An difríocht idir athruithe ar: "Ollphéist"

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Browse history interactively
← Gabh chuig an difear roimhe seoAn chéad dhifear eile →
Content deleted Content added
VisualWikitext
m Deisíú na tagairtí
m Scoitheadh cuid den ábhar i rannóg nua, cuireadh roinnt ábhar leis
Líne 1: Líne 1:
[[Íomhá:Maned sea serpent 1755.jpg|alt=Pictiúr d'arracht mar a bheadh nathair 50 troigh ar fad, ag snámh san fharraige in aice le long, agus báidín ag faire air|mion|Ollphéist nó nathair mhara]]
[[Íomhá:Maned sea serpent 1755.jpg|alt=Pictiúr d'arracht mar a bheadh nathair 50 troigh ar fad, ag snámh san fharraige in aice le long, agus báidín ag faire air|mion|Ollphéist nó nathair mhara]]


Cineál [[Arracht|arrachta]] is ea an '''ollphéist''' i bhfinscéalta agus [[Béaloideas|béaloideas]] na nGael. 'Ollphiasta' a thugtar orthu [[Gaeilge na Mumhan|ó dheas]]. Is mar nathracha a dhéantar cur síos orthu go minic, agus iad millteach mór. I lochanna is mó a bhíonn siad ag cur fúthú agus, ní is annaimhe, in aibhneacha nó amuigh san aigéin mór.<ref>{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin|title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 87|url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref>
Is mar '''ollphéist''' a dhéantar tagairt do ghrúpa [[Arracht|arrachta]] i bhfinscéalta agus i m[[Béaloideas|béaloideas]] na nGael. 'Ollphiasta' a thugtar orthu [[Gaeilge na Mumhan|ó dheas]]. Is mar nathracha a dhéantar cur síos orthu go minic, agus iad millteach mór. Uaireanta bíonn sainchumhachtaí acu m.sh. bua na heitilte. I lochanna is mó a bhíonn siad ag cur fúthú agus, ní is annaimhe, in aibhneacha nó amuigh san aigéin mór.<ref>{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin|title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 87|url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref>

== Cur Síos ==
De réir tagairtí áirithe, bíonn siad chomh mór sin go "shughadh an ollphiast chúiche agus shéideadh uaithi crainn na coille trí n-a cuid sranntaraighe.<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Seán Óg Mac Murchadha Caomhánach|date=1942|url=https://web.archive.org/web/20190813175158/https://www.forasnagaeilge.ie/wp-content/uploads/2016/06/8fddae92ae307b022d964ebe73d45df6.pdf|title=Croidhe Cainnte Chiarraighe|journal=|volume=|issue=|pages=Lch 3586, s.v. 'sughaim'}}</ref> Sa scéal Gaelach is ársa (b'fhéidir) faoi dhuine ag cloí ollphéiste, .i. [[Echtra Fergusa maic Léti|Eachtra Fhearghasa Mhic Léite]], deirtear go mbíonn a phéist uisce (nó 'mirdris') "á méadú agus á laghdú féin ar nós bhoilg ghabha".<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Dáithí Ó hÓgáin|title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann|journal=Béaloideas|date=1983|volume=51|pages=Lch 90|url=http://www.jstor.org/stable/20522214|publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref>

I leagan déanach de scéal [[Loch Dearg|Locha Dearg]], ní hamháin go bhfuil an ollphéist (ar a bhaistiú "an Chaol" san insint seo) in ann loch iomlán a chur trí chéile, agus in ann eitilt go hárd sa spéir,<ref>"tug aghaidh ar an loch agus a craosbheol osluighthe agus do ghabh ag iobhadh an locha 'na thonntaibh tascacha; agus iar sin tug lúbadh róchruaidh ar a corp agus do éirigh i néallaibh an aidhéir agus i bhfraoighthibh na firmameinte ionnas nár bh'fhéidir d'aon [a fhaicsin] cár ghabh sí go ceann tréimhse fada d'aimsir." (lúibíní sa téacs clóite)<br />{{Luaigh foilseachán|author=An tAthair Pádraig Ua Duinnín|date=1917|url=https://archive.org/details/meguidhirfhearma00dinn/page/n7/mode/2up|title=Me Guidhir Fhearmanach|journal=|volume=|issue=|Eagarthóir=|pages=lch 24|publisher=Cumann Buanchoimeádtha na Gaedhilge|location=Baile Átha Cliath}}</ref> ach is féidir léi méid mór d'ábhar éigin a theilgean as a béal amach mar "mar chith gainnmhidhe cloichshneachta" freisin.<ref>"Annsoin do oscuil a craosbheol agus do scéith a hurchroidhe feadh an locha mar chith gainnmhidhe [nó] cloichshneachta agus go formhórach fa shúilibh an tailginn gona chléircibh, ionnas gur mhachtnuigheadar go mór an naoimhchléir re huamhan na hiolphéiste;" (lúibíní sa téacs clóite)<br />{{Luaigh foilseachán|author=An tAthair Pádraig Ua Duinnín|date=1917|url=https://archive.org/details/meguidhirfhearma00dinn/page/n7/mode/2up|title=Me Guidhir Fhearmanach|journal=|volume=|issue=|Eagarthóir=|pages=lch 24-25|publisher=Cumann Buanchoimeádtha na Gaedhilge|location=Baile Átha Cliath}}</ref> Sa leagan céanna, luaitear an Chaol mar 'phéist', mar 'fheithide', mar 'iolphéist, agus mar 'nathair neimhe'.

⚫
Uaireanta, is mar 'phéist' a dhéantar cur síos ar [[Onchú|onchoin]].<ref>{{Luaigh foilseachán|author=N. J. A. Williams|title=Of Beasts and Banners the Origin of the Heraldic Enfield|journal=The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland|date=1989|volume=119|pages=Lch 73-5|url=https://www.jstor.org/stable/25508971|publisher=Royal Society of Antiquaries of Ireland|language=Béarla}}</ref> Mar sin, tá seans gur onchú in ainmhéid a bhíodh i gceist le hollphéist.


==Finscéalta==
==Finscéalta==
Líne 7: Líne 14:
Is iomaí scéal mar a bhíonn [[Fionn mac Cumhaill|Fionn Mac Cumhaill]] nó laoch nó naomh eile i gcomhrac le hollphéist. Sampla tábhachtach is ea an [[Laoi|laoi]] [[Seilg Sléibhe Truim]], mar a bhfuil liosta fada de lochanna, aibhneacha agus gleannta a bhí torathar á áitreamh.<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin |title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 87-88 |url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref>
Is iomaí scéal mar a bhíonn [[Fionn mac Cumhaill|Fionn Mac Cumhaill]] nó laoch nó naomh eile i gcomhrac le hollphéist. Sampla tábhachtach is ea an [[Laoi|laoi]] [[Seilg Sléibhe Truim]], mar a bhfuil liosta fada de lochanna, aibhneacha agus gleannta a bhí torathar á áitreamh.<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin |title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 87-88 |url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref>


De réir tagairtí áirithe, bíonn siad chomh mór sin go "shughadh an ollphiast chúiche agus shéideadh uaithi crainn na coille trí n-a cuid sranntaraighe.<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Seán Óg Mac Murchadha Caomhánach|date=1942|url=https://web.archive.org/web/20190813175158/https://www.forasnagaeilge.ie/wp-content/uploads/2016/06/8fddae92ae307b022d964ebe73d45df6.pdf|title=Croidhe Cainnte Chiarraighe|journal=|volume=|issue=|pages=Lch 3586, s.v. 'sughaim'}}</ref> Sa scéal Gaelach is ársa (b'fhéidir) faoi dhuine ag cloí ollphéiste, .i. [[Echtra Fergusa maic Léti|Eachtra Fhearghasa Mhic Léite]], deirtear go mbíonn a phéist uisce (nó 'mirdris') "á méadú agus á laghdú féin ar nós bhoilg ghabha".<ref>{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin |title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 90 |url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref>
In imeacht na haimsire, cuireadh pearsana nua i gcuid de na scéalta—in áit laoich de [[Miotaseolaíocht na nGael|mhiotas na nGael]], tháinig naomh críostaíoch (m.sh. [[Naomh Pádraig]]).<ref>{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin|title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 87|url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref>

⚫
Uaireanta, is mar 'phéist' a dhéantar cur síos ar [[Onchú|onchoin]].<ref>{{Luaigh foilseachán |author=N. J. A. Williams |title=Of Beasts and Banners the Origin of the Heraldic Enfield |journal=The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland |date=1989 |volume=119 |pages=Lch 73-5 |url= https://www.jstor.org/stable/25508971 |publisher=Royal Society of Antiquaries of Ireland |language=Béarla}}</ref> Mar sin, tá seans gur onchú in ainmhéid a bhíodh i gceist le hollphéist.


[[Íomhá:Lough derg november.jpg|alt=Radharc ar loch mín dorcha|mion|[[Loch Dearg]], mar a raibh ollphéist fadó]]
[[Íomhá:Lough derg november.jpg|alt=Radharc ar loch mín dorcha|mion|[[Loch Dearg]], mar a raibh ollphéist fadó]]
Líne 19: Líne 24:
===Buntéacsanna===
===Buntéacsanna===
Ní liosta críochnúil é seo a leannas.
Ní liosta críochnúil é seo a leannas.

⚫
*[[Agallamh na Seanórach]] (12ú Céad)
⚫
*[[An Dinnseanchas Meadarachta|An Dinnseanchas Meadarach]] (11ú Céad)
*[[Echtra Fergusa maic Léti|Eachtra Fhearghasa Mhic Léite]] (8ú Céad)
*[[Echtra Fergusa maic Léti|Eachtra Fhearghasa Mhic Léite]] (8ú Céad)
⚫
*[[Seilg Locha Deirg]] (16ú Céad)
⚫
*[[Seilg Sléibhe Truim]] (15ú Céad)
*[[Táin Bó Fraích|An Táin Bó Fraích]] (8ú Céad)
*[[Táin Bó Fraích|An Táin Bó Fraích]] (8ú Céad)
⚫
*[[An Dinnseanchas Meadarachta|An Dinnseanchas Meadarach]] (11ú Céad)
⚫
*[[Agallamh na Seanórach]] (12ú Céad)
⚫
*[[Seilg Sléibhe Truim]] (15ú Céad)
⚫
*[[Seilg Locha Deirg]] (16ú Céad)


==Féach Freisin==
==Féach Freisin==

Leagan ó 04:11, 8 Feabhra 2020

Pictiúr d'arracht mar a bheadh nathair 50 troigh ar fad, ag snámh san fharraige in aice le long, agus báidín ag faire air
Ollphéist nó nathair mhara

Is mar ollphéist a dhéantar tagairt do ghrúpa arrachta i bhfinscéalta agus i mbéaloideas na nGael. 'Ollphiasta' a thugtar orthu ó dheas. Is mar nathracha a dhéantar cur síos orthu go minic, agus iad millteach mór. Uaireanta bíonn sainchumhachtaí acu m.sh. bua na heitilte. I lochanna is mó a bhíonn siad ag cur fúthú agus, ní is annaimhe, in aibhneacha nó amuigh san aigéin mór.[1]

Cur Síos

De réir tagairtí áirithe, bíonn siad chomh mór sin go "shughadh an ollphiast chúiche agus shéideadh uaithi crainn na coille trí n-a cuid sranntaraighe.[2] Sa scéal Gaelach is ársa (b'fhéidir) faoi dhuine ag cloí ollphéiste, .i. Eachtra Fhearghasa Mhic Léite, deirtear go mbíonn a phéist uisce (nó 'mirdris') "á méadú agus á laghdú féin ar nós bhoilg ghabha".[3]

I leagan déanach de scéal Locha Dearg, ní hamháin go bhfuil an ollphéist (ar a bhaistiú "an Chaol" san insint seo) in ann loch iomlán a chur trí chéile, agus in ann eitilt go hárd sa spéir,[4] ach is féidir léi méid mór d'ábhar éigin a theilgean as a béal amach mar "mar chith gainnmhidhe cloichshneachta" freisin.[5] Sa leagan céanna, luaitear an Chaol mar 'phéist', mar 'fheithide', mar 'iolphéist, agus mar 'nathair neimhe'.

Uaireanta, is mar 'phéist' a dhéantar cur síos ar onchoin.[6] Mar sin, tá seans gur onchú in ainmhéid a bhíodh i gceist le hollphéist.

Finscéalta

Is iomaí scéal mar a bhíonn Fionn Mac Cumhaill nó laoch nó naomh eile i gcomhrac le hollphéist. Sampla tábhachtach is ea an laoi Seilg Sléibhe Truim, mar a bhfuil liosta fada de lochanna, aibhneacha agus gleannta a bhí torathar á áitreamh.[7]

In imeacht na haimsire, cuireadh pearsana nua i gcuid de na scéalta—in áit laoich de mhiotas na nGael, tháinig naomh críostaíoch (m.sh. Naomh Pádraig).[8]

Radharc ar loch mín dorcha
Loch Dearg, mar a raibh ollphéist fadó

Ollphéisteanna Mór le Rá

Buntéacsanna

Ní liosta críochnúil é seo a leannas.

Féach Freisin

Tagairtí

  1. ↑ Dáithí Ó hÓgáin (1983). "'Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann". Béaloideas 51: Lch 87. An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society. 
  2. ↑ Seán Óg Mac Murchadha Caomhánach (1942). "Croidhe Cainnte Chiarraighe": Lch 3586, s.v. 'sughaim'. 
  3. ↑ Dáithí Ó hÓgáin (1983). "'Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann". Béaloideas 51: Lch 90. An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society. 
  4. ↑ "tug aghaidh ar an loch agus a craosbheol osluighthe agus do ghabh ag iobhadh an locha 'na thonntaibh tascacha; agus iar sin tug lúbadh róchruaidh ar a corp agus do éirigh i néallaibh an aidhéir agus i bhfraoighthibh na firmameinte ionnas nár bh'fhéidir d'aon [a fhaicsin] cár ghabh sí go ceann tréimhse fada d'aimsir." (lúibíní sa téacs clóite)
    An tAthair Pádraig Ua Duinnín (1917). "Me Guidhir Fhearmanach": lch 24. Baile Átha Cliath: Cumann Buanchoimeádtha na Gaedhilge. 
  5. ↑ "Annsoin do oscuil a craosbheol agus do scéith a hurchroidhe feadh an locha mar chith gainnmhidhe [nó] cloichshneachta agus go formhórach fa shúilibh an tailginn gona chléircibh, ionnas gur mhachtnuigheadar go mór an naoimhchléir re huamhan na hiolphéiste;" (lúibíní sa téacs clóite)
    An tAthair Pádraig Ua Duinnín (1917). "Me Guidhir Fhearmanach": lch 24-25. Baile Átha Cliath: Cumann Buanchoimeádtha na Gaedhilge. 
  6. ↑ N. J. A. Williams (1989). "Of Beasts and Banners the Origin of the Heraldic Enfield" (as Béarla). The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland 119: Lch 73-5. Royal Society of Antiquaries of Ireland. 
  7. ↑ Dáithí Ó hÓgáin (1983). "'Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann". Béaloideas 51: Lch 87-88. An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society. 
  8. ↑ Dáithí Ó hÓgáin (1983). "'Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann". Béaloideas 51: Lch 87. An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society. 
  9. ↑ Dáithí Ó hÓgáin (1983). "'Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann". Béaloideas 51: Lch 88. An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society. 
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Ollphéist&oldid=953785"