Fosfar

Fosfar

Substaint cheimiceach	dúil cheimiceach agus dúil litifileach
Fosfar sa tábla peiriadach
Siombail cheimiceach	P
Uimhir adamhach	15
Mais adamhach	30.973761998
Cumraíocht leictreon	1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p³ agus [Ne] 3s² 3p³
Peiriad, Grúpa	peiread 3 grúpa 15
Airíonna fisiceacha
Dlús	kg/m⁻³
Leictridhiúltacht	2.19
Ga ianach	0.17 agus 0.38
Stair
Aimsitheoir	Hennig Brand
Fionnachtain	1669
Eapainm	Phosphorus (en)

Is é an fosfar dúil cheimiceach uimhir a cúig déag.. Tá sé 30.973762 g/mol ar mheáchan adamhach, agus is é P an tsiombail cheimiceach. Neamh-mhiotal é an fosfar a bhfuil a lán allatróp éagsúil aige. Bíonn an fosfar coitianta go leor sa dúlra, ós fosfáití iad a lán cineálacha cloiche. Tugtar fosfaracht nó fosfaraíocht ar an méarnáil a thagann i substaintí áirithe agus iad tar éis solas nó radaíocht a shú isteach, ach le fírinne, ní fosfaracht den chineál seo atá i gceist le méarnáil an fhosfair bháin, ach ceimealonracht. Is é sin, tá imoibriú ceimiceach ar siúl idir an fosfar agus ocsaigin an aeir - tá an fosfar bán á dhó os íseal, ag déanamh cráindó - agus is é an t-imoibriú sin is cúis leis an loinnir.

Aithnítear a lán iseatóp radaighníomhach ag an bhfosfar, ach is é ³¹P an t-aon cheann cobhsaí atá aige, agus dá réir sin níl ach iarsmaí d'iseatóip eile le haithint i bhfosfar an dúlra. Is iad an dá raidiseatóp is cobhsaí ná ³²P (leathré: 14.268 lá) agus ³³P (leathré: 25.34 lá).

Tá an fosfar an-araiciseach chun imoibriú a dhéanamh, agus mar sin, ní fhaightear ina dhúil é sa dúlra. Tá ról tábhachtach aige sa bhitheolaíocht, agus teacht air san aigéad dí-ocsairibeanúicléasach, san aigéad ribeanúicléasach, sa trífhosfáit adanóisín, sna fosfailipidí agus i gcuid mhaith substaintí bithcheimiceacha eile. Úsáidtear fosfar i leasú talún, i dtaos fiacla, i gcipíní, i néargháis, i dtine ealaíne, i bhfeithidicídí agus i nglantaigh.

Ba é an t-ailceimiceoir Gearmánach Hennig Brandt a d'aonraigh an fosfar bán an chéad uair sa bhliain 1669, nuair a bhí sé ag iarraidh órchloch a dhéanamh as a chuid múin féin.

Amach ón bhfosfar bán, tá roinnt allatróp eile ag an dúil seo. Tá an fosfar bán comhdhéanta as móilíní ceithre adamh, P₄, agus is iad na móilíní seo atá le fáil san fhosfar ghásaithe chomh maith, ach titfidh siad as a chéile go móilíní dé-adamhacha P₂. Nimh atá san fhosfar bhán, ós rud é go bhfuil sé an-araiciseach chun imoibriú a dhéanamh. Maidir leis an bhfosfar dearg, tá sé comhdhéanta as slabhraí fada polaiméireacha. Is féidir fosfar dearg a fháil tríd an bhfosfar bán a théamh suas go 250 °C. Ar dtús, gheofar fosfar dearg dímhorfach, ach ansin, má choinnítear ag téamh an fhosfair, tiocfaidh struchtúr criostalta ann.

Tá na fisiceoirí in ann trí iseatóp is fiche a aithint ag an bhfosfar, ach is é fosfar a 31 an t-aon cheann atá cobhsaí. Mar sin, is é an t-aon iseatóp amháin atá ar fáil sa dúlra.

Tá an fosfar saibhir in ocsaigéad éagsúla. Seo iad na cinn is tábhachtaí:

An Staid Ocsaídiúcháin	An Fhoirmle	An tAinm	Prótóin Aigéadacha	Comhdhúile
+1	HH2PO2	Aigéad hipeafosfarúil	1 (tabhair faoi deara go bhfuil dhá adamh hidrigine nasctha den adamh fosfair go díreach, gan aon adamh ocsaigine eatarthu - mar sin ní féidir leo prótalú a dhéanamh)	aigéad, salainn
+3	H2HPO3	Aigéad fosfarúil	2 (tá an tríú hadamh hidrigine nasctha go díreach den adamh fosfair agus ní féidir leis prótalú a dhéanamh	aigéad, salainn
+3	HPO2	Aigéad meiteafosfarúil	1	salainn
+3	H3PO3	Aigéad ortafosfarúil	3	aigéad, salainn
+5	(HPO3)n	Aigéad meiteafosfarach	n	salainn (n=3,4,6)
+5	H(HPO3)nOH	Aigéad polafosfarach	n+2	aigéad, salainn (n=1-6)
+5	H5P3O10	Aigéad trípholafosfarach	3	salainn
+5	H4P2O7	Aigéad pireafosfarach	4	aigéad, salainn
+5	H3PO4	Aigéad fosfarach sa chiall chúng, aigéad ortafosfarach	3	aigéad, salainn