Ollamh Éireann

Ba theideal gairme d'Ard-fhile na nGael ab ea Ollamh Éireann (Sean-Ghaeilge Ollam Érenn).

Cúlra

File nó bard na litríochta nó na staire ab ea ollam ('is mó' go litriúil). Bhíodh a ollamh féin ag gach taoiseach nó tuath. Bhíodh ard-ollamh i ngach cúige, mar shampla, cúige na nUladh, ar comhchéim shóisialta le rí na cúige. Thar ollaimh na gcúigí, bhíodh Ard-Ollamh (Rí-Ollam, Rí-Eigeas, Príméces) nó "Ollamh Éireann" i réim, ó am go chéile ar a laghad.

De ghnáth taobh istigh de ríocht Éireann, thagadh an Rí agus an tArd-Ollamh don ríocht go léir as tuath ar leith, an ceann is cumhachtaí. I gcúige Uladh, bhítí in iomaíocht go dian le haghaidh na hard-chumhachta, agus ó am go céile malartaithe idir na sleachta iomaíocha clanna iomaíocha, Dál Fiatach agus Dál nAraidi.

Stádas sóisialta

B'ionann stádas sóisialta an Ollaimh Éireann agus an tArd-Rí, agus bhí aige féin a phálás agus lucht coimhdeachta, de ghnáth 30 ollamh i dteannta lena ngiollaí. De réir na dlíthe sómhara, bhí cead aige é féin a ghléasadh le héadaí sé-dhathach, maraon leis an rí. Choinnítí craobh óir thar chionn an ollaimh; bhíodh craobh airgid ag an ánradh, agus craobhacha cré-umha ag na filí eile.

Is léir gur leath-oidhreachtúil é an gairm, óir go ndeirtear i Uraicecht na Ríar ("Bunleabhar na gCoiníollacha", eag. Liam Breatnach, DIAS 1987) nach féidir ollamh a dhéanamh de dhuine acu amháin gurbh fhilí a ghealfhine (is é sin, dá mba fhilí iad a athair agus a sheanathair). Ar dtús, ceapadh an an t-ollamh ag an rí, ach faoin 6ú haois, thoghtaí é ag na hollaimh eile.

Seanscéalta

Sa scéal de chuid na Rúraíochta, "Immacallam in dá Thuarad" faightear tuairim is caint uaillmhianach an Ard-Ollaimh.

I scéal eile, "Tromdámh Guaire" nó "Imtheacht na Tromdhaimhe", tugtar cur síos glé ar an Ard-Ollamh i dteannta lena lucht coimhdeachta i mbun cuairt a thabhairt ar thaoisigh na dtuath.

I Leabhar Gabhála na hÉireann, insítear scéal faoi Ollamh Fodhla

Dualgais agus táillí

De réir nóis ársa, b'éigean do ríthe agus taoisigh bia agus síntiúis a thabhairt do bhuíonta fáin na n-ollamh, de ghnáth 30 ann, rud a bhíodh ina eire mór orthu. Dá ndiúltóidís, d'aorfaí iad.

Gaireadh Tionól Droma Ceat c. A.D. 575 chun dlíthe nua a chur i bhfeidhm um na n-ollamh a smachtú. Deirtear i bhForas Feasa ar Éirinn le Seathrún Céitinn go ndéana Naomh Colm Cille idirghabháil ar a son.

PríomhOllúna

Ré réamhstairiúil

• Amergin Glúingel
• Lugh Lámhfhada
• Adnae mac Uthidir, c. 1d aois A.D.

Luathmheánaois

• Torna Éices, beo. c. 400
• Dubhthach moccu Lughair, c. 432 (féach an Seanchas Mór)
• Dallán Forgaill, bás 598
• Senchán Torpéist, PríomhOllamh 598 - 647
• Máel Muire Othna, bás 887
• Flann mac Lonáin, 896
• Torpaid mac Taicthech, bás 913
• Óengus mac Óengusa, bás 930
• Bard Boinne, bás 931
• Uallach ingen Muinecháin, bás 934
• Cormacán Éigeas, bás 946
• Cinaedh Ua hArtagáin, bás 975
• Eochaidh Ua Floinn, bás 984
• Urard mac Coise, bás 990

Meánaois

• Clothna mac Aenghusa, bás 1008
• Muircheartach mac Con Cheartaigh Mac Liag, bás 1015
• Cúán úa Lothcháin, bás 1024
• Cú Mara mac Maic Liac, bás 1030
• Mac Beathaidh mac Ainmire, bás 1041
• Ceaunfaeladh ua Cuill, bás 1048
• Flaithem mac Maele Gaimrid, bás 1058
• Cellach úa Rúanada, bás 1079
• Mael Isa ua Máilgiric, bás 1088
• Cú Collchaille Ua Baígilláin, bás 1119
• Cú Connacht Ua Dálaigh, bás 1139
• Gillamaire Ua Conallta, bás 1166
• Tadhg Ua Dálaigh, bás 1181
• Máel Íosa Ua Dálaigh, bás 1185

Meánaois dhéanach

• Giolla Ernain Ó Martain, bás 1218
• Gofraidh Fionn Ó Dálaigh, bás 1387
• Cearbhall mac Lochlainn Ó Dálaigh, bás 1405
• Sean mac Fergail Óicc Ó hUiccinn, bás 1490
• Paidin Ó Maol Chonaire, bás 1506
• Seán mac Torna Ó Maol Chonaire, beo lár na 16ú haoise.

Féach freisin

• Filid
• Ánradh
• Immacallam in dá Thuarad
• Tromdámh Guaire
• Uraicecht na Ríar