Beothach

I mbitheolaíocht, is éard is beothach nó orgánach (ón Ghréigis : ὀργανισμός, organismos) ann ná aonán aonair ar bith a léiríonn tréithe na beatha. Is comhchiallaigh é le haghaidh “beathachrutha ” nó "foirmeacha beatha".

Aicmítear orgánaigh de réir tacsanomaíochta i ngrúpaí sainithe mar na hainmhithe ilcheallacha, plandaí, agus fungais ; nó miocrorgánaigh aoncheallacha amhail prótaistigh, baictéir, agus aircéigh.^[1] Tá gach cineál orgánach in ann atáirgeadh, fás agus forbairt, cothabháil, agus freagairt éigin ar spreagthaí. Is ainmhithe ilcheallacha iad daoine atá comhdhéanta de go leor trilliúin de chealla a difreáiltear le linn na forbartha ina bhfíocháin agus ina n- orgáin speisialaithe.

Féadfaidh orgánach a bheith ina phrócarót nó ina eocarót. Tá dhá réimse ar leithligh ag na prócaróit - baictéir agus aircéigh. Núicléas cille scannáncheangailte atá mar chomhartha sóirt agus agus bíonn urranna breise scannáncheangailte acu ar a dtugtar orgánaideí (mar shampla miteacoindrí in ainmhithe agus i bplandaí agus plaistigh i bplandaí agus algaí, a mheastar go ginearálta a bheith díorthaithe ó bhaictéir ionshiombóiseach).^[2] Is samplaí iad fungais, ainmhithe agus plandaí de ríochtaí na n-orgánach laistigh de na heocaróit.

Meastar líon na speiceas domhanda a beith i raon ó 10,000,000 go dtí14,000,000,^[3] agus níl ach thart ar 1.2 milliún díobh doiciméadaithe.^[4] Meastar go bhfuil níos mó ná 99% de na speicis go léir, arb ionann iad agus níos mó ná cúig bhilliún speiceas,^[5] a mhair riamh, imithe in éag.^[6] Sa bhliain 2016, aithníodh sraith de 355 géinte ón sinsear coiteann deireanach (SCD) de gach orgánach.^[7]

Síceolaíocht

Bhí an téarma "orgánach" (ón nGréigis ὀργανισμός, organismos, ó ὄργανον, organon, ie "ionstraim, uirlis, orgán mothaithe, braistinte nó imní" ) a nochtadh i mBéarla i dtosach sa bhliain 1703 agus a ghlac an sainmhíniú reatha faoi 1834 (Foclóir Béarla Oxford). Tá baint dhíreach aige leis an téarma "eagraíocht". Tá traidisiún fada ann maidir le horgánaigh a shainiú mar neach féineagraithe, ag dul siar ar a laghad go dtí Critique of Judgment le hImmanuel Kant sa bhliain1790.^[8]

Sainmhínithe

Is féidir orgánach a shainmhíniú mar cnuasach móilíní a fheidhmíonn mar neach iomlán atá a bheag nó a mhór seasmhach agus a léiríonn airíonna na beatha.

An saol neamhcheallach

De ghnáth, ní mheastar go bhfuil víris ina n-orgánaigh toisc nach féidir leo atáirgeadh go neamhspleách, ná fás ná meitibiliú.

Ceimic

Is córais chasta cheimiceacha iad orgánaigh, eagraithe ar bhealaí a chuireann chun cinn atáirgeadh agus cineál áirithe éigin inbhuanaitheachta nó marthanais. Rialaíonn na dlíthe céanna a rialaíonn ceimic neamhbheo próisis cheimiceacha na beatha.

Macramóilíní

Is féidir comhdhúile a chuimsíonn orgánaigh a roinnt ina mhacramóilíní agus i móilíní beaga eile. Is aigéid núicléasacha, próitéiní, carbaihiodráití agus lipidí iad na ceithre ghrúpa macramóilíní.

Aithníodh na feidhmeanna próitéine seo:

Einsímí, a chatalaíonn gach imoibrithe meitibileachta
Próitéiní struchtúracha, amhail fidínin, nó collaigin
Próitéiní rialaitheacha, amhail fachtóirí tras-scríobh nó ciclíní a rialaíonn timthriall cille
Móilíní comharthaíochta nó a ngabhdóirí, mar shampla roinnt hormón agus a ngabhdóirí
Próitéiní cosantacha, ar féidir leo gach rud a bheith san áireamh ó antasubstaintí an chórais imdhíonachta, go tocsainí (m.sh. deindreotocsainí nathracha), go próitéiní lena n-áirítear aimíonaigéid neamhghnácha ar nós canavanine

Is éard atá i gceist le héadair de fhosfailipidí ná membrane na gceall atá ina bhac, ina bhfuil gach rud laistigh den chill agus a chuireann cosc ar chomhdhúile dul isteach sa chill, agus amach as. Mar gheall ar thréscaoilteacht roghnach an scannáin phospholipid, ní féidir ach le comhdhúile sonracha dul tríd. I roinnt orgánach ilcheallach, feidhmíonn siad mar stóráil fuinnimh agus idirghabhálann siad cumarsáid idir cealla. Is furasta carbaihiodráití a mhiondealú ná lipidí agus toradh níos mó fuinnimh a chur i gcomparáid le lipidí agus próitéiní. Go deimhin, is iad carbaihiodráití an phríomhfhoinse fuinnimh do gach orgánach beo.

Stair éabhlóideach

An sinsear coiteann deireanach (SCD)

Strómatailít réamhchaimbriach san fhoirmíocht Siyeh, Glacier National Park. Sa bhliain 2002, thud páipéar san iris eolaíochta *Nature* le fios go bhfuil, sna foirmíochtaí geolaíocha seo atá 3.5 Gya (billiún bliain d'aois), iontaisithe iontu den mhiocróib cianabaictéar. Tugann sé seo le fios gur fianaise iad ar cheann de na foirmeacha saoil is luaithe ar domhan iad

Suíomh na fréimhe

Tagairtí

↑ "A dictionary of biology" (2008). Oxford: Oxford University Press.
↑ Cavalier-Smith T. (1987). "The origin of eukaryotic and archaebacterial cells". Annals of the New York Academy of Sciences 503 (1): 17–54. doi:10.1111/j.1749-6632.1987.tb40596.x. PMID 3113314. Bibcode: 1987NYASA.503...17C.
↑ "Environmental Science – Biodiversity Is a Crucial Part of the Earth's Natural Capital" (2012). Cengage Learning. Dáta rochtana: 2014-12-27.
↑ Mora (23 August 2011). "How many species are there on Earth and in the ocean?". PLOS Biology 9 (8): e1001127. doi:10.1371/journal.pbio.1001127. PMID 21886479.
↑ "The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare – common differences" (1996). Dáta rochtana: 26 May 2015.
↑ Stearns, Beverly Peterson (2000). "Watching, from the Edge of Extinction". Yale University Press. Dáta rochtana: 30 May 2017.
↑ Weiss (2016). "The physiology and habitat of the last universal common ancestor". Nature Microbiology 1 (9): 16116. doi:10.1038/nmicrobiol.2016.116. PMID 27562259.
↑ Kant I., Léirmheas ar Bhreithiúnas : §64.

[1] "A dictionary of biology" (2008). Oxford: Oxford University Press.

[cavaliersmith1987-2] Cavalier-Smith T. (1987). "The origin of eukaryotic and archaebacterial cells". Annals of the New York Academy of Sciences 503 (1): 17–54. doi:10.1111/j.1749-6632.1987.tb40596.x. PMID 3113314. Bibcode: 1987NYASA.503...17C.

[MillerSpoolman2012-3] "Environmental Science – Biodiversity Is a Crucial Part of the Earth's Natural Capital" (2012). Cengage Learning. Dáta rochtana: 2014-12-27.

[PLoS-20110823-4] Mora (23 August 2011). "How many species are there on Earth and in the ocean?". PLOS Biology 9 (8): e1001127. doi:10.1371/journal.pbio.1001127. PMID 21886479.

[Book-Biology-5] "The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare – common differences" (1996). Dáta rochtana: 26 May 2015.

[StearnsStearns2000-6] Stearns, Beverly Peterson (2000). "Watching, from the Edge of Extinction". Yale University Press. Dáta rochtana: 30 May 2017.

[Weissetal-7] Weiss (2016). "The physiology and habitat of the last universal common ancestor". Nature Microbiology 1 (9): 16116. doi:10.1038/nmicrobiol.2016.116. PMID 27562259.

[8] Kant I., Léirmheas ar Bhreithiúnas : §64.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]