Háítí

Háítí
Ayiti (ht) Ayiti (tnq)
Bratach Armas
Aintiún	La Dessalinienne
Mana	«Liberté, égalité, fraternité»
Suíomh
19° 00′ N, 72° 48′ O
Príomhchathair	Port-au-Prince
Daonra
Iomlán	10,981,229 (2017)
• Dlús	395.72 hab./km²
Déamainm	Háítíoch
Teanga oifigiúil	an Fhraincis Criól Háítí
Tíreolaíocht
Cuid de	Meiriceá Laidineach Muir Chairib
Achar dromchla	27,750 km²
Pointe is airde	Pic la Selle (2,674 m)
Pointe is ísle	Muir Chairib (0 m)
Ar theorainn le	an Phoblacht Dhoiminiceach Stáit Aontaithe Mheiriceá Oileáin na dTurcach agus Caicos
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Dara hImpireacht Háítí
Cruthú	1 Eanáir 1804
Eagraíocht pholaitiúil
Comhlacht feidhmiúcháin	Rialtas Háítí
Comhlacht reachtach	Parlaimint Háítí
• Uachtarán Háití	René Préval (1996–2001)
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	20,877,414,952 $ (2021)
Airgeadra	gourde
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	UTC−05:00 America/Port-au-Prince (en)
Fearann Idirlín barrleibhéil	.ht
Glaochód	+509
Uimhir theileafóin éigeandála	115, 116, 114 agus 122
Cód tíre	HT
Eile
Suíomh gréasáin	primature.gouv.ht

Tír is ea Poblacht Háítí atá suite ar oileán na hEaspáinneola sa Mhuir Chairib. Is í an Fhraincis an teanga oifigiúil, ach is fásteanga í caint na sráide nach bhfuil intuigthe ag lucht labhartha na Fraincise caighdeánaithe. Tháinig an t-ainm féin Ayiti nó Háítí as teanga na dTaino, na mbundúchasach a chuaigh in éag mar ghrúpa eitneach ar leith nuair a rinneadh coilíneacht sclábhaíochta den oileán.

Stair

Ba iad na Taino muintir bhundúchasach na hEaspainneola, agus iad ag labhairt teanga den fhine teangacha atá ainmnithe as na hArawak. Ba é Criostóir Colambas an chéad Eorpach a chuaigh i dtír san Easpainneoil, ar an 5 Nollaig, 1492, in áit a bhfuil Môle Saint-Nicolas inniu, in Iar-Thuaisceart Háítí. D'fhógair sé seilbh Rí na Spáinne ar an oileán, agus d'fhág sé dornán Spáinneach ar an oileán. Ní raibh fad saoil i ndán don chéad choilíneacht seo, "La Navidad" ("An Nollaig"), mar a thug na Spáinnigh uirthi. Nuair a tháinig Colambas ar ais, bhí na Spáinnigh go léir marbh, ó d'éirigh ina chogadh idir iad agus na bundúchasaigh. D'aistrigh Colambas ar an taobh thoir den oileán, áit ar chuir sé an chéad síol leis an bPoblacht Dhoiminiceach - coilíneacht La Isabela.

Nuair a bhí an chéad áitreabh Spáinneach bunaithe san oileán, thosaigh na Spáinnigh ag dúshaothrú na mbundúchasach ina gcuid poll mianaigh, ag baint óir agus airgid ghil as an talamh. Iad siúd nach raibh sásta toiliú leis an sclábhaíocht, mharaigh na Spáinnigh iad ar an toirt, sin nó d'éalaigh siad le fanacht ar a seachnadh sna cúlriasca. Tháinig galair na hEorpa go dtí an Easpainneoil sna sálaí ag na Spáinnigh, agus shiúil éag mór ar na bundúchasaigh, ó nach raibh imdhíonacht acu ar na galair nua. Mar sin, ní raibh na Spáinnigh sásta leis na bundúchasaigh mar lucht oibre, agus chomh luath leis an mbliain 1517, thosaigh siad ag tabhairt isteach sclábhaithe ón Afraic. D'éalaigh cuid mhór Afracánach uathu, áfach, agus fuair siad dídean ag na bundúchasaigh dheireannacha. Mar sin, meascadh an dá chine seo trí chéile, agus is as an meascán sin a fáisceadh formhór mór mhuintir na hEaspainneola atá ann inniu.

Thosaigh na foghlaithe mara ag baint a ngaisneasa féin as an oileán, go háirithe na foghlaithe Francacha a dtugadh boucaniers orthu féin. Shocraigh cuid mhór boucaniers síos in iarthar an oileáin le dul le plandóireacht agus leis na tailte a mhíntíriú. Roimh an mbliain 1660, ní raibh siad sásta géilleadh do chumhacht na Spáinne, áfach, agus is iomaí trioblóid a tharraing siad dá réir.

Sa bhliain 1697, shínigh na Francaigh is na Spáinnigh conradh síochána i Ryswick (inniu, Rijswijk san Ísiltír), agus chuaigh críochdheighilt ar an Easpainneoil. Fuair na Francaigh an leath Iartharach, agus bhaist siad Saint-Domingue uirthi. Bhí siúcra agus tobac á saothrú sa choilíneacht seo, agus an eacnamaíocht bunaithe ar an sclábhaíocht: na mílte sclábhaithe Afracacha ag obair ar mhaithe le daonra beag Francach.

Nuair a thosaigh an réabhlóid san Fhrainc, d'éirigh na sclábhaithe i Saint-Domingue míshuaimhneach freisin, agus iad ag dul chun cearmansaíochta ar na Francaigh. Sa bhliain 1792, chuir rialtas na Fraince fórsa sluaíochta go Saint-Domingue leis an tsíocháin a chur ar bun ansin arís. Go gairid ina dhiaidh sin, d'ionsaigh na Sasanaigh an choilíneacht, nuair a d'éirigh ina chogadh idir Sasana agus an Fhrainc.

Ansin, tháinig Toussaint d'Ouverture chun tosaigh. Iar-sclábhaí a bhí ann a chuir arm dá chuid féin i dtoll le chéile, agus d'éirigh leis ruaigeadh a chur ar na Sasanaigh agus ar na Spáinnigh araon.