Úsáideoir:Marcas/Uganda
Is tír thalamhiata san Afraic Thoir í Poblacht Uganda, agus Kampala a príomhchathair. Tá teorainneacha aici leis an gCéinia san oirthear, an Súdáin sa tuaisceart, an gCongó (DRC) san iarthar, Ruanda san iardheisceart agus an Tansáin sa deisceart. Is iar-choilíneach Briotanach í. Tagann ainm na tíre ón ríocht Buganda i ndeisceart na tíre, timpeall na príomhcathrach.
Stair
[cuir in eagar | athraigh foinse]Ba fiagaithe cnuasaitheoirí iad lucht cónaithe Uganda timpeall 1,700 go 2,300 bliain ó shin. D'imirc daonraí agus teangacha Bantu á labhairt acu óna n-áiteanna dúchasa san Aifric Lár agus Thiar go taobh dheisceart na tíre.[1][2] Thug siad a scileanna oibriú iarainn leo, chomh maith le forbairtí nua sna disciplíní sóisialta agus polaitiúla. Ba é le linn ré Impearacht Kitara sna 14ú agus 15ú aoiseanna a chuireadh an eagraíocht shóisialta is luaithe i bhfeidhm. Tháinig ríocht Bunyoro-Kitara ina diaidh, agus níos déanaí fós, Buganda agus Ankole.[3]
Tháinig daonraí ón Níl, agus daoine Luo agus Atker ina measc, isteach sa tír ón tuaisceart, meastar c. 120 AD. Ba //aoirí eallaigh\\ agus feirmeoirí leorchothaitheacha iad, agus lonnaigh siad go mórmhór sa tuaisceart agus oirthear na tíre. Rinne roinnt Luo ionradh ar Bunyoro; //luigh siad isteach lei\\ na Bantu a bhí ann, agus bhunaigh siad an ríshliocht Babiito, atá ann fós mar Omukama (rialtóir) i mBunyoro-Kitara. [4] Leann imirce an Luo go dtí an 16ú aois. Lonnaigh daonraí Ateker agus Teso in oirthuaisceart agus oirthear na tíre, agus /luigh roinnt díbh isteach\ leis na Luo a bhí ina gconaí ó thaobh tuaisceart Locha Kyoga.
Tháinig trádálaithe Arabacha faoin tír ó chósta an Aigéin Indiaigh sna 1830í; tháinig teascéalaí na Breataine ina ndiaidh sna 1860í agus foinse na Níle á lorg acu; agus tháinig misinéirí Protastúnaigh i 1877 agus misinéirí Caitliceacha i ndiaidh dóibh siúd i 1879. [5] Chuireadh an tír faoi smacht an British East Africa Company leis an Ríocht Aontaithe i 1888, agus ó 1894 rialadh mar //cosantóireacht | coimirceas\\ í. Chruthaíodh an tír darb ainm Uganda i 1914, á aontú roinnt críoch agus ríochtaí eile. Idir 1900 agus 1920, maraíodh níos mó ná 2500,000 duine trí eipidéim shuanghalair. [6]
De réir comhaontais idir an Uganda People's Congress agus an Páirtí Kabaka Yekka le linn an olltoghcháin 1962, d'athraíodh an bhunreacht i 1963 chun dhá postanna nua a bhunú: Ceann Stáit darb ainm Uachtarán, chomh maith le Leas-Uachtarán. Cheapadh Edward Muteesa II, Kabaka (Rí) Bhuganda, ina Uachtarán agus Ardcheannasaí na bhForsaí Armtha. Cheapadh William Wilberforce Nadiope, Kyabazing (ardtaoiseach) Bhusoga ina Leas-Uachtarán. //Threascair | Bhris\\ Milton Obote an Rí i 1966. Bhí an lámh in uachtar ag an UPC sa pharlaimint, agus d'athraigh siad an bunreacht arís. D'éirigh Obote ina Uachtarán dá bharr. Cuireadh na h-olltoghcháin ar fionraí, agus as sin amach lean coup tár éis coup go dtí lár na 1980í - //bhriseadh\\ Obote féin dhá uair as oifig. D'iarraídís //AGC\\ na Sóivéidí Uganda a rialú chun tionchar na Síneach, a bhí chun chinn i dTanzania, a laghdú.
Ghlac an ginearál Idi Amin (1925-2003) seilbh ar chumhacht trí choup d'état i 1971, agus rialaigh sé le linn na 1970í.[7]. Fuair sé tacaíocht agus airm ón deachtóir Libiach Muammar Gaddafi, a mheas gur comhmhoslamach //sárachmhaineach\\ é,[8] go dtí gur éirigh Aontas na Sóivéadach ina chomhghuaillí príomha.[9] Maraíodh níos mó ná 300,000 duine le linn a réimis. Chuir sé an mionlach fionraíocht Indiach as an tír //le treise\\ i 1972, agus is beag nár scriosadh an geilleager Ugandach dá bharr. (Idir an dá linn, áfach, tháinig roinnt mhaith dóibh ar ais.Teimpléad:Citation needed)
Chuireadh críoch leis réimis Amin tar éis an chogaidh Uganda-Tanzania i 1979. Rinne forsaí Tansánaigh ionradh ar an tír le cabhair ó dheoraithe Ugandaigh. Tháinig Obote ar ais mar uachtarán, ach //threascradh | bhriseadh\\ arís é i 1985 leis an Ginearál Tito Okello. Rialaigh seisean ach ar feadh sé mhí//osa\\ sular //bhriseadh\\ é leis an National Resistance Army (NRA) tar éis cogadh an //toir\\ (nó bush war), mar a deirtear leis. Bhí an tUachtarán Yoweri Museveni ina cheannas ar an NRA, i gcomhcheangal le ceannaircaigh éagsúla eile, ina measc an Federal Democratic Movement de Andrew Kayiira, and ceann eile de John Nkwanga.
Tá Museveni i gcumhacht ó 1986 i leith. //Ó lár go críoch na 1990í\\, mholadh é mar chuid de ghlúin nua ceannairí na hAifrice. Le linn a uachtaránachta, bhí //baint aige\\ le cogadh cathartha san DRC agus le //coinbhleactaí\\ eile sa //fearann (Fearann Fuar, Co.Chiarraí)\\ na Loch Mór, chomh maith le cogadh cathratha i gcoinne an LRA. I 2007, //imlonnaigh\\ Uganda saghdúirí chuig Somalia mar roinnt //d'fheachtas\\ síochánaíochta an African Union.
Rialtas
[cuir in eagar | athraigh foinse]
Is Ceann Stáit agus //ceannaire rialtais\\ é Uachtarán Uganda. Ceapann an tUachtarán príomh aire (taoiseach), a chuidíonn leis á rialadh. Tá 322 //teachtaí | feisire\\ sa dáil Uganda, nó National Assembly, ina measc 104 chomhalta arna ainmniú //ag grúpaí sainleasanna\\, mar shampla mná agus an arm. Toghtar an chuid eile go téarma dhá bhliain //in\\ olltoghcháin.[10].
Ó 1986 i leith, in ainm foréigean seicteach a laghdú, //srianadh\\ gníomhaíochtaí na bpáirtíthe polaitíochtaí. Sa chóras neamh-pháirtí darb ainm "Gluaiseacht" a chuir Museveni i bhfeidhm, bhí cead ag páirtíthe polaitiúla bheith ann, ach ní raibh cead acu ach amháin ceanncheathrú a //bhainistigh\\. Ni raibh cead acu cumainn a bhunú, slógaí a thionól, nó iarrthóirí a //chuir chun cinn\\ go díreach (ach bhí iarrthóirí in ann bheith ball de pháirtíthe polaitiúla). Aisghaireadh an cosc seo le reifreann bunreachta mí Iúil 2005.
Tíreolaíocht agus Aeráid
[cuir in eagar | athraigh foinse]
Faightear an tír ar ardchlár na hAfraice Thoir, agus meánairde aige ná 1100 m (3259 ft) thar leibhéal na mara. Tá fána leis síos go dtí //má | machaire\\ na Súdána sa tuaisceart. Cé go talamhiata í an tír, tá an-chuid lochanna móra ann, mar shampla, Loch Victoria, Loch Kyoga, Loch Albert, Loch Edward agus Loch George.
Is drochshílte é cuid mhaith deisceart na tíre, timpeall locha. Is Loch Kyoga an ghné is mó i lár na tíre, agus //riasca\\ móra le fáil //timpeall a chladach\\. San abhantrach na Níle atá Uganda beagnach go hiomlán - sreabhann an Níl amach ó Loch Victoria isteach i Loch Kyoga, as sin isteach i Loch Albert ar teorainn an DRC agus as súid ó thuaidh go dtí an Súdáin. Tá ceantar beag ann ar thaobh oirthear na tíre a //thaosc(aí)tear leis\\ an abhainn Turkel, cuid d'abhantach Loch Turkana, i gCéinia.
Cé gur meánchriosach //go forleathan\\ í an aeráid i Uganda, níl sí ar aon réim ar fud na tíre faoi thionchar airde agus Locha Victoria.
Tá tionchar Locha Victoria, ar na lochanna is mó atá ann, an láidir sa dheisceart na tíre. Cuireann sé //smacht | cosc\\ ar athrú teochtaí, agus méadann sé scamallacht agus báisteach. Mar sin, tá an deisceart níos fluiche ná an tuaisceart. Bíonn báisteach ann le linn na bliana go léir, ach go mórmhór ó mí Márta go mí Meitheamh, agus ó mí na Samhan go mí na Nollag. Ag Rwenzori san iardheiceart ar an teorainn leis an DRC, faightear an aeráid is fluiche.
Níos faide ó thuaidh, tagann //séasúr tirim\\ chun cinn de réir a chéile. Ag Gulu in aice na teorann leis an Súdáin, tá an tréimhse ó mí na Samhan agus mí Feabhra an-chuid níos tirime //ná an chuid eile na\\ bliana. San oirthuaisceart i Karamoja faightear an aeráid is tirime, agus tá an ceantar seo tugtha do thriomach.
Ceantair agus Contaetha
[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tá ceithre chúige riaracháin i Uganda (Tuaisceart, Oirthear, Lár agus Iarthar), agus 77 gceantar[11] inti. Laistigh de cheantair, faightear focheantair, contaetha, fochontaetha, paróistí agus sráidbhailte.
//Le taobh\\ riaracháin an stáit, tá ann go fóill cúig ríocht Bantu tradisiúnta, agus roinnt uathrialach cultúrtha acu. Is iad na ríochtaí ná Toro, Ankole, Busago, Bunyoro agus Buganda.
Geilleagaer
[cuir in eagar | athraigh foinse]Déimeagrafaic
[cuir in eagar | athraigh foinse]
Reiligiúin
[cuir in eagar | athraigh foinse]De réir daonáirimh 2002[12], is Críostaíochta iad 84% an phobail. Is 41.9% dóibh siúd ina gCaitlicigh, agus 35.9% ina n-Anglacánaigh. Is é Ioslamachas an chéad religiún is mó eile sa tír, agus 12% na ndaoine mar lucht leanúna //air\\.
Níl ann ach 1% an phobail mar lucht leanúna reiligiún tradisiúnta, agus 0.7% mar 'neamh-Chríostaí eile', ina measc lucht leanúna seicteanna. Tá líon beag Ugandach dúchasach atá ina nGiúdaigh, darb ainm Abayudaya. Sa fobhailte Kampala, faightear teach adhartha Bahá'í, //aon dá seacht an domhain\\.
Sláinte
[cuir in eagar | athraigh foinse]Cultúr
[cuir in eagar | athraigh foinse]Is //ilghnéitheach\\ é cultúr an Uganda, de réir an méid sin comhphobal atá ann.
Spóirt
[cuir in eagar | athraigh foinse].jpg)
Is sacair é an spórt is coitianta sa tír. Mar sin féin, tá forbairt mhór á dhéanamh ag cruicéad. Sa Quadrangular Tournament i gCéinia le déanaí, ba íochtaráin iad na hUgandaí, ach d'éirigh leo i gcoinne Chéinia. Bhuaigh siad an World Cricket League (WCL) Roinn a 3, agus bhain siad an 4ú áit amach i Roinn a 2. I mí Aibhreán 2009, d'imirigh siad sa [corn domhanda\\|2009 ICC World Cup Qualifier] (as Bearla).
Sa bhlian 2007, bhuaigh an foireann rugbaí an Corn Afraice, //á bhualadh\\ Madagascar sa chluiche ceannais.
Is spórt coitianta é //an railíocht\\ i Uganda. Ó 1966 i leith, //-hold-tar i Uganda -stage-\\ an African Rally Championship (ARC), darb ainm Pearl of Africa Rally. Tá curaidh railíochta Ugandacha //eile ann\\ mar Charles Muhangi, a bhuaigh coran an ARC i 1999. Ugandaigh cáiliúla eile //atá\\ sa spórt ná Riyaz Kurji nach maireann (a fuair bás trí thimpiste agus é chun tosaí sa rás 2009), Emma Katto, Karim Hirji, Chipper Adams agus Charles Lubega. //Ina theanta | mar aon le\\ seo, tá Ugandaigh suntasacht san Safari Rally.
Baineann na hUgandaigh sult as an spórt //gasta\\ haca ó na 1920í i leith. Ar dtús, d'imrídís na hÁisigh amháin é, ach san lá atá inniu ann imrítear go forleathan é //ag ciníocha eile\\. Is é haca an t-aon //spórt faiche\\ amháin go dtí seo inar éirigh le Uganda //cáiliú ar son | fáil tríd\\ na Cluichí Oilimpeacha //ag\\ Munchen i 1972. Bhuaigh John Akii-Bua bonn óir ag na cluichí úd (sa cliathrás 400m), an //céad- is aon-bhonn atá ag Uganda\\, le cabhair gártha molta na foirne haca, a deirtear!Teimpléad:Citation needed
Cearta an Duine
[cuir in eagar | athraigh foinse]Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ "East Africa Living Encyclopedia - Ethnic Groups", African Studies Center, University of Pennsylvania
- ↑ Phyllis Martin and Patrick O'Meara. Africa. 3rd edition. Indiana University Press, 1995.
- ↑ Mwambutsya, Ndebesa, "Pre-capitalist Social Formation: The Case of the Banyankole of Southwestern Uganda." Eastern Africa Social Science Research Review 6, no. 2; 7, no. 1 (June 1990 and January 1991): 78-95.
- ↑ "Origins of Bunyoro-Kitara Kings", Bunyoro-Kitara website
- ↑ "Background Note: Uganda", U.S. State Department
- ↑ Reanalyzing the 1900-1920 sleeping sickness epidemic in Uganda.(Perspectives). Emerging Infectious Diseases.
- ↑ "A Country Study: Uganda", Library of Congress Country Studies
- ↑ Roland Anthony Oliver, Anthony Atmore. "Africa since 1800".
- ↑ Dale C. Tatum. "Who influenced whom?".
- ↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".
- ↑ "Can Uganda’s economy support more districts?", New Vision, 8 August, 2005
- ↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."" (PDF).