Francbhéarla

Francbhéarla

Cineál	cineál teanga
Aicmiú teangeolaíoch
teanga
Tréithe
Staidéar ag	sochtheangeolaíocht

Is é is francbhéarla ann ná teanga atá in úsáid mar theanga ghnáthchumarsáide ag daoine nach bhfuil sí ó dhúchas acu, cosúil leis an dóigh a n-úsáidtear an Béarla inniu sa chuid is mó den domhan. Tá an téarma féin bunaithe ar lingua franca, an meascán d'fhocail Iodáilise, Tuircise, Fhraincise, Pheirsise, Ghréigise agus Araibise a bhí á labhairt ag taidhleoirí agus ag tráchtálaithe na Meánmhara sna Meánaoiseanna. Ón am sin i leith, fairsingíodh an téarma ar na teangacha eile a d'éirigh coitianta i gcomhchaidreamh na ndaoine ó thíortha éagsúla ina dhiaidh sin.

Inniu, áfach, ní thagraíonn an focal sin "francbhéarla" do theanga na dtaidhleoirí an oiread agus a thagraíonn sé do theangacha na cumarsáide béil.

Na Francbhéarlaí sa Stair agus sa tSochaí

San Impireacht Rómhánach, b'í an Ghréigis an francbhéarla san Oirthear, agus an úsáid seo á baint as an Laidin san Iarthar. Ón seachtú haois déag ar aghaidh, b'í an Fhraincis teanga idirnáisiúnta na taidhleoireachta. San eolaíocht, áfach, b'í an Ghearmáinis a bhí chun tosaigh ar na teangacha eile, go dtí gur tháinig an Béarla ina háit i ndiaidh an dá chogadh domhanda. Inniu, is é an Béarla an francbhéarla is tábhachtaí ar fud an domhain. Mar sin féin, bíonn teangacha eile ag déanamh an ghnó chéanna anseo agus ansiúd. Sna tíortha tearcfhorbartha iar-choilíneacha, bíonn teanga na hiar-mháthairthíre coilíní tábhachtach i gcónaí, agus má tá an tír breac le dreamanna eitneacha agus le mionlaigh theanga, mar is gnách san Afraic ach go háirithe, tá sé ag teacht isteach áisiúil aon teanga amháin a bheith seanbhunaithe sa chóras oideachais agus sa saol cultúrtha.

Go minic, áfach, ní hé an leagan oifigiúil den teanga sin an francbhéarla i mbéal na cosmhuintire. Ina áit sin, cuireann na daoine ar leataobh an chuid den ghramadach nach bhfuil ach ag cur isteach ar an ngnáth-thuiscint, agus iad ag labhairt leaganacha simplithe den teanga eatarthu a bhfuil na teangacha is na canúintí áitiúla i ndiaidh a dtionchar a imirt orthu. Nasctheanga (pidgin) a thugtar ar an gcineál seo teanga. Níl an nasctheanga ó dhúchas ag aon duine. Nó má tá, ní nasctheanga í a thuilleadh, ach fásteanga (creole).

Francbhéarlaí tábhachtacha ar fud an domhain

• Is follasach gurb é an Béarla an francbhéarla is tábhachtaí i saol an lae inniu.

• I gcodanna áirithe den Afraic, bhí an Phortaingéilis á húsáid go forleathan mar fhrancbhéarla sa chúigiú is sa séú haois déag.

• Tá an Svahaílis an-tábhachtach mar fhrancbhéarla in Oirthear na hAfraice, agus í ag dul chun leitheadúlachta fiú mar theanga dhúchais.

• Teanga láidir í an Iarúibis in Iarthar na hAfraice, an Nigéir ach go háirithe, agus úsáid an fhrancbhéarla á baint aisti go forleathan.

• Maireann an Rúisis á labhairt mar fhrancbhéarla i gcuid mhaith de na poblachtaí iar-Shóivéadacha, go háirithe mura bhfuil forbairt cheart liteartha déanta ar an bpríomhtheanga áitiúil.

• Tá na teangacha Bioslaimis, Tok Pisin, Hiri Motu agus nasctheangacha eile á labhairt mar fhrancbhéarlaí in oileáin an Aigéin Chiúin.

• Is í an teanga Sango an francbhéarla i bPoblacht Lár na hAfraice. Is í an teanga a roghnaíonn formhór mór na ndaoine sa tír sin a labhairt le strainséirí, siúd is nach bhfuil sí ó dhúchas ach ag duine as gach aon deichniúr.

• An teanga a dtugtar "Indinéisis" nó Bahasa Indonesia uirthi san Indinéis, ní raibh ann ar dtús ach an chanúint áitiúil den Mhalaeis. Ós rud é go raibh leagan nasctheangaithe den Mhalaeis á úsáid mar fhrancbhéarla ar fud na nIndiacha Thoir le fada, chinn lucht rialtais na hIndinéise an Mhalaeis a thabhairt isteach mar theanga oifigiúil na tíre, cé nach raibh sí ó dhúchas ach ag duine as gach deichniúr de mhuintir na hIndinéise.

• Is í an Tagálaigis teanga oifigiúil na nOileán Filipíneach, agus úsáid an fhrancbhéarla á baint aisti sna hoileáin go fairsing.