Comhphobail, réigiúin agus limistéir teanga na Beilge
Is é atá sa Bheilg ná stát feidearálach ina bhfuil trí chomhphobal agus trí réigiún atá bunaithe ar cheithre limistéar teanga. I gcás gach ceann de na cineálacha foroinne sin, is iad na foranna le chéile an tír iomlán; is é sin le rá gurb ann d'fhorluí áirithe idir na cineálacha foroinne.
Bunaíodh na limistéir teanga le dara hAcht Gilson a tháinig i bhfeidhm an 2 Lúnasa 1963. Roinnt na tíre ina limistéir teanga, cumhdaíodh an coincheap sin i mBunreacht na Beilge in 1970. Trí athbhreithnithe bunreachtúla sna 1970idí agus 1980idí, is é an toradh a bhí ar réigiúnú an stáit aonadaigh ná cónaidhm trí shraith: cruthaíodh rialtas feidearálach agus rialtais réigiúnacha agus chomhphobail, comhréiteach a dearadh chun teannais teanga, chultúrtha, shóisialta agus eacnamaíocha a íoslaghdú.
Forléargas scéimreach
[cuir in eagar | athraigh foinse]Seo a leanas forléargas scéimreach ar struchtúr bunúsach feidearálach na Beilge mar a shainítear i dTeideal I de Bhunreacht na Beilge.
Tá a bparlaimint agus rialtas féin (i gcás an stáit fheidearálaigh, na gcomhphobal agus na réigiún) nó a gcomhairle agus gcoláiste feidhmiúcháin féin (i gcás na gcúigí agus na mbardas) ag gach ceann do na heintitis. Na heintitis atá i gcló Iodálach, níl a n-institiúidí féin acu — arrondissements toisc nach bhfuil iontu ach eintitis atá go hiomlán riarachán; agus limistéir teanga toisc nach sainítear leo ach córas teanga bardais.
| stát feidearálach | 1 | Ríocht na Beilge | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| limistéir teanga | 4 | Ollainnis | dátheangach | Fraincis | Gearmáinis | ||||||||||
| comhphobail | 3 | Comhphobal Pléimeannach | Comhphobal na Fraincise | Comhphobal na Gearmáinise | |||||||||||
| réigiúin | 3 | Réigiún Flóndras | Réigiún na Brúiséile | Réigiún na Vallúinte | |||||||||||
| cúigí | 10 | Flóndras Thiar | Flóndras Thoir | Antuairp | Limburg | Brabant Fhlóndras | Brabant na Vallúine | Hainaut | Lucsamburg | Namur | Liège | ||||
| arrondissements | 43 | 8 | 6 | 3 | 3 | 2 | 1 | 1 | 7 | 5 | 3 | 4 | |||
| bardais | 581 | 64 | 60 | 69 | 42 | 65 | 19 | 27 | 69 | 44 | 38 | 75 | 9 | ||
Forannta na tíre
[cuir in eagar | athraigh foinse]Is iad seo a leanas na trí chomhphobal:
- an Comhphobal Pléimeannach (ina labhraítear Ollainnis) (Vlaamse Gemeenschap)
- Comhphobal na Fraincise (Communauté française)
- Comhphobal na Gearmáinise (Deutschsprachige Gemeinschaft, DG)
Is iad seo a leanas na trí réigiún:
- Réigiún na Bruiséile (an Bhruiséil; Région de Bruxelles-Capitale, Brussels Hoofdstedelijk Gewest)
- Réigiún Fhlóndras (Flóndras; Vlaams Gewest)
- Réigiún na Vallúine (an Vallúin; Région wallonne, Wallonische Region)
Is iad seo a leanas na ceithre limistéar teanga (taalgebieden in Ollainnis agus Sprachgebiete i nGearmáinis), ar a dtugtar réigiúin teanga ó am go chéile (ó régions linguistiques na Fraincise):
- limistéar teanga na hOllainnise
- limistéar teanga na Fraincise
- limistéar teanga na Gearmáinise
- limistéar dátheangach Príomhchathrach na Bruiséile
Tá teorainneacha geografacha ag na heintitis sin ar fad. Níl aon oifigí ná cumhachtaí ag na limistéir teanga agus tá siad ann de facto mar theorannú geografach nach bhfuil aon fheidhm aige ach chun na foranna cumhachtaithe a theorannú. Cinntear na comhphobail institiúideacha ar an gcaoi sin go geografach freisin. Le Comhphobail na Beilge, ní thagraítear go díreach do ghrúpaí daoine ach d'inniúlachtaí sonracha polaitiúla, teanga agus cultúrtha na tíre.
Dá réir sin, tá limistéar cruinn atá bunaithe go dlíthiúil ag gach Comhphobal, limistéar inar féidir leis na Comhphobail a gcuid inniúlachtaí a fheidhmiú: níl údarás dlíthiúil ag an gComhphobal Pléimeannach (maidir lena inniúlachtaí Comhphobail) ach laistigh de limistéar teanga na hOllainnise (rud a chomhfhreagraíonn do Réigiún Fhlóndras) agus limistéar dátheangach Príomhchathrach na Bruiséile (rud a chomhfhreagraíonn do Réigiún na Bruiséile); ar an gcuma chéanna, níl cumhachtaí ag Comhphobal na Fraincise ach laistigh de limistéar teanga na Fraincise i Réigiún na Vallúine agus i Réigiún na Bruiséile, agus níl cumhachtaí ag Comhphobal na Gearmáinise ach i limistéar teanga na Gearmáinise, arb é atá ann cuid bheag de chúige Liège i Réigiún na Vallúine atá ag roinnt teorann leis an nGearmáin.
Is iad na limistéar teanga bhunreachtúla a chinneann na teangacha oifigiúla ina mbardais, mar aon le teorainneacha geografacha na n-institiúidí a dtugtar cumhacht dóibh le haghaidh ábhair shonracha.
Cé gurb é an rud a bheadh i gceist leis an méid sin gurbh ann do sheacht bparlaimint agus rialtas, chinn polaiteoirí Pléimeannacha, nuair a cruthaíodh na Comhphobail agus na Réigiúin in 1980, Réigiún Fhlóndras a chumasc sa Chomhphobal Pléimeannach agus parlaimint amháin, rialtas amháin agus riarachán amháin a chruthú, rud a fheidhmíonn inniúlachtaí réigiúnacha agus comhphobail araon, cé nach féidir le parlaiminteoirí Pléimeannacha ó Réigiún na Bruiséile vóta a chaitheamh in inniúlachtaí Réigiún Fhlóndras; mar sin, i limistéar teanga na hOllainnise, tugtar an chumhacht do chomhlacht institiúideach aonair de pharlaimint agus rialtas maidir le gach ábhar seachas ábhair shonracha bhardasacha. Cé go bhfuil parlaimintí agus rialtais ar leithligh ag Réigiún na Vallúine agus ag Comhphobal na Fraincise, tógann Parlaimint Chomhphobal na Fraincise a baill ó bhaill Pharlaimint na Vallúine agus Pharlaimint Réigiún na Bruiséile a bhfuil Fraincis acu, agus is minic go mbíonn airí i Rialtas na Vallúine ina n-airí i Rialtas Chomhphobal na Fraincise freisin.
Foranna íochtaránacha
[cuir in eagar | athraigh foinse]Tá cúig chúige i Réigiún Fhlóndras agus i Réigiún na Vallúine araon. Ní cúige Réigiún na Bruiséile agus níl aon chúige ann. Foroinntear na trí réigiún tuilleadh ina 581 bhardas, arb é atá iontu i ginearálta roinnt fo-bhardas. Bardais neamhspleácha a bhí sna fo-bhardais sin san am atá thart ach níl aon chríoch oifigiúil ag roinnt leo a thuilleadh.
I measc na mion-eintiteas fonáisiúnta, tá na ceantair idirbhardasacha (níl ann ach ceann amháin i gcathair Antuairp), arrondissements riaracháin, toghchánacha agus breithiúnacha, ceantair póilíní, mar aon leis na criosanna idirbhardasacha póilíní nua (leibhéal níos íochtaraí ná na ceantair póilíní).
Inniúlachtaí
[cuir in eagar | athraigh foinse]Coimeádann an Stát Feidearálach "oidhreacht chomhchoiteann" suntasach aici féin. Áirítear uirthi sin an ceartas, an chosaint (Arm na Beilge), na póilíní feidearálacha, an tslándáil shóisialach, an fiachas poiblí agus gnéithe eile an airgeadais phoiblí, an fuinneamh núicléach, agus comhlachtaí faoi úinéireacht an stáit (amhail Iarnróid na Beilge, rud atá mar eisceacht ar an iompar réigiúnaithe; Post na Beilge, rud a bhí feidearálach ach atá á phríobháidiú i láthair na huaire). Tá an Stát freagrach as oibleagáidí na Beilge agus a hinstitiúidí feidearálaithe i leith an Aontais Eorpaigh agus ECAT. Rialaíonn sé codanna suntasacha na sláinte poiblí, na ngnóthaí baile agus na ngnóthaí eachtracha.
Ní fheidhmíonn na Comhphobail inniúlachtaí ach laistigh de theorainneacha a chinntear go geografach, rud a bhí dírithe ar dtús ar na daoine aonair a labhraíonn teanga an chomhphobail: an cultúr (lena n-áirítear na meáin chlosamhairc), an t-oideachas, agus úsáid na teanga lena mbaineann. Anuas ar ábhair phearsanta, rudaí a bhfuil níos lú baint acu maidir leis an teanga, tá: an beartas sláinte (leigheas agus an mhíochaine choisctheach) agus cúnamh do dhaoine aonair (an t-aos óg a chosaint, an leas sóisialach, cabhair do theaghlaigh, seirbhísí cúnaimh inimirceach, etc.)
Tá údarás ag na Réigiúin sna réimsí a bhaineann lena gcríoch de réir na brí is leithne den téarma: an geilleagar, fostaíocht, talmhaíocht, beartas uisce, tithíocht, oibreacha poiblí, fuinneamh, iompar, an timpeallacht, pleanáil baile agus tíre, caomhnú an dúlra, creidmheas, agus trádáil eachtrach. Déanann siad maoirseacht ar na cúige, na bardais agus na comhlachtaí idirbhardasacha fóntais.
I roinnt réimsí, is féidir leis na leibhéil éagsúla cinntí a ghlacadh maidir lena sainiúlachtaí féin. Maidir leis an oideachas, mar shampla, ní féidir leis na comhphobail, mar chuid den fhéinriar atá acu, cinntí a ghlacadh maidir le gnéithe éigeantacha an oideachais ná íoscheanglais a leagan síos le haghaidh cáilíochtaí a bhronnadh, rudaí atá fós mar ábhair fheidearálacha. Is féidir le gach leibhéal a bheith bainteach sa taighde eolaíoch agus i gcaidreamh idirnáisiúnta a bhaineann lena chumhachtaí.
Na Comhphobail
[cuir in eagar | athraigh foinse]Cruthaíodh na Comhphobail in 1970 mar "chomhphobail chultúrtha" agus cumhacht teoranta acu. In 1980, aistríodh níos mó cumhachta ón stát feidearálach chuig na heintitis sin agus rinneadh "comhphobail" díobh go díreach.
Tá dlínse ag an gComhphobal Pléimeannach agus ag Comhphobal na Fraincise araon ar limistéar Réigiún na Bruiséile. Dá bharr sin, níl líon sainithe áitritheoirí acu. Is é Comhphobal na Gearmáinise an t-aon chomhphobal a bhfuil dlínse eisiach aige ar limistéar. Tá sé lonnaithe laistigh de Réigiún na Vallúine a bhfuil roinnt cumhachtaí réigiúnacha aistrithe aige chuig Comhphobal na Gearmáinise fiú i dtaca lena limistéar.
Réigiúin
[cuir in eagar | athraigh foinse]Réigiún Fhlóndras
[cuir in eagar | athraigh foinse]Príomhalt: Réigiún Fhlóndras
Tá Réigiún Fhlóndras nó Flóndras (Vlaams Gewest nó Vlaanderen) suite sa chuid thuaidh den Bheilg. Tá achar dromchla 13 625 km2, nó 44.4% den Bheilg, aige agus tá sé roinnte ina 5 chúige ina bhfuil 300 bardas san iomlán.
Is í an Ollainnis teanga oifigiúil an Réigiúin. Is féidir an Fhraincis a úsáid chun críoch riaracháin áirithe i ndosaen bardais áirithe a bhfuil cumais teanga acu atá suite timpeall Réigiún na Bruiséile agus ag an teorainn le Réigiún na Vallúine.
Níl a institiúidí féin ag Réigiún Fhlóndras. Nuair a cruthaíodh na réigiúin shealadacha in 1974, insealbhaíodh Comhairle Réigiúnach shealadach Fhlóndras agus suíomh aici in Mechelen. Mar sin féin, nuair a cruthaíodh na réigiúin go cinntitheach in 1980, aistríodh inniúlachtaí an Réigiúin chuig an gComhphobal Pléimeannach ionas go mbeadh institiúidí Pléimeannacha comhaontaithe ann ina gcomhcheanglófaí inniúlachtaí réigiúnacha agus comhphobail araon, eadhon Parlaimint Fhlóndras agus Rialtas Fhlóndras agus a riarachán. Ní mór a lua i ndlíthe réigiúnacha (ar a dtugtar "foraitheanta"), áfach, an bhfuil feidhm acu maidir leis an gcomhphobal, maidir leis an réigiún nó maidir leis an dá rud.
Ós rud é gurb í an Bhruiséil príomhchathair an Chomhphobail Phléimeannaigh agus go bhfuil suíomh ag a institiúidí inti, tá an Bhruiséil go hindíreach mar shuíomh rialtas Réigiún Fhlóndras freisin, cé nach bhfuil an chathair mar chuid den Réigiún. De bhreis air sin, tá feidhm éigin fós ag cathair Mechelen mar shuíomh i ndáil le Réigiún Fhlóndras; bíonn sé ina cheannoifig le linn na dtoghchán Eorpach agus, roimhe sin, na dtoghchán don Seanad.
Tá cúig chúige i bhFlóndras: Flóndras Thiar, Flóndras Thoir, Antuairp, Brabant Fhlóndras agus Limburg.
Réigiún na Bruiséile
[cuir in eagar | athraigh foinse]Príomhalt: Réigiún na Bruiséile
Tá Réigiún na Bruiséile (Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Région de Bruxelles-Capitale, Die Region Brüssel-Hauptstadt) suite i lár na tíre agus tá sé timpeallaithe go hiomlán ag cúige Bhrabant Fhlóndras agus, ar an gcaoi sin, ag Réigiún Fhlóndras. Is é ceann de na réigiúin is lú sa tír agus achar dromchla 162,4 km2, nó 0.53% den Bheilg, aige. Tá Cathair na Bruiséile laistigh den Réigiún, rud a fheidhmíonn mar phríomhchathair feidearálach agus réigiúnach araon. Tá 18 mbardas sa Réigiún. Is iad an Ollainnis agus an Fhraincis teangacha oifigiúla an Réigiúin. Sa Réigiún, labhraíonn ~75% den daonra Fraincis sa bhaile agus labhraíonn ~25% Ollainnis, cé gurb ann do líon suntasach daoine a bhfuil an dá theanga acu. Níl ach arrondissement riaracháin amháin i Réigiún na Bruiséile, Arrondissement Príomhchathrach na Bruiséile. Mar sin féin, chun críoch breithiúnach, is arrondissement é féin, i dteannta na limistéar Pléimeannacha atá timpeall air, é, is é sin arrondissement na Bruiséile (is ionann an achar atá ag an arrondissement sin agus iar-thoghcheantar Brussels-Halle-Vilvoorde.
Laistigh den Bhruiséil, tá a n-institiúidí féin ag an dá Chomhphobal a fheidhmíonn mar "leibhéil idirmheánacha" rialtais agus seirbhíse poiblí, rud atá faoi bhun institiúidí na gComhphobal, agus os cionn na n-institiúidí bardasacha:
- Coimisiún an Chomhphobail Phléimeannaigh (Vlaamse Gemeenschapscommissie, VGC) agus a riarachán;
- Coimisiún Chomhphobal na Fraincise (Commission communautaire française, COCOF) agus a choimisiún feidhmiúcháin agus a riarachán.
De bhreis ar an dá institiúid sin, is ann do Choimisiún Comhphobail Comhpháirteach, arb é atá ann an eintiteas nuair a fheidhmíonn Réigiún na Bruiséile cumhachtaí comhphobail. Sna cásanna sin, is ann do níos mó ceanglas le haghaidh an phróisis reachtaigh chun leasanna na gcomhphobal teanga araon (an Comhphobal Pléimeannach, de facto) a chosaint.
Ó roinneadh Brabant in 1995, níl Réigiún na Bruiséile mar chuid d'aon cheann de na cúigí a thuilleadh. Laistigh den Réigiún, glacann institiúidí réigiúnacha agus coimisiúin chomhphobail na Bruiséile leis an gcuid is mó de na hinniúlachtaí cúigeacha. Ina theannta sin, tá gobharnóir ar Réigiún na Bruiséile, mar atá ag na cúigí.
Réigiún na Vallúine
[cuir in eagar | athraigh foinse]Príomhalt: An Vallúin
Tá Réigiún na Vallúine nó an Vallúin (Fraincis: Région Wallonne nó Wallonie) lonnaithe sa chuid theas den Bheilg. Tá achar dromchla de 16,901 km2, nó 55,1% den Bheilg, aige agus tá sé roinnte ina 5 chúige ina bhfuil 262 bhardas san iomlán. Is é Namur príomhchathair an Réigiúin.
Is iad an Fhraincis agus, sna naoi mbardas thoir a chuimsíonn Comhphobal na Gearmáinise gar don teorainn leis an nGearmáin, agus sna bardais sin amháin, an Ghearmáinis teangacha oifigiúla an Réigiúin. Féadfar an Ollainnis a úsáid, áfach, chun críoch riarachán sna ceithre bhardas a bhfuil cumais teanga acu ag an teorainn le Flóndras, agus féadfar an Ghearmáinis a úsáid chun na gcríoch sin sa dá bhardas den sórt sin gar do Chomhphobal na Gearmáinise.
Tá cúig chúige i Réigiún na Vallúine: Hainaut, Brabant na Vallúine, Namur, Liège agus Lucsamburg.