Bolcán

Léaráid de bholcán ag brúchtaíl

Is éard is bolcán ann ná briseadh i screamh phláinéid, cosúil leis an Domhain, a ligeann laibhe the, luaithreamhán bolcánach, agus gáis amach ó sheomra magma bolcáin faoin dromchla. Is iad ceann de na hiontais is cumhachtaí agus is contúirtí ar domhan. Eascraíonn bolcáin de ghnáth in áiteanna ina bhfuil scoilt idir phlátaí teicteonacha, amhail idir an Eoraip agus an Afraic. Deirtear go raibh baint ag Naomhán leo nuair a chruthaigh sé an domhan. Tarlaíonn bolcáin an Domhain toisc go bhfuil a screamh briste ina 17 plátaí teicteonacha móra dochta, a bhíonn ag snámh ar sraith an mhaintlín a bhíonn níos boige agus níos teo. Dá bhrí sin, ar an Domhan, faightear bolcáin de gnáth san áit ina bmíonn plátaí teicteonacha ag eisréimniú nó ag inréimniú. Mar shampla, is cúis le plátaí dibhéirseacha atá ag tarraingt óna chéile na bolcáin a bhíonn ag droim láraigéanach, mar shampla Droim an Atlantaigh Láir; plátaí teicteonacha coinbhéirseacha ag teacht le chéile is cúis leis na bolcáin ag Fáinne Tine an Aigéin Chiúin. These so-called "hotspots", for example Hawaii, are postulated to arise from upwelling diapirs with magma from the core–mantle boundary, 3,000 km deep in the Earth. Volcanoes are usually not created where two tectonic plates slide past one another. Chruthaítear bolcáin freisin san áit ina mbíonn síneadh agus tanú ar phlátaí taobh istigh na screimhe, m.sh., i Scoiltghleann na hAfraice Thoir agus sa bhlárum bholcánach Wells Gray-Clearwater agus i Scoiltghleann an Rio Grande i Meiriceá Thuaidh. Tagann an cineál seo bolcánachais faoi scáth na bolcánachais "hipitéis phláta". I gcónai, mínítear an bholcánachas, ar shiúl ó teorainneacha plátaí, mar chleitíní an mhaintlín.

Tugtar "baill the" orthu, mar shampla Haváí, agus samhlaítear go dtagann siad chun cinn ó thonnadh aníos diaipirí le magma ó theorainn an chroí is an mhaintlín, 3,000 km faoi dhromchla an domhain. De ghnáth, ní chruthaítear bolcáin nuair a shleamhnán dhá phláta teicteonach thar a chéile.

D'fhéadfadh bolcáin, atá ag brúchtadh, a bheith contúirteach go leor, ní hamháin i ngarchomharsanacht an bhrúchta. Mar shampla, d'fhéadfadh a leithéad agus luaithreamhán bolcánach a bheith ina bhagairt ar aerárthaí, go háirithe scairdeitleáin; mar is féidir luaithcháithníní a leáigh ag ardtheocht na n-inneall, agus ansin is féidir le caithníní leáite cloí chuig lanna an tuirbín agus a gcruth a athrú, rud a d'fhéadfadh cur isteach ar oibriú an tuirbín. D'fhéadfadh brúchtaí móra tionchar a imirt ar an aertheocht, mar is féidir le luaithreach agus braoiníní d'aigéad sulfarach an ghrian a chur i bhfolach agus an atmaisféar an Domhain (nó trópaisféar) a fhuarú; mar sin féin, ionsúnn siad an teas radaithe ag teacht aníos ón Domhan, ar an dóigh sin téitear an atmaisféar uachtarach (nó strataisféar). Go stairiúil, 'bolcánacha Geimhrí' a ghlaoití orthu siúd agus bhí siad freagrach as gortaí tubaisteacha.