtha i gcrích go dtí an bhliain 1933. Sa bhliain 1919, athosclaíodh Ollscoil Köln, a bhí dúnta ag an Fraince i 1798. Measadh go raibh sé seo a bheith in áit an chaillteanais maidir le h-Ollscoil Strasbourg, a bhí tugtha ar ais go dtí an Fhrainc, leis an chuid eile d’Alsace. Bhí rath ar Köln i rith an Poblacht Weimar (1919-1933), agus rinneadh dul chun cinn go háirithe maidir le rialú poiblí, pleanáil cathrach, tithíocht agus cúrsaí sóisialta. Measadh go raibh scéimí tithíochta sóisialta eiseamláireach agus bhí cóipí déanta i gcathracha eile na Gearmáine. Ba é Köln a beith in iomaíocht le haghaidh na Cluichí Oilimpeacha, a h-óstáil agus cuireadh suas spóirt staidiam nua-aimseartha ag Müngersdorf. Nuair a tháinig deireadh le forghabhála na Breataine, bhí toirmeasc na heitleoireacht sibhialta curtha i leataobh agus tháinig Köln Butzweilerhof Aerfort a bheith an ceartlár gan mhoill maidir le trácht náisiúnta agus idirnáisiúnta aeir, sa dara háit sa Ghearmáin, maidir le Berlin Tempelhof Airport.

Chaill na páirtithe daonlathacha na toghcháin áitiúla i Köln, mí Márta 1933, go dtí an Nazi Party agus páirtithe ar dheis eile. Ansin, gabháil na Naitsithe baill Cumannach agus Daonlathaithe Sóisialta den tionól cathrach, agus briseadh Méara Adenauer as a phost. I gcomparáid le roinnt cathracha móra eile, áfach, ní raibh tacaíocht cinntitheach fuartha ag na Naitsithe riamh i Köln. (Tá sé tábhachtach a thabhairt faoi deara, an líon vótaí a caitheadh don Pháirtí Naitsíoch i dtoghcháin an Reichstag a bhíodh i gcónaí ar an meán náisiúnta.)[14][15] Faoi 1939 bhí an daonra ardaithe go dtí 772,221 áitritheoir.

An Dara Cogadh Domhanda

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhí Köln mar Limistéar Míleata le haghaidh Ceanncheathrú Ordú Militärbereichshauptkommandoquartier) do Cheantar Míleata (Wehrkreis) VI de Münster. Bhí  Köln faoi cheannas an Lieutenant-General Freiherr Roeder von Diersburg, a bhí freagrach le haghaidh na h-oibríochtaí míleata, in Bonn, Siegburg, Aachen, Jülich, Düren, agus Monschau. Ba é Köln an baile chun an Reisimint Coisithe 211ú agus Reisimint Airtléire 26ú.

Koeln 1945

Le linn Buamáil Köln sa Dara Cogadh Domhanda, D’fhulaing Köln 262 ruathair aeir[16] ag Comhghuaillithe an Iarthair, a ba chúis tuairim is 20,000 taismigh sibhialta agus a bhain éiric amach as an chuid lárnach na cathrach, beagnach go hiomlán. I rith na hoíche, an 31ú Bealtaine 1942, bhí Köln an targaid d’ "Operation Millennium", a bhí an chéad aer-ruathar “1000 buamadóir” ag an Royal Air Force sa Dara Cogadh Domhanda. D’ionsaigh 1,046 eitleáin trom ar a sprioc, le 1,455 tonna pléascáin, thart ar dhá thrian díobh a bhí loiscneach.[17] Mhair an ruathar seo, thart ar 75 nóiméad, a dhíothú 600 acra (243 heicteár) den limistéar foirgnithe, a mharaigh 486 sibhialtaigh agus a rinne 59,000 duine gan dídean.

Köln ag an Chéad Arm Meiriceánach go luath i mí Márta, 1945.[18] Faoi dheireadh an chogaidh, bhí daonra Köln laghduithe de 95 faoin gcéad. Bhí an caillteanas seo de bharr, go príomha, le haghaidh aslonnú ollmhór na daonra, go dtí an ceantair tuaithe. Is é an rud céanna a tharla i go leor cathracha na Gearmáine eile, sa dhá bhliain deiridh de chogadh. Faoi dheireadh 1945, áfach, bhí an daonra thart ar 500,000.

Faoi dheireadh an chogaidh, maidir le daonra de 11,000 Giúdach, díbríodh nó maraíodh iad ag na Naitsithe.[19] Scriosadh na sé sionagógí den cathrach. Atógadh an tsionagóg ar Roonstraße sa bhliain 1959.[20]

An tréimhse iarchogaidh

[cuir in eagar | athraigh foinse]

In ainneoin stádas Köln mar cathair is mó sa réigiún, roghnaíodh Düsseldorf mar phríomhchathair polaitiúil le haghaidh an stáit chónaidhme na Réine-Westphalia ó Thuaidh. Le Bonn a bheith roghnaithe mar phríomhchathair cónaidhme sealadach (provisorische Bundeshauptstadt) agus suíomh an rialtas, Poblacht Chónaidhme na Gearmáine (ansin tugtar an t-ainm neamhfhoirmiúil air mar Ghearmáin Thiar), is ag Köln a bhí an buntáiste a bheith teannaithe idir dhá ionad tábhachtacha polaitiúla. D’éirigh an chathair a bheith – agus atá fós – an baile le roinnt gníomhaireachtaí agus eagraíochtaí cónaidhme. Tar éis athaontú sa bhliain 1990, rinneadh Beirlín príomhchathair na Gearmáine.

Sa bhliain 1945, thug Rudolf Schwarz, ailtire agus pleanálaí uirbeacha Köln, an t-ainm "an carn de spallaí is mó sa domhan". Ceapadh Schwarz an sárphlean don atógáil i 1947, lena n-áirítear tógáil bealaí nua trí lár na cathrach, go háirithe an Nord-Süd-Fahrt (Bealach "Ó Thuaidh – Ó Dheas"). Go gairid tar éis an chogaidh, glacadh an máistirphlean san áireamh, go mbeadh méadú mór ar thrácht gluaisteán a bheith ar siúl. Bhí pleananna ann cheana, le haghaidh bóithre nua go dtí pointe áirithe, a d’éirigh aníos faoin riarachán Nazi, ach bhí an tógáil iarbhír níos éasca de réir an gníomh go raibh an chuid is mó de lár na cathrach a bheith i bhfothraigh.

Bhí lár na cathrach scriosta le haghaidh 95%, lena n-áirítear dhá cheann déag eaglaisí Rómhánúla cáiliúla, ar nós St. Gereon, Great St. Martin, St. Maria im Kapitol agus roinnt séadchomharthaí eile sa Dara Cogadh Domhanda, a chiallaigh go raibh caillteanas ollmhór de chistí cultúrtha. Is é atógáil na n-eaglaisí agus sainchomharthaí tíre eile, ar nós “an halla an chás” Gürzenich, a bhí mar ábhar díospóide i measc ailtirí agus staraithe ealaíne ag an am sin; i bhformhór na gcásanna ba é an tuiscint mhaith a bhí faoi réim. Mhair an atógáil go dtí na 1990í, nuair a bhí an séipéal Rómhánúil St. Kunibert críochnaithe. Sa bhliain 1959, shroich daonra an chathair uimhreacha réamh-chogaidh arís. D'fhás sé ansin go seasta, níos mó ná 1 milliún ar feadh bliain amháin ó 1975. D'fhan sé faoi bhun sin go dtí lár na bliana 2010, nuair a sháraigh sé 1 milliún arís.

Iar-athaontú

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Sna 1980í agus na 1990í bhí coigilteacht Köln ar rath ar dhá phríomhchúis. Ba é an chéad ceann, an fás i líon na gcuideachtaí meánach, sna hearnálacha príobháideacha agus earnálacha poiblí; Tá siad freastaltha go háirithe le haghaidh an Meáin Páirc nuafhorbartha, a cruthaíonn lárionad amhairc go láidir i lár na cathrach Köln, agus a chuireann san áireamh an KölnTurm, ceann de na foirgnimh ard-ardú is suntasaí in Köln. Ba é an dara cúis, feabhas buan an bhonneagar tráchta éagsúla, rud a chuir Köln ar cheann de na réimsí is inrochtana go héasca san Eoraip Lárnach.

Mar gheall ar an rath eacnamaíoch dAonach Trádála Köln, d'eagraigh an chathair síneadh mór a chuir isteach sa suíomh aonach sa bhliain 2005. Ag an am céanna is iad na bunfhoirgnimh, a théann siar go dtí na 1920í, a bhí ar cíos, i gcrích go dtí RTL, craoltóir príobháideach is mó na Gearmáine, le haghaidh ceanncheathrú corparáideach nua.

Tíreolaíocht    

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Cuimsíonn an limistéar cathrach níos mó ná 405 ciliméadar cearnach (156 míle cearnach), ag leathnú ar fud lárphointe a luíonn ag 50° 56' 33 domhainleithead agus 6° 57' 32 domhanfhad. Is é an Monte Troodelöh an pointe is airde 118 m (387.1 troigh) os cionn leibhéal na farraige agus is é an Bruch Worringer an bpointe is ísle 37.5 m (123.0 troigh) os cionn leibhéal na farraige (an Worringer Bruch).[23] Tá an chathair Köln laistigh de limistéar níos mó den Cologne Lowland, limistéar cón-chruthach de Westphalia oirdheisceart a luíonn idir Bonn, Aachen agus Düsseldorf.

Ceantair

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Tá Köln foroinnte ina 9 buirgí (Stadtbezirk) agus 85 ceantair (Stadtteile):[24]

Innenstadt (Stadtbezirk 1): Altstadt-Nord, Altstadt-Süd, Neustadt-Nord, Neustadt-Süd, Deutz

Rodenkirchen (Stadtbezirk 2): Bayenthal, Godorf, Hahnwald, Immendorf, Marienburg, Meschenich, Raderberg, Raderthal, Rodenkirchen, Rondorf, Sürth, Weiß, Zollstock

Lindenthal (Stadtbezirk 3) Braunsfeld, Junkersdorf, Klettenberg, Lindenthal, Lövenich, Müngersdorf, Sülz, Weiden, Widdersdorf

Ehrenfeld (Stadtbezirk 4) Bickendorf, Bocklemünd/Mengenich, Ehrenfeld, Neuehrenfeld, Ossendorf, Vogelsang

Nippes (Stadtbezirk 5) Bilderstöckchen, Longerich, Mauenheim, Niehl, Nippes, Riehl, Weidenpesch

Chorweiler (Stadtbezirk 6) Blumenberg, Chorweiler, Esch/Auweiler, Fühlingen, Heimersdorf, Lindweiler, Merkenich, Pesch, Roggendorf/Thenhoven, Seeberg, Volkhoven/Weiler, Worringen

Porz (Stadtbezirk 7) Eil, Elsdorf, Eisen, Finkenberg, Gremberghoven, Grengel, Langel, Liber, Lind, Poll, Porz, Urbach, Wahn, Wahnheide, Westzonen, Zündorf

Kalk (Stadtbezirk 8) Brück, Höhenberg, Humboldt/Gremberg, Kalk, Merheim, Neubrück, Ostheim, Rath/Heumar, Vingst

Mülheim (Stadtbezirk 9) Buchforst, Buchheim, Dellbrück, Dünnwald, Flittard, Höhenhaus, Holweide, Mülheim, Stammheim

Aeráid

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Is é Köln ar cheann de na cathracha is teo sa Ghearmáin. Tá aeráid–eaigéanach measartha aige, le geimhridh measartha éadrom agus samhraidh te. Is é freisin ar cheann de na cathracha is mó scamallach sa Ghearmáin, ina bhfuil ach 1,427 uair an chloig de ghrian in aghaidh na bliana. Is é 10.3 °C (51 °F) an meánteocht i rith an bhliain. Is é 14.8 °C (59 °F) i rith an lae agus 5.8 °C (42 °F) san oíche, cé go bhfuil an mheánteocht i mí Iúil 18.8 °C (66 °F). Tá an deascadh scaipthe go cothrom ar fud na bliana.

Cosaint ó thuilte

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Tá claonadh ag Köln a bheith faoi thuile na Réine go rialta. Meastar é go bhfuil sé an chathair Eorpacha a bheith tugtha do thuilte.[26] Is é "Oibríochtaí Draenála Uirbeach Köln" a bhainistíonn córas fairsing maidir le rialú tuilte. Áirítear leis seo ballaí tuilte buana agus soghluaiste araon, córais faireacháin agus réamhaisnéis, stáisiúin caidéal, agus cláir chun tuilemhánna a chruthú nó caidéalaithe a chosaint.[26][28] Tar éis an tuile mór sa bhliain 1993, ina raibh a bhí damáiste trom[26] bhí an córas athdheartha.      

Daongrafacha

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Ag am an Impireacht Rómhánach bhí an chathair mór agus saibhir, le daonra de 40,000 sa bhliain 100-200 AD,[29] ag fás go dtí 50,000 sa bhliain 1200 AD. Bhí 50,000 cónaitheoirí i Dúiche na Réine fós sa bhliain 1300 AD.[30][31]

Is é Köln an ceathrú cathair is mó sa Ghearmáin ó thaobh na n-áitritheoirí, i ndiaidh Berlin, Hamburg agus München. Ar an 30ú lá, Meitheamh 2011, bhí 1,010,269 cónaitheoirí[32] ann go hoifigiúil, sa chathair. Is é Köln an chathair ag croí an “Köln/Bonn Réigiún” le thart ar 3 milliún áitritheoir (lena n-áirítear na cathracha in aice láimhe Bonn, Hürth, Leverkusen, agus Bergisch Gladbach).

De réir na staitisticí áitiúla, sa bhliain 2006, bhí dlús an daonra sa chathair ag 2,528 áitritheoir in aghaidh an chiliméadair chearnaigh. Ba é an grúpa is mó, ina bhfuil 6.3 faoin gcéad den daonra iomlán, Tuircis.[33] Sa bhliain, Meán Fómhair 2007, bhí thart ar 120,000 Moslamaigh ina gcónaí i Köln, den chuid is mó de bhunadh na Tuirce.

Sa chathair bhí aois an daonra sa raon  idir 15.5% faoi bhun aois 18, 67.0% ó 18 go dtí 64, agus 17.4% a bhí ag 65 bliain d'aois nó níos sine.[36]

Rialtas    

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Tá riarachán an chathair i gceannas an mhéara agus na trí leasmhéaraí.

Traidisiúin polaitiúil agus forbairtí

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Is é traidisiún fada de chathair saor impiriúil, a bheith i gceannas ar daonra atá eisiatach Caitliceach, agus an coimhlint seanaoiseach idir an eaglais agus an meánaicme (agus laistigh de seo idir na h-uasail agus ceardaithe) a chruthaigh aeráid polaitíúil d’a chuid féin i Köln. Go minic, is iad na grúpaí leasmhara éagsúla a chuireann in áit líonraí thar teorainneacha páirtíoch. Mar thoradh, is é gréasán na gcaidreamh, le naisc polaitiúla, eacnamaíocha, agus cultúrtha lena chill, i gcóras na fabhair cómhalartach, oibleagáidí agus spleáchríochaí ar a dtugtar an t-ainm 'conlán Köln'. Go minic, is é an toradh comhréireach neamhghnách a bheith ann, maidir le dáileadh an rialtas cathrach, agus ag amanna a d’éirigh in san éilliú: sa bhliain 1999, tháinig chun solais, an "scannal dramhaíola" maidir le mealltaí agus ranníocaíochtaí feachtas neamhdhleathach, ní hamháin príosúnacht a thug ar an fiontraí Hellmut Trinkens, ach chomh maith leis, an turnamh de beagnach ceannaireacht iomlán an Pháirtí Daonlathach Sóisialta a bhí i gcumhacht ag an am.

Méara

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Is sí Henriette Reker Ard-Mhéara an Köln. Fuair sí 52.66% den vóta sa toghchán bardasach an 17ú Deireadh Fómhair 2015, agus rinneadh í, ar an 15ú Nollaig 2015.[38]

Toghcháin

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Togthar Comhairleoirí Cathrach ar feadh téarma cúig bliana agus maidir leis an an Méara, tá téarma sé bliana ann.[39]

Comhdhéanamh na comhairle cathrach

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Páirtí Suiocháin Tagairtí
Social Democratic Party 27 [3]
Christian Democratic Union 24
Green Party 18
The Left 6
Free Democratic Party 5
Alternative_for_Germany 3
Pirate Party Germany2
2
Your Friends2
Free_Voters 1

Cathairdhreach

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Maidir leis an chathair inmhéanach de Köln, bhí sé scriosta go hiomlán le linn an Dara Cogadh Domhanda. Is é athfhoirgniú an chathair a leanaigh an stíl sna 1950í, agus ag an am céanna ag urramú an sean leagan amach, agus ainmniú na sráideanna. Dá bhrí sin, is é an chathair sa lá atá inniu ann, atá tréithrithe ag foirgnimh simplí agus measartha, i ndiaidh an chogaidh, le cúpla foirgnimh réamh-chogaidh scaipthe ina measc,  a bhí athdhéanta mar gheall ar a tábhacht stairiúil. Tá roinnt foirgneamh den "Wiederaufbau Zeit" (an ré atógáil), mar shampla an teach ceoldráma ag Wilhelm Riphahn, gur meastar é, sa lá atá inniu ann, mar rudaí den chéad scoth an ailtireacht nua-aimseartha.[[[Vicipéid:Citation needed|citation needed]]] Mar sin féin, is é stíl an tígh Cologne Opera agus foirgnimh nua-aimseartha eile a d'fhan conspóideach. Is iad limistéir ghlasa atá ann i gceathrú cuid de Köln, ina bhfuil thart ar 75 m2 (807.29 troigh cearnach) de spás glas poiblí le haghaidh gach áitritheora.[41]

Turasóireacht

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Bhí thar 4,310,000 fanachtaí “tréimhsí thar oíche” curtha in áirithe agus 2,380,000 teachta i 2008[24] i Köln. Chomh maith le sin, tá méid na tithe tábhairne is mó acu in aghaidh an duine, sa Ghearmáin.[43] Tá 70 clubanna, barraí do-áirithe, bialanna, agus teach tábhairní sa chathair chomh maith.[43]

Comharthaí teorann

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Eaglaisí

[cuir in eagar | athraigh foinse]
  • Is sé Kölner Dom séadchomhartha is cáiliúla na cathrach agus sainchomhartha is mó grá ag na cónaitheoirí Köln. Is séipéal Gotach é, tosaithe i 1248, agus críochnaithe i 1880. Sa bhliain 1996, bhí sé ainmnithe mar World Heritage site; (láithreán Oidhreachta Domhanda), mar a shíltear ina bhfuil iarsmaí na dTrí Magi (féach freisin[44]). Uaireanta tagraíonn cónaitheoirí i Köln go bhfuil an ardeaglais mar "an láithreán tógála síoraí" (die ewige Baustelle).
  • Dhá cheann déag eaglaisí Romanesque: Tá na foirgnimh suntasach maidir le h-ailtireacht eaglais mheánaoiseach. Is é bunús le cuid de na heaglaisí a dhul siar chomh fada le h-aimsir na Rómhánach, mar shampla Naomh Gérson, a bhí ar dtús séipéal i reilig Rómhánach. Cé is moite de Naomh Maria Lyskirchen, bhí dochar mór déanta ag gach ceann de na heaglaisí sa Dara Cogadh Domhanda. Ní raibh an t-atógáil críochnaithe ach amháin sna 1990í.
Airdeaglais  Köln

Airdeaglais Köln

Eaglais Mór Naomh Martin

Eaglais Naomh Severin

Eaglais Mhór Naomh Máirtín

Séipéal an Deastógáil

Eaglais na Tríonóide Naofa

Tithe meánaoiseach

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Is é Halla na Cathrach (Kölner Rathaus), bunaithe sa 12ú haois, halla na cathrach is sine sa Ghearmáin, atá fós in úsáid.[45] Bhí an loggia agus túr, le stíl athbheochanach, curtha in áit sa 15ú haois. I measc na foirgnimh cáiliúla eile atá le fáil, is iad an Gürzenich, Haus Saaleck agus an Overstolzenhaus.

Geataí na cathrach meánaoiseach

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Halla na Cathrach, Köln

Uair amháin bhí 12 geataí meánaoiseach i Köln. Níl ach an Eigelsteintorburg ag Ebertplatz, an Hahnentor ag Rudolfplatz, agus Severinstorburg ag Chlodwigplatz atá ann inniu.

Hahnentor

Sráideanna

[cuir in eagar | athraigh foinse]
  • Is iad na búlbhardaí sa Fáine Köln, (cosúil le Hohenzollernring, Kaiser-Wilhelm-Ring, Hansaring), lena n-geataí cathrach meánaoiseach (ar nós Hahnentorburg ar Rudolfplatz) atá iomráiteach freisin le haghaidh a saol oíche.
  • Is é Hohe Straße (go litriúil) ceann de na réimsí siopadóireachta is mó agus a leathnaíonn anuas go dtí an ardeaglais i dtreo thart dheas. Sa tsráid seo atá siopaí go leor, siopaí bronntanas, siopaí éadaí, bialanna mearbhia agus trádálaí earraí leictreonach.
  • Is é Schildergasse a nascann cearnach Neumarkt ag a gceann thiar go dtí an Hohe Strasse ag a gceann thoir agus ainmníodh é a bheith an tsráid siopadóireachta is gnóthaí san Eoraip le 13,000 duine ag dul tríd an áit ag gach uair an chloig.
  • Is é Ehrenstraße - an ceantar siopadóireachta thart ar Apostelnstrasse, Ehrenstrasse, agus Rudolfplatz atá beagán níos mó ar an taobh deismireach agus galánta.
Köln,  Gürzenich  

Droichid

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Tá roinnt droichid ann a thrasnaíonn na Réine i Köln. Is iad (ó Theas go Tuaisceart): an Cologne Rodenkirchen Bridge, South Bridge (iarnród), Severin Bridge, Deutz Bridge, Hohenzollern Bridge (iarnród), Zoo Bridge (Zoobrücke) agus Cologne Mülheim Bridge. Go háirithe is é an tied arch Hohenzollern Droichead iaranach (Hohenzollernbrücke) sainchomhartha ceannasach ar feadh an chlaífort abhainn. Tá trasnú abhainn na Réine, de chineál speisialta ar fáil ag an Kölner Seilbahn, bealach cábla a ritheann trasna na Réine idir an Cologne Zoological Garden sa Riehl agus an Rheinpark sa Deutz.

Séipéal an Deastógáil
Severinstorburg

Struchtúir éirí-arduithe

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Is é an struchtúr is airde i Köln an túr teileachumarsáide Colonius ag 266 m nó 873 troigh. Bhí an deic breathnadóireachta dúnta ó 1992. Tá rogha de na foirgnimh is airde i Köln liostaithe thíos. I measc na struchtúirí arda eile atá an Hansahochhaus (deartha ag ailtire Jacob Koerfer agus críochnaíodh i 1925—bhí sé ag an am, an foirgneamh oifige is airde san Eoraip), na foirgnimh Kranhaus ag Rheinauhafen, agus an Messeturm Köln ("trade fair tower").

KölnTurm
Colonia-hochhaus

Cultúr

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Tá roinnt músaeim i Köln. Sonraíonn an Roman-Germanic Museum cáiliúil, ealaín agus ailtireacht an chathair ón am atá thart; Is é an Museum Ludwig áras ina bhfuil bailiúcháin is tábhachtaí d'ealaín nua-aimseartha le fáil san Eoraip, lena n-áirítear bailiúchán Picasso comh-oiriúnaithe ach amháin ag na músaeim in Barcelona agus i bPáras. Is é an Museum Schnütgen na healaíne creidimh atá lonnaithe go páirteach i St Cecilia, atá ceann de dhá cheann déag eaglaisí Rómhánúla i Köln. Tá go leor dánlanna ealaíne i Köln a bhaineann taitneamh as dea-cháil ar fud an domhain, ar nós m.sh. Galerie Karsten Greve, atá ceann de na gailearaithe tosaigh le haghaidh “iar cogaidh” agus ealaín chomhaimseartha.

Tá roinnt ceolann gníomhach sa chathair, ina measc an Gürzenich Orchestra agus WDR Symphony Orchestra Cologne, atá bunaithe ag an Foirgneamh Ceolfhoireann Fiolarmónach, Köln.[47] Tá ceolainn eile ann: Musica Antiqua Köln agus an WDR Rundfunkorchester Köln, chomh maith leis an Cologne Opera agus cóir éagsúla, lena n-áirítear an WDR Rundfunkchor Köln. Bhí Köln freisin céarta tábhachtach do cheol leictreonach sna 1950í (Studio für elektronische Musik, Karlheinz Stockhausen) agus arís ó na 1990í ar aghaidh. Bhí baint ag an raidió poiblí agus stáisiún teilifíse WDR i ngluaiseachtaí ceoil ar nós Krautrock  sna 1970í a chur chun cinn; bunaíodh an Can cumhachtach ann i 1968. Tá ionaid éagsúla maidir leis an saol istoíche, ina measc atá an Kwartier Latäng (ceantar mac léinn timpeall an Zülpicher Straße) agus na limistéir club-oíche, breactha timpeall Hohenzollernring, Friesenplatz agus Rudolfplatz.

Is é an fhéile litríochta mór bliantúil "Lit Köln" a shonraíonn údair réigiúnacha agus idirnáisiúnta. Is é an figiúr is mó liteartha a bhaineann le Köln, an scríbhneoir Heinrich Böll, buaiteoir an Duais Nobel na Litríochta.   

Tá Köln aitheanta go maith le haghaidh an beoir, ar a dtugtar Kölsch. Is é Kölsch ainm an chanúint áitiúil freisin. Is é seo cúis maidir leis an greann coitianta go bhfuil Kölsch an teanga is féidir le duine a ól.

Overstolzenhaus

Is é Köln cáiliúil maidir leis an Eau de Cologne freisin (Gearmáinis: Kölnisch Wasser; lit: "Uisce an Köln"), cumhráin a bheith cruthaithe ag duine díbrímithe na hIodáile, le h-ainm Johann Maria Farina ag tús an 18ú haois. Le linn an 18ú haois bhí an chumhrán seo níos coitianta agus easpórtáladh é, ar fud na hEorpa ag an teaghlach Farina, agus san am céanna tugtar an t-ainm Farina mar ainm tí le haghaidh Eau de Cologne. Sa bhliain 1803 rinne Wilhelm Mülhens conradh le duine, nach mbaineann le h-Iodáil, ainmnithe Carlo Francesco Farina, a bheir an ceart aige chun úsáid a ainm teaghlaigh, agus d’ oscail Mühlens monarcha beag ag an Glockengasse i Köln. Sna blianta ina dhiaidh sin, agus tar éis cathanna cúirte éagsúla, b'éigean a gharmhac Ferdinand Mülhens a thréigean an t-ainm Farina don chomhlacht agus a táirgeadh. Shocraigh sé, uimhir an tí 4711, a bhí tugatha don mhonarcha ag Glockengasse, i rith gairme na Fraince, go luath sa 19ú céad. Sa lá atá inniu, tá Eau de Cologne táirgithe fós i Köln, ag an Farina family, faoi láthair sa ghiniúint ochtú, agus ag Mäurer & Wirtz a cheannaigh an 4711 marc branda i 2006.

Iarsmalanna

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Aontaí ceol agus Féilte

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Bhí an chathair, baile chun an Ringfest, atá cáiliúil go hidirnáisiúnta, agus anois le haghaidh an C/o féile pop.[50] Lena chois sin, tá taitneamh ag Köln maidir le láthair an Weihnachtsmarkt le roinnt suíomhanna sa chathair.

Eacnamaíocht

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Mar an chathair is mó sa réigiún cathrach Rhine-Ruhr, tá buntáiste ag Köln maidir le struchtúr an mhargaidh mór.[51] I gcomórtas le Düsseldorf, tá geilleagar na Köln bunaithe go príomha ar thionscail insurance agus media industries,[52] cé go bhfuil an chathair ina lárionad tábhachtach cultúrtha agus taighde chomh maith agus baile le haghaidh roinnt corporate headquarters. 

I measc na comhlachtaí meáin is mó atá bunaithe i Köln atá  Westdeutscher Rundfunk, RTL Television (le fochuideachtaí), n-tv, Deutschlandradio, Brainpool TV agus tithe foilsitheoireachta cosúil le J. P. Bachem, Taschen, Tandem Verlag, agus M. DuMont Schauberg. Is iad roinnt braislí de na cóirí, na healaíona agus gníomhaireachtaí cumarsáide, stiúideonna na léiriúcháin teilifíse, agus gníomhaireachtaí an stáit a oibríonn go pointe áirithe, le forais chultúrtha príobháideach agus maoinithe ag an rialtas. I measc na cuideachtaí árachais atá bunaithe i Köln is iad Central, DEVK, DKV, Generali Deutschland, Grúpa Árachais Mitsui Sumitomo, Gothaer, HDI Gerling agus ceanncheathrú náisiúnta Árachais AXA agus Zurich Financial Services. Is é carraeir bratach na Gearmáine Lufthansa agus a fochomhlacht Lufthansa CityLine, áit a bhfuil a príomh-cheanncheathrú corparáideach acu i Köln.[53] Is é Ford Europe, an fostóir is mó sa Köln, a bhfuil a ceanncheathrú Eorpach agus monarcha i Niehl (Ford-Werke GmbH).[54] Is é Toyota Motorsport GmbH (TMG), Motorsports foirne oifigiúil, maidir le Toyota atá freagrach do ghluaisteáin rally Toyota, agus ansin gluaisteáin Formula One, ina bhfuil a ceanncheathrú agus ceardlanna suite i Köln. I measc na cuideachtaí móra eile atá bunaithe i Köln atá REWE Group, TÜV Rheinland, Deutz AG agus roinnt grúdlanna Kölsch. Is ag Köln an dlús is airde maidir le tithe tábhairne ar aghaidh an duine.[43] Is iad na trí grúdlanna Kölsch is mó i Köln, Reissdorf, Gaffel, agus Früh. Tá cúig calafoirt an chathair ar an Réin,[2] an port intíre  den dara scoth is mó sa Ghearmáin agus ceann den chéad scoth is mó san Eoraip. Is é Cologne-Bonn Airport an críochfort lasta, an dara ceann is mó sa Ghearmáin.[2] Sa lá atá inniu ann, is é Koelnmesse an t-aonach trádála Köln a áireamh mar láthair mórthrádála Eorpach cothrom le níos mó ná 50 aonach trádála[2] agus imeachtaí cultúrtha móra eile agus imeachtaí spórt. Sa bhliain 2008 bhí 4,31 milliún tréimhsí fanachta thar oíche in áirithe agus 2,38 milliún teachtaí.[24] Is é Kölner Stadt-Anzeiger an nuachtán laethúil is mó i Köln. 

Iompar 

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Iompar Bóthair    

Iompar Bóthair    

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Bhí tógáil bóithre ina gceist mhór sna 1920í faoi cheannaireacht méara Konrad Adenauer. Tógadh an chéad bóthar rochtaineach teoranta sa Ghearmáine i ndiaidh 1929 idir Köln agus Bonn. Sa lá atá inniu is é an Bundesautobahn 555. Sa bhliain 1965, bhí Köln an chéad chathair na Gearmáine a bheith ciorclaithe go hiomlán ag bóthar fáinneach mótarbhealach. Tríd is tríd ag an am céanna bhí seachród lár na cathrach (Stadtautobahn) pleanáilte, ach amháin curtha i bhfeidhm go páirteach, mar gheall ag freasúra na grúpaí comharsanachtach. Tháinig an stráice de bhóthar críochnaithe mar Bundesstraße ("Federal Road"), is é sin le rá (“bóthar cónaidhme”) B 55a, a thosaíonn ag an Zoobrücke (Droichead Gairdín na h-Ainmhithe) agus a bhuaileann leis an A 4 agus A 3 ag acomhal Köln Thoir. Mar sin féin, tagraítear ar mar Stadtautobahn ag formhór na daoiní áitiúla. I gcodarsnacht le sin, bhí an Nord-Süd-Fahrt ("Bóthar Thuaidh-Theas") críochnaithe i ndáiríre, ionad nua lár na cathrach 4/6-lána trí-bhealach, a bhí ar siúl cheana féin ag lucht pleanála ar nós Fritz Schumacher sna 1920í. Bhí an t-alt deiridh, ó dheas ó h-Ebertplatz, a bhí críochnaithe i 1972.

Sa bhliain 2005, bhí an chéad stráice de mhótarbhealach ocht lána oscailte i North Rhine-Westphalia le haghaidh trácht ar Bundesautobahn 3, mar chuid den rannóg thoir an Cologne Beltway idir na hacomhail Köln Thoir agus Heumar.

Rothaíocht

[cuir in eagar | athraigh foinse]

I gcomparáid le cathracha na Gearmáine eile, tá leagan amach tráchta i Köln nach bhfuil rothar-chairdiúil. Is é tar éis a bheith rangaithe arís agus arís eile i measc an ceann is measa i meastóireacht neamhspleách[55]  stiúrtha ag an Allgemeiner Deutscher Fahrrad-Club. Sa bhliain 2014 rangaithe é 36ú as 39 cathracha na Gearmáine le daonra níos mó ná 200,000.

Iompar Iarnród    

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Köln Hauptbahnhof

Tá seirbhís iarnróid le Deutsche Bahn InterCity agus ICE-traenacha le stad ag Köln Hauptbahnhof (Köln Príomh Stáisiún), Köln Messe/Deutz agus Cologne/Bonn Airport. Is iad na traenacha ardluais ICE agus Thalys TGV a nascann Köln le Amsterdam, An Bhruiséil (in san 1h47, 9 imeachtaí/lá) agus i bPáras (in san 3h14, 6 imeacht/lá). Tá traenacha ICE go minic go cathracha eile na Gearmáine, lena n-áirítear Frankfurt am Main agus Beirlín. Pleanáladh Traenacha ICE a thaisteal go dtí Londain tríd an Channel Tunnel sa bhliain 2013.[56] 

Is sé Stadtbahn Köln feidhmithe ag Kölner Verkehrsbetriebe (LVB)[57] córas iarnród fairsing éadrom atá páirteach faoi thalamh agus a feidhmíonn Köln agus roinnt cathracha in aice láimhe. D’athraigh sé ón córas tram. In aice láithreachis is é Bonn atá nasctha, iad araon leis an Stadtbahn agus príomhlíne traenacha iarnróid, agus báid áineasach ócáideacha ar na Réine. Tá Düsseldorf nasctha chomh maith le traenacha S-Bahn atá feidhmithe ag Deutsche Bahn.

Tá busanna go minic a chlúdaíonn an chuid is mó de na cathrach agus na bruachbhailte máguaird, agus cóistí Eurolines go Londain via Brussels freisin.

Iompar ar uisce

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Is é Häfen und Güterverkehr Köln  (Calafoirt agus Earraí tráchta Köln, HGK) ar cheann de na hoibreoirí is mó de calafoirt intíre sa Ghearmáin.[58] I measc na Calafoirt atá Köln-Deutz, Köln-Godorf, agus Köln-Niehl I agus II.

Aeriompair

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Flughafen Köln / Bonn

Is é aerfort idirnáisiúnta Köln, an t-Aerfort Köln/Bonn (CGN). Is é ar a dtugtar freisin, an t-ainm Aerfort Konrad Adenauer i ndiaidh an chéad iarchogaidh Seansailéir Konrad Adenauer, a rugadh é sa chathair agus a bhí méara Köln ó 1917 go dtí 1933. Is é an t-aerfort atá roinnte le Bonn, an chathair in aice láimhe. Is é Köln ceanncheathrú don Ghníomhaireacht Eorpach um Shábháilteacht (GES). Is é an t-aerfort freisin an ceartlár is mó le haghaidh aerlíne Germanwings. 

Oideachas

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Grúdlann

Is é Köln baile le haghaidh ollscoileanna agus coláistí go leor, [59][60]  agus óstach do roinnt 72,000 mac léinn.[2] Is í Ollscoil Köln (a bunaíodh ar dtús i 1388[3]), an ollscoil is sine agus an ollscoil is mó sa Ghearmáin. Is í Ollscoil Köln na nEolaíochtaí Feidhmeacha an ollscoil is mó na hEolaíochtaí Feidhmeacha sa tír. Is í Ollscoil Köln “Rince agus Ceol” an ardscoil is mó san Eoraip.[61] Is féidir le heachtrannaigh ceachtanna Gearmáine a ghlacadh sa VHS (Ionad Oideachais Aosaigh) .[62]

Meáin

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Laistigh de Ghearmáin, tá Köln aitheanta mar ionad na meán tábhachtach. Tá stáisiúin raidió agus teilifíse éagsúla, lena n-áirítear Westdeutscher Rundfunk (WDR), RTL agus VOX, lena ceanncheathrú sa chathair. Is é scannán agus táirgeadh Teilifíse atá tábhachtach freisin. Is é an chathair "caipitil na Gearmáine maidir le scéalta coireachta sa teilifís".[63] Is é tríú de na léiriúcháin teilifíse na Gearmáine a dhéantar sa réigiún Köln.[63] Ina theannta sin, is é an chathair mar óstach chun an Coiméide Köln Fhéile, a mheastar a bheith ar na féilí greann is mó i mórthír na hEorpa.[64]

Spóirt

[cuir in eagar | athraigh foinse]
RheinEnergieStadion    Köln

Is é Köln a h-óstaíonn 1. FC Köln,[65] a imríonn sa Bundesliga. Imríonn siad a gcluichí baile sa RheinEnergieStadion, ina bhfuil a h-ostaígh siad 5 cluichí an 2006 FIFA World Cup.[66] Is é an Coiste Oilimpeach Idirnáisiúnta agus Internationale Vereinigung Sport-und Freizeiteinrichtungen e.V. a thug RheinEnergieStadion bonn cré-umha do "a bheith ar cheann de na hionaid spóirt is fearr sa domhan".[66] Is é Köln a h-óstaíonn freisin FC Viktoria Köln 1904 agus SC Fortuna Köln, a imríonn sa Regionalliga West (an ceathrú rannán) faoi seach ar an 3. Liga (an tríú roinn).

Tá an chathair freisin, baile na foirne haca oighir Kölner Haie, sa léig ice hockey is airde sa Ghearmáin, an Deutsche Eishockey Liga.[65]  Tá siad bunaithe ag an Lanxess Arena.[65]

Tá roinnt rásaí capall ar siúl in aghaidh na bliana ag Cologne-Weidenpesch Racecourse ó 1897; cuireadh tús leis an Cologne Marathon bliantúil i 1997. Ó 2002 go dtí 2009, bhí an fhoireann Panasonic Toyota Racing Formula One bunaithe i mbruachbhaile Marsdorf, ag an áis Toyota Motorsport GmbH.

Meastar go bhfuil Köln "an caipiteal gailf rúnda na Gearmáine".[65] Bunaíodh an chéad cumann gailf i North Rhine-Westphalia i Köln sa bhliain 1906.[65] Tugann an chathair na roghanna is mó agus imeachtaí uachtaracha sa Ghearmáin.[65] Óstigh an chathair, imeachtaí lúthchleasaíochta éagsúla, lena n-áirítear 2005 FIFA Confederations Cup, 2006 FIFA World Cup, 2007 World Men's Handball Championship, 2010 IIHF World Championship agus 2010 Gay Games.[5]

Cónaitheoirí suntasacha

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Daoiní suntasacha, a bhfuil a fréamhacha faightear i Köln:

Féach freisin

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Tagairtí

[cuir in eagar | athraigh foinse]
    1. "Amtliche Bevölkerungszahlen" Curtha i gcartlann 2013-06-19 ar an Wayback Machine. Landesbetrieb Information und Technik NRW (in German). 23 September 2015.
    2. "Economy" Curtha i gcartlann 2010-08-01 ar an Wayback Machine. KölnTourismus. Retrieved 18 April 2011.
    3. "From Ubii village to metropolis" Curtha i gcartlann 2012-04-17 ar an Wayback Machine. City of Cologne. Retrieved 16 April 2011.
    4. "bomber command - mines laid - flight august - 1945 - 1571 - Flight Archive".
    5. "Facts and figures" Curtha i gcartlann 2012-04-17 ar an Wayback Machine. City of Cologne. Retrieved 17 April 2011.
    6. "C.Michael Hogan, ''Cologne Wharf'', The Megalithic Portal, editor Andy Burnham, 2007". Megalithic.co.uk. Retrieved 24 July 2009.
    7. Harry de Quetteville. "History of Cologne". The Catholic Encyclopedia, 28 November 2009.
    8. Joseph P. Huffman, Family, Commerce, and Religion in London and Cologne (1998) covers from 1000 to 1300.
    9. The population of European cities, Bairoch
    10. "Rote Funken – Kölsche Funke rut-wieß vun 1823 e.V. – Rote Funken Koeln". Rote-funken.de. Retrieved 5 May 2009.
    11. United Services Magazine, December 1835
    12. "Festung Köln". Retrieved 1 April 2011.
    13. Cologne Evacuated Curtha i gcartlann 2008-05-24 ar an Wayback Machine, TIME Magazine, 15 February 1926
    14. "Weimarer Wahlen". Web.archive.org. 11 February 2008. Archived from the original on 11 February 2008. Retrieved 24 July 2009.
    15. "Voting results 1919–1933 Cologne-Aachen". Wahlen-in-deutschland.de. Retrieved 8 August 2010.
    16. koelnarchitektur (15 July 2003). "on the reconstruction of Cologne". Koelnarchitektur.de. Retrieved 24 July 2009.
    17. Tourtellot, Arthur B. et al. Life's Picture History of World War II, p. 237. Time, Inc., New York, 1950.
    18. Zabecki, David T. (1999-01-01). World War Two in Europe. Taylor & Francis. ISBN 9780824070298.
    19. Kirsten Serup-Bilfeld, Zwischen Dom und Davidstern. Jüdisches Leben in Köln von den Anfängen bis heute. Köln 2001, page 193
    20. "Synagogen-Gemeinde Köln". Sgk.de. 26 June 1931. Retrieved 8 August 2010.
    21. Connolly, Kate (7 January 2016). "Tensions rise in Germany over handling of mass sexual assaults in Cologne". The Guardian. Retrieved 12 January2016.
    22. "1075 Anzeigen nach Kölner Silvesternacht – 73 Verdächtige" [1,075 assaults by Cologne New Year's Eve - 73 suspects]. Westdeutsche Allgemeine Zeitung (in German). Retrieved 15 February 2016.
    23. Bezirksregierung Köln: Topografische Karte 1:50.000 (TK 50), Blatt L 5108 Köln-Mülheim. Köln 2012, ISBN 978-3-89439-422-6.
    24. "Cologne at a glance" Curtha i gcartlann 2016-08-05 ar an Wayback Machine. City of Cologne. Retrieved 17 April 2011.
    25. "Ausgabe der Klimadaten: Monatswerte".
    26. Martin Gocht; Reinhard Vogt. "Flood Forecasting and Flood Defence in Cologne" Curtha i gcartlann 2009-03-24 ar an Wayback Machine (PDF). Mitigation of Climate Induced Natural Hazards (MITCH). Retrieved 20 March 2009.
    27. "Stadtentwässerungsbetriebe Köln : Flood Management". Steb-koeln.de. Retrieved 7 July 2009.
    28. "Flood Defence Scheme City of Cologne" Curtha i gcartlann 2009-03-24 ar an Wayback Machine (PDF). Retrieved 20 March 2009.
    29. van Tilburg, C. (2007). Traffic and Congestion in the Roman Empire. Taylor & Francis. p. 42. ISBN 9781134129751. Retrieved 5 October 2014.
    30. Bruce, S.G. (2010). Ecologies and Economies in Medieval and Early Modern Europe: Studies in Environmental History for Richard C. Hoffmann. Brill. p. 48. ISBN 9789004180079. Retrieved 5 October 2014.
    31. Diego Puga & Daniel Trefler (30 November 2009). "International trade and institutional change: A death in Venice" Curtha i gcartlann 2015-09-03 ar an Wayback Machine (PDF). Retrieved 5 October 2014.
    32. "Information und Technik Nordrhein-Westfalen (IT.NRW) – Amtliche Bevölkerungszahlen" Curtha i gcartlann 2011-09-28 ar an Wayback Machine. It.nrw.de. Retrieved 16 September 2011.
    33. "2007 – Einwohnerdaten im Überblick – Zahlen + Statistik – Bevölkerung – Stadt Köln". Web.archive.org. 28 January 2008. Archived from the originalon 28 January 2008. Retrieved 24 July 2009.
    34. "WDR Article of 15.08.2007". Wdr.de. Retrieved 24 July 2009.
    35. Serup-Bilfeldt, Kirsten (19 August 2005). "Cologne: Germany's Oldest Jewish Community". Deutsche Welle. Retrieved 6 September 2011.
    36. "City of Cologne -> Figures Statistics Population (German)". Web.archive.org. 8 February 2008. Archived from the original on 8 February 2008. Retrieved 24 July 2009.
    37. "Statistisches Jahrbuch Köln 2015" (PDF). Stadt Köln. Retrieved 2015-10-01.
    38. "Oberbürgermeisterwahl – Wahl des/der Oberbürgermeisters/in 2015 in der Stadt Köln – Gesamtergebnis" Curtha i gcartlann 2015-10-20 ar an Wayback Machine. stadt-koeln.de (in German). Retrieved 18 October 2015.
    39. "Wahlperiode" (in German). City of Cologne. Retrieved 15 April 2011.
    40. "Alle Ratsmitglieder" (in German). City of Cologne. Retrieved 22 June2014.
    41. "Green Cologne" Curtha i gcartlann 2012-01-18 ar an Wayback Machine. KölnTourismus. Retrieved 17 April 2011.
    42. "In NRW behaupten sich immer mehr exotische Vögel". RP Online. Retrieved 16 January 2013.
    43. "Nightlife" Curtha i gcartlann 2012-02-29 ar an Wayback Machine. KölnTourismus. Retrieved 17 April 2011.
    44. "Offizielle Webseite des Kölner Doms | Bedeutende Werke" Curtha i gcartlann 2009-07-03 ar an Wayback Machine. Koelner-dom.de. Retrieved 5 May 2009.
    45. "Strategic Management Society – Cologne Conference – Cologne Information" Curtha i gcartlann 2011-07-24 ar an Wayback Machine. Cologne.strategicmanagement.net. 14 October 2008. Retrieved 26 July 2010.
    46. "Homepage of the Uni-Center". Unicenterkoeln.de. Retrieved 8 August2010.
    47. "Kölner Philharmonie". Web.archive.org. 11 December 2007. Archived from the original on 11 December 2007. Retrieved 8 August 2010.
    48. "Carnival – Cologne's "fifth season" – Cologne Sights & Events – Stadt Köln". Web.archive.org. 26 January 2008. Archived from the original on 25 January 2008. Retrieved 24 July 2009.
    49. "Giving Beer A Home in the Rhineland". The Local. 28 July 2011. Retrieved 28 July 2011.
    50. "C/o Pop Official Website" Curtha i gcartlann 2010-12-13 ar an Wayback Machine.
    51. stadt-koeln.de Cologne Business Guide (German) (English)
    52. "Cologne". Encyclopedia Britannica.
    53. "Directory: World Airlines". Flight International. 3 April 2007. p. 107.
    54. "Über Ford – Standorte". Ford Germany (in German). Retrieved 20 June2009.
    55. http://www.adfc.de/fahrradklima-test/adfc-startet-fahrradklima-test/adfc-fahrradklima-test-2014 Curtha i gcartlann 2015-03-04 ar an Wayback Machine
    56. "High-speed trains to link England and Germany" Curtha i gcartlann 2012-06-21 ar an Wayback Machine. Brisbanetimes.com.au. 16 October 2011. Retrieved 26 January 2012.
    57. "Kölner Verkehrsbetriebe (KVB)". Kvb-koeln.de. Retrieved 24 July 2009.
    58. "Häfen und Güterverkehr Köln AG" Curtha i gcartlann 2011-07-19 ar an Wayback Machine. Hgk.de. Retrieved 8 August 2010.
    59. "Hochschulen – Wissensdurst KĂśln – Das KĂślner Wissenschaftsportal". Wissensdurst-koeln.de. Retrieved 26 July 2010.
    60. "Forschungsschwerpunkte" (PDF). Wissensdurst-koeln.de.
    61. "goethe.de". goethe.de. Retrieved 8 August 2010.
    62. "Cologne Adult Education Centre – City of Cologne". Stadt-koeln.de. Retrieved 16 November 2012.
    63. "Productions "made in Cologne"" Curtha i gcartlann 2010-08-08 ar an Wayback Machine. Cologne Tourism. Retrieved 22 April2011.
    64. "Cologne Comedy Festival website" Curtha i gcartlann 2011-07-19 ar an Wayback Machine. Koeln-comedy.de. 21 October 2007.
    65. "Sport and relaxation". Cologne Tourist Information. Retrieved 13 March 2013.
    66. "The RheinEnergie Stadium" Curtha i gcartlann 2011-03-17 ar an Wayback Machine. 1. FC Köln. Retrieved 20 April 2011.
  1. ↑ "From Ubii village to metropolis".
  2. ↑ "bomber command - mines laid - flight august - 1945 - 1571 - Flight Archive".
  3. ↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."" (German).

Naisc sheachtracha

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Köln san oíche
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Köln&oldid=1247030"