An difríocht idir athruithe ar: "An Albainis"
Luckas-bot (plé | dréachtaí) m róbat ag suimiú: ta:சுகாத்து மொழி |
m r2.5.2) (róbat ag mionathrú: nn:Skotsk; cosmetic changes |
||
Líne 6: | Líne 6: | ||
|cainteoirí=200,000[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sco] |
|cainteoirí=200,000[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sco] |
||
|rang=- |
|rang=- |
||
|líne_ghinealaigh=[[Líne ghinealaigh Ind-Eorpaise|Ind-Eorpais]]<br> |
|líne_ghinealaigh=[[Líne ghinealaigh Ind-Eorpaise|Ind-Eorpais]]<br /> |
||
[[Gearmáinic]]<br> |
[[Gearmáinic]]<br /> |
||
[[Gearmáinic an Iarthair]]<br> |
[[Gearmáinic an Iarthair]]<br /> |
||
[[Teangacha an Iarthair|Iarthair]]<br> |
[[Teangacha an Iarthair|Iarthair]]<br /> |
||
[[Sean-Shasainis]]<br> |
[[Sean-Shasainis]]<br /> |
||
'''Albainis''' |
'''Albainis''' |
||
|teanga_oifigiúil_ginideach=- |
|teanga_oifigiúil_ginideach=- |
||
Líne 33: | Líne 33: | ||
Nuair a thosaigh athbheochan na hAlbainise i dtús na fichiú haoise, baineadh úsáid as an bhfocal Lallainnis nó ''Lallans'' le tagairt don "Albainis shintéiseach" a bhí ag teacht ar an bhfód san am - is é sin, teanga liteartha a bhí curtha i dtoll le chéile as focail chanúnacha chomh maith le focail a tháinig as seanlitríocht na hAlbainise. |
Nuair a thosaigh athbheochan na hAlbainise i dtús na fichiú haoise, baineadh úsáid as an bhfocal Lallainnis nó ''Lallans'' le tagairt don "Albainis shintéiseach" a bhí ag teacht ar an bhfód san am - is é sin, teanga liteartha a bhí curtha i dtoll le chéile as focail chanúnacha chomh maith le focail a tháinig as seanlitríocht na hAlbainise. |
||
==Stair== |
== Stair == |
||
Go dtí an [[15ú haois]], b'ionann ''Scottis'' agus Gaeilge na hAlban, agus lucht labhartha na hAlbainise ag tabhairt ''Inglis'' ar an teanga a bhí acu féin. Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh sé coitianta ''Erse'', is é sin, teanga na h[[Éireann]], a thabhairt ar Ghaeilge na hAlban, agus an t-ainm ''Scottis'' nó ''Scots'' ag tagairt don Albainis feasta. |
Go dtí an [[15ú haois]], b'ionann ''Scottis'' agus Gaeilge na hAlban, agus lucht labhartha na hAlbainise ag tabhairt ''Inglis'' ar an teanga a bhí acu féin. Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh sé coitianta ''Erse'', is é sin, teanga na h[[Éireann]], a thabhairt ar Ghaeilge na hAlban, agus an t-ainm ''Scottis'' nó ''Scots'' ag tagairt don Albainis feasta. |
||
Líne 41: | Líne 41: | ||
Mar sin, tá an Albainis bunaithe ar na canúintí a bhí á labhairt sa Nortumbarlainn sna [[An Mheánaois|Meánaoiseanna]]. Cosúil le canúintí na Nortumbarlainne, bhí sí breac le hiasachtaí Fraincise agus Lochlainnise. Níos deireanaí, fuair an Albainis focail ar iasacht ón Íseal-Ghearmáinis agus ón [[Ollainnis]], ó bhí muintir na hAlban ag trádáil le mairneálaigh ó thuaisceart na Gearmáine agus ón [[An Ísiltír|Ísiltír]]. Fuair an Albainis cuid mhór focal ón nGàidhlig chomh maith, ní nárbh ionadh. Go háirithe na téacsaí dlíthiúla ó na Meánaoiseanna, tá siad breac le hiasachtaí Gàidhlig. |
Mar sin, tá an Albainis bunaithe ar na canúintí a bhí á labhairt sa Nortumbarlainn sna [[An Mheánaois|Meánaoiseanna]]. Cosúil le canúintí na Nortumbarlainne, bhí sí breac le hiasachtaí Fraincise agus Lochlainnise. Níos deireanaí, fuair an Albainis focail ar iasacht ón Íseal-Ghearmáinis agus ón [[Ollainnis]], ó bhí muintir na hAlban ag trádáil le mairneálaigh ó thuaisceart na Gearmáine agus ón [[An Ísiltír|Ísiltír]]. Fuair an Albainis cuid mhór focal ón nGàidhlig chomh maith, ní nárbh ionadh. Go háirithe na téacsaí dlíthiúla ó na Meánaoiseanna, tá siad breac le hiasachtaí Gàidhlig. |
||
==Stádas== |
== Stádas == |
||
Sa bhliain 1707, chuaigh [[Sasana]] agus Albain le chéile in aon [[Ríocht Aontaithe|ríocht aontaithe]] amháin. Roimhe sin, b'é an meas a bhí ag na daoine ar an Albainis sa dá thír gur teanga ar leith a bhí i gceist leis an Albainis. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: inniu, is minic a labhraíonn na hAlbanaigh canúintí atá idir eatarthu idir an chanúint Albanach agus an Béarla caighdeánaithe. Bíonn na hAlbanaigh ábalta, ina lán cásanna, [[códmhalartú]] a dhéanamh ó Bhéarla caighdeánaithe go canúint Albanach, de réir mar a theastaíonn uathu. Contanóid atá ann, agus níl sé furasta teorainn shoiléir a shocrú idir "Albainis faoi thionchar an Bhéarla" agus "Béarla faoi thionchar na hAlbainise", ná a rá, cé acu canúintí de chuid Bhéarla na hAlban nó canúintí de chuid na hAlbainise atá i gceist le caint na ndaoine in Albain an lae inniu. |
Sa bhliain 1707, chuaigh [[Sasana]] agus Albain le chéile in aon [[Ríocht Aontaithe|ríocht aontaithe]] amháin. Roimhe sin, b'é an meas a bhí ag na daoine ar an Albainis sa dá thír gur teanga ar leith a bhí i gceist leis an Albainis. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: inniu, is minic a labhraíonn na hAlbanaigh canúintí atá idir eatarthu idir an chanúint Albanach agus an Béarla caighdeánaithe. Bíonn na hAlbanaigh ábalta, ina lán cásanna, [[códmhalartú]] a dhéanamh ó Bhéarla caighdeánaithe go canúint Albanach, de réir mar a theastaíonn uathu. Contanóid atá ann, agus níl sé furasta teorainn shoiléir a shocrú idir "Albainis faoi thionchar an Bhéarla" agus "Béarla faoi thionchar na hAlbainise", ná a rá, cé acu canúintí de chuid Bhéarla na hAlban nó canúintí de chuid na hAlbainise atá i gceist le caint na ndaoine in Albain an lae inniu. |
||
{{síol}} |
{{síol}} |
||
[[Catagóir:Albainis| ]] |
[[Catagóir:Albainis| ]] |
||
Líne 91: | Líne 92: | ||
[[nds-nl:Skots]] |
[[nds-nl:Skots]] |
||
[[nl:Schots (taal)]] |
[[nl:Schots (taal)]] |
||
[[nn: |
[[nn:Skotsk]] |
||
[[no:Skotsk]] |
[[no:Skotsk]] |
||
[[nrm:Scots]] |
[[nrm:Scots]] |
Leagan ó 08:49, 17 Nollaig 2010
Teimpléad:Teanga Teanga Gearmáinice is ea í an Albainis nó an Lallainnis (is é an chéad téarma an ceann is minicí a úsáidtear inniu, ach is é an téarma úd Lallainnis a bhí i gCiste Cúrsaí Reatha; Scots an t-ainm sa teanga féin) a labhraítear in Albain agus i gCúige Uladh. Tugtar Lallainnis uirthi i bhfoinsí áirithe Gaeilge chomh maith. Is é an t-ainm a úsáidtear i nGaeilge na hAlban ná a' Bheurla Ghallda, is é sin, "an Béarla Gallda". Inniu, úsáidtear an téarma Albainis Uladh go hoifigiúil le tagairt don chineál Albainise a labhraítear i gCúige Uladh, go háirithe i dTuaisceart Éireann.
Is deacair a rá, cé acu teanga inti féin nó canúint de chuid an Bhéarla í an Albainis. Ón taobh amháin de, glactar leis gur ceann de sheanchanúintí an Bhéarla í an Albainis, ach tá canúintí traidisiúnta seanbhunaithe dá cuid féin ag an Albainis chomh maith. Is féidir dearcadh ar an Albainis freisin mar chuid den Bhéarla mar a labhraítear in Albain é, ach tá sí an-difriúil le Béarla na hAlban, is é sin, an leagan den Bhéarla Chaighdeánach a chleachtaítear in Albain.
Maidir leis na cainteoirí dúchais, is é an t-ainm is minicí a thugann siad ar an teanga ná Scots nó braid Scots - is ionann braid agus broad an Bhéarla chaighdeánaigh. Is minic nach dtugann siad "Scots" ar a bhfuil á labhairt acu, ach ainmneacha cosúil le Doric nó Buchan Claik - is é sin, ainm na canúna cúinge. Ainm seanfhaiseanta é Scotch, ach chluinfeá sa chiall seo é an chorruair in Éirinn. Tá an t-ainm Lallans bunaithe ar Lowlands an Bhéarla, agus bhain scríbhneoirí an leabhair úd Ciste Cúrsaí Reatha úsáid as an leagan Gaeilge Lallainnis. Ainm é a d'fheicfeá ag scríbhneoirí Albanacha cosúil le Robert Burns agus Robert Louis Stevenson, cuir i gcás.
- They took nae pains their speech to balance,
- Or rules to gie;
- But spak their thoughts in plain, braid lallans,
- Like you or me.
Sa sliocht seo, is léir gurb é an chiall atá á cur in iúl leis an bhfocal Lallans ná "caint na ndaoine", "canúint na ndaoine simplí", seachas aon chineál teanga liteartha nó chaighdeánaithe: "Níor bhuair siad a gcloicne le gramadach ná le rialacha na teanga, ach labhair siad an rud a bhí ar a n-intinn i gcaint shimplí na ndaoine cosúil leat féin nó liomsa." (Robert Burns)
Nuair a thosaigh athbheochan na hAlbainise i dtús na fichiú haoise, baineadh úsáid as an bhfocal Lallainnis nó Lallans le tagairt don "Albainis shintéiseach" a bhí ag teacht ar an bhfód san am - is é sin, teanga liteartha a bhí curtha i dtoll le chéile as focail chanúnacha chomh maith le focail a tháinig as seanlitríocht na hAlbainise.
Stair
Go dtí an 15ú haois, b'ionann Scottis agus Gaeilge na hAlban, agus lucht labhartha na hAlbainise ag tabhairt Inglis ar an teanga a bhí acu féin. Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh sé coitianta Erse, is é sin, teanga na hÉireann, a thabhairt ar Ghaeilge na hAlban, agus an t-ainm Scottis nó Scots ag tagairt don Albainis feasta.
Ón tseachtú haois ar aghaidh, bhí seanchanúint Nortumbrach an Bhéarla á labhairt in Oir-Dheisceart na hAlban. Bhí an teanga teorannaithe don cheantar seo go dtí an 13ú haois, a fhad agus a bhí Gaeilge na hAlban á labhairt i gcúirt Rí na hAlban. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh an teanga in úsáid i mbuirgeanna na hAlban. Is éard a bhí i gceist leis na buirgeanna ná sórt cathracha a bhí curtha ar bun ag Dáibhí Mac Maol Coilm (Dáibhí a hAon), agus é ina Rí ar Albain sna blianta 1124-1153. An meas a bhí ag na daoine ar an Albainis mar theanga, chuaigh sé i méadaíocht, go háirithe nuair a bhí an Fhraincis ag imeacht go tiubh. Mar sin, bhí an Albainis á labhairt go forleathan i gcuid mhór d'Oirthear na hAlban ón 14ú haois ar aghaidh.
Mar sin, tá an Albainis bunaithe ar na canúintí a bhí á labhairt sa Nortumbarlainn sna Meánaoiseanna. Cosúil le canúintí na Nortumbarlainne, bhí sí breac le hiasachtaí Fraincise agus Lochlainnise. Níos deireanaí, fuair an Albainis focail ar iasacht ón Íseal-Ghearmáinis agus ón Ollainnis, ó bhí muintir na hAlban ag trádáil le mairneálaigh ó thuaisceart na Gearmáine agus ón Ísiltír. Fuair an Albainis cuid mhór focal ón nGàidhlig chomh maith, ní nárbh ionadh. Go háirithe na téacsaí dlíthiúla ó na Meánaoiseanna, tá siad breac le hiasachtaí Gàidhlig.
Stádas
Sa bhliain 1707, chuaigh Sasana agus Albain le chéile in aon ríocht aontaithe amháin. Roimhe sin, b'é an meas a bhí ag na daoine ar an Albainis sa dá thír gur teanga ar leith a bhí i gceist leis an Albainis. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: inniu, is minic a labhraíonn na hAlbanaigh canúintí atá idir eatarthu idir an chanúint Albanach agus an Béarla caighdeánaithe. Bíonn na hAlbanaigh ábalta, ina lán cásanna, códmhalartú a dhéanamh ó Bhéarla caighdeánaithe go canúint Albanach, de réir mar a theastaíonn uathu. Contanóid atá ann, agus níl sé furasta teorainn shoiléir a shocrú idir "Albainis faoi thionchar an Bhéarla" agus "Béarla faoi thionchar na hAlbainise", ná a rá, cé acu canúintí de chuid Bhéarla na hAlban nó canúintí de chuid na hAlbainise atá i gceist le caint na ndaoine in Albain an lae inniu.
Is síol é an t-alt seo. Cuir leis, chun cuidiú leis an Vicipéid. Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh. |