Cirgisis
| Cirgisis (kyrgyz tili, кыргыз тили, قىرعىز تيلى) | |
|---|---|
| Á labhairt: | An Chirgeastáin (Teanga Stáit), An Afganastáin, Úirtheorainn (An tSín), An Táidsíceastáin, An Rúis |
| Réigiún: | An Áise Láir |
| Cainteoirí san Iomlán: | 4.3 milliún (Daonáireamh 2009) |
| Líne ghinealaigh: | Teangacha Tuircice Tuircic Thiar Thuaidh |
| Stádas Oifigiúil | |
| Foras Pleanála Teanga: | |
| Cóid teangeolaíocha | |
| ISO 639-1 | ky |
| ISO 639-2 | kir |
| ISO 639-3 | kir |
| Amharc ar: Teanga – Liosta Teangacha | |
Is í an Chirgisis (кыргызча, قىرعىزچه, kyrgyzcha nó кыргыз тили, قىرعىز تيلى, kyrgyz tili) an teanga stáit a labhraítear sa Chirgeastáin. Teanga Thurcach atá ann, agus í gaolmhar leis na teangacha a labhraítear san Úisbéiceastáin, sa Chasacstáin, sa Tuircméanastáin, san Asarbaiseáin agus sa Tuirc. Is grúpa eitneach Áiseach iad na Cirgeasaigh. Is í an Chirgisis a bpríomhtheanga. Is í an Chirgisis "teanga stáit" na Cirgeastáine, ach san am céanna, is í an Rúisis an "teanga oifigiúil".
Tá Rúisis an theanga uirbeach sna caithreacha sa Chirgeastáin. Ní labhríonn a lán daoine Cirgeasaigh an Chirgisis, i measc na daoine óga go háirithe mar tá Rúisis an príomhtheanga sna príomhchaithreacha chomh Bíscéic agus Ois.
Foghareolaíocht[cuir in eagar | athraigh foinse]
Gutaí sa Chirgisis[cuir in eagar | athraigh foinse]
| Tosaigh | Cúil | |||
|---|---|---|---|---|
| Neamhchuimsitheach | Cuimsitheach | Neamhchuimsitheach | Cuimsitheach | |
| Neas | i | y | ɯ | u |
| Lár | e | ø | o | |
| Oscailte | a | ɑ | ||
Consain sa Chirgisis[cuir in eagar | athraigh foinse]
| Béalach | Déadach/Ailbheolach | Iarailbheolach | Droma | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Srónach | m | n | ŋ | ||
| Pléascach | Neamhghlórach | p | t | k | |
| Glórach | b | d | ɡ | ||
| Cuimilteach | Neamhghlórach | (f) | s | ʃ | (x) |
| Glórach | (v) | z | |||
| Faiceasach | l | j | |||
| Crá | r | ||||
Úsáidtear (f), (v) agus (x) i bhfocail iasachta amháin.
Aibítir[cuir in eagar | athraigh foinse]
Úsáidtear an aibítir Choireallach sa Chirgeastáín, is é sin aibítir na Rúisise móide na litreacha ң, ө, agus ү.
Úsáidtear an aibítir Araibeach san Úirtheorainn, sa tSín.
Cé nach bhfuíl aon aibítir Rómhánach oifigiúl i gcomhair na Cirgisise, scríobhtar téacsanna áirithe san aibítir Tuircise, leis na litreacha breise "ñ" /ŋ/ agus "q" /q/.
| Coireallach | Araibeach | Rómhánach | Gaeilge |
|---|---|---|---|
| Бардык адамдар өз беделинде жана укуктарында эркин жана тең укуктуу болуп жаралат. Алардын аң-сезими менен абийири бар жана бири-бирине бир туугандык мамиле кылууга тийиш. | باردىق ادامدار ۅز بەدەلىندە جانا ۇقۇقتارىندا ەركىن جانا تەڭ ۇقۇقتۇۇ بولۇپ جارالات.۔ الاردىن اڭ-سەزىمى مەنەن ابئيىرى بار جانا بئرى-بئرىنە بئر تۇۇعاندىق مامئلە قىلۇۇعا تئيىش. | Bardıq adamdar öz bedelinde cana uquqtarında erkin cana teñ uquqtuu bolup caralat. Alardın añ-sezimi menen abiyiri bar cana biri-birine bir tuuğandıq mamile qıluuğa tiyiş. | Saolaítear na daoine uile saor agus comhionann ina ndínit agus ina gcearta. Tá bua an réasúin agus an choinsiasa acu agus dlíd iad féin d'iompar de mheon bráithreachais i leith a chéile. |
Deilbhíocht agus comhréir[cuir in eagar | athraigh foinse]
Córas na dtuiseal[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tá 6 tuiseal sa Chirgisis. Braitheann an sórt foirceann ar chomhcheol na nguta agus na consain in aice leis.
| Tuiseal | Cruithí Féideartha | "bád" | "aer" | "buicéad" | "lámh" | "ceann" | "salann" | "súil" |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ainmneach | кеме | аба | челек | кол | баш | туз | көз | |
| Ginideach | -нын, -нин, -дын, -дин, -тын, -тин, -нун, -нүн, -дун, -дүн, -тун, -түн | кеменин | абанын | челектин | колдун | баштын | туздун | көздүн |
| Tabharthach | -га, -ка, -ге, -ке, -го, -ко, -гө, -кө | кемеге | абага | челекке | колго | башка | тузга | көзгө |
| Cuspóireach | -ны, -ни, -ды, -ди, -ты, -ти, -ну, -нү, -ду, -дү, -ту, -тү | кемени | абаны | челекти | колду | башты | тузду | көздү |
| Áitreabhach | -да, -де, -та, -те, -до, -дө, -то, -тө | кемеде | абада | челекте | колдо | башта | тузда | көздө |
| Ochslaíoch | -дан, -ден, -тан, -тен, -дон, -дөн, -тон, -төн | кемеден | абадан | челектен | колдон | баштан | туздан | көздөн |
Forainmneacha[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tá 8 forainmneacha pearsanta ag Cirgisis:
| Uatha | Iolra | ||
|---|---|---|---|
| An Chirgisis (traslitriú) | An Ghaeilge | An Chirgisis (traslitriú) | An Ghaeilge |
| Мен (Men) | Mé | Биз (Biz) | Sinn |
| Сен (Sen) | Tú (neamhfhoirmeálta) | Силер (Siler) | Sibh (neamhfhoirmeálta) |
| Сиз (Siz) | Tú (foirmeálta) | Сиздер (Sizder) | Sibh (foirmeálta) |
| Ал (Al) | Sé/Sí | Алар (Alar) | Siad |
| Uatha | Iolra | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ú | 2ú nfrm | 2ú frm | 3ú | 1ua | 2ú nfrm | 2ú frm | 3ú | |
| Anm | мен | сен | сиз | ал | биз | силер | сиздер | алар |
| Cus | мени | сени | сизди | аны | бизди | силерди | сиздерди | аларды |
| Gin | менин | сенин | сиздин | анын | биздин | силердин | сиздердин | алардын |
| Tab | мага | сага | сизге | ага | бизге | силерге | сиздерге | аларга |
| Áit | менде | сенде | сизде | анда | бизде | силерде | сиздерде | аларда |
| Och | менден | сенден | сизден | андан | бизден | силерден | сиздерден | алардан |