Litríocht na hÉireann
.png)
I nGaeilge agus i Laidin atá litríocht luath na hÉireann. Cé gurb í litríocht Bhéarla na hÉireann an ceann is mó clú anois, is mó go mór an tábhacht atá le litríocht na Gaeilge sa tréimhse is luaithe, agus í ar na litríochtaí iarchlasaiceacha is sine san Eoraip.
Stair
[cuir in eagar | athraigh foinse]Is ón naomhsheanchas agus ón mbéaloideas a thagann an chuid is mó de sheanlitríocht phróis na Gaeilge: scéalta faoi mar shampla Fhionn Mac Cumhaill agus na Fianna, nó ,Amra Coluim Chille (c. 575).[1] Chomh maith leis sin tá filíocht fíorálainn ann. Dealraíonn sé gurb iad na manaigh a thosaigh ag cur an ábhair seo ar pár agus gur ghearr go ndeachaigh an t-aos dána féin i mbun pinn.
Tháinig traidisiún tréan liteartha ann agus Gaeilge na scol, canúint aontaithe liteartha, á húsáid chuige. Lasmuigh den traidisiún "oifigiúil" bhí dánta galánta grá á scríobh ag fir agus ag mná. Mar seo a lean an scéal anuas go dtí an 17ú haois, agus an fhilíocht ar tosach i gcónaí. Bhí Béarla á úsáid sna bailte móra, ach ar éigean a bhí tábhacht leis in Éirinn i gcúrsaí litríochta nó gur mheath cumhacht na seanuaisle agus gur daingníodh an Béarla níos forleithne sa tír.
Fiú amháin sa 17ú haois bhí scoth litríochta á cumadh i nGaeilge, leithéid shaothar Sheathrúin Chéitinn, agus bhí bláthú éigin san 18ú haois féin, nuair a tháinig blas níos coitianta ar an litríocht, cé gurbh fhurasta rian na seanghalántachta a aithint fós uirthi.
.jpg)
Lean an Béarla uirthi ag borradh sa 19ú haois in Éirinn, agus gan léamh agus scríobh na Gaeilge ag mórán faoin am sin. Thosaigh litríocht shuntasach Bhéarla ag teacht chun cinn. Faoi dheireadh na haoise, áfach, bhí gluaiseacht faoi lánseoil ar chuspóir di spéis na ndaoine sa Ghaeilge a mhúscailt arís, agus dá bhrí sin roghnaigh a lán daoine mar uirlis litríochta í. Socraíodh gurbh í "caint na ndaoine" an modh ceart scríbhneoireachta, agus sa chéad chuid den 20ú haois bhí scríbhneoirí an-nótálta ann, go háirithe Máirtín Ó Cadhain. Ach ba é an Béarla príomhtheanga na tíre agus na litríochta faoin am sin, agus gach údar eile faoi scáth an deoraí James Joyce (cé gur féidir an Cadhnach a chur i gcomparáid leis ina lán slite).
Inniu
[cuir in eagar | athraigh foinse]Faoi láthair aithnítear ar fud an domhain go bhfuil litríocht shonrach Éireannach ann agus í scríofa i mBéarla. I gcás an Bhéarla, caithfidh scríbhneoirí Éireannacha, dá fheabhas iad, glacadh leis go ndéanann an teanga fhorleathan úd scríbhneoirí réigiúnacha díobh, rud nach bhfuil go dona ann féin. Is iomaí duine díobh a tharraing clú air féin, agus gan Joyce a lua ar chor ar bith - William Butler Yeats, James Joyce, Patrick Kavanagh, William Trevor, Seamus Heaney, Paul Muldoon agus Seán O'Casey. Tá Liam Ó Flaithearta orthu siúd a scríobh sa dá theanga.
.jpg)
Chun teacht ar an liosta den 100 saothar ficsin is fearr as Éirinn ó thosach na mílaoise (an bhliain 2000), thug eagarthóir leabhar an Irish Times, Martin Doyle, cuireadh do 60 duine, idir léirmheastóirí, lucht díolta leabhar, lucht acadúil agus stiúrthóirí féilte, an 50 úrscéal nó cnuasach gearrscéalta is ansa leo féin ón tréimhse sin a roghnú. Milkman le Anna Burns, a bhuaigh an duais Booker, a bhí sa chéad áit ar an liosta den 100 leabhar ficsin Éireannach is fearr sa 21ú haois.[2]
An Ghaeilge
[cuir in eagar | athraigh foinse]Is beag léitheoir a bhfuil a dhóthain Gaeilge aige chun blas a fháil ar litríocht na teanga úd, cé go bhfuil saothair á bhfoilsiú inti i gcónaí. Tá foinse dhomhain á cailleadh aici le meath na Gaeltachta, agus tá sí á hathdhaingniú sna cathracha fós.
I mí an Mhárta 2025, foilsíodh an Irish Times liosta den 100 leabhar ficsin ‘is fearr’ as Éirinn idir 2000-2025. Ní raibh leabhar Gaeilge ar bith ar an liosta. Níor éirigh le haon úrscéal nó cnuasach gearrscéalta Gaeilge áit a bhaint amach ar an liosta. Deir Alan Titley go bhfuil “apartheid daingean” ar siúl maidir le litríocht na hÉireann agus go bhfágtar litríocht na Gaeilge laistiar “d’fhalla dophollta”. Sa 20ú haois tugtaí ‘Anglo-Irish Literature’ ar a raibh scríofa sa Bhéarla in Éirinn ach go tugtar ‘Irish literature’ air “go neamhleithscéalach lom gan náire” anois, dar leis.[2]
Féach freisin
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Liosta drámadóirí Éireannacha
- Liosta filí Éireannacha
- Liosta úrscéalaithe Éireannacha
- Liosta gearrscéalaithe Éireannacha
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ "Amra" (as en) (2025-02-24). Wikipedia.
- ↑ 2.0 2.1 Maitiú Ó Coimín (19 Márta 2025). "‘Ní bheinn ag súil lena mhalairt’ – leabhar Gaeilge ar bith ar liosta den 100 leabhar Éireannach is fearr sa 21ú haois" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2025-03-19.