Beothach
I mbitheolaíocht, is éard is beothach nó orgánach (ón Ghréigis : ὀργανισμός, organismos) ann ná aonán aonair ar bith a léiríonn tréithe na beatha. Is comhchiallaigh é le haghaidh “beathachrutha ” nó "foirmeacha beatha".
Aicmítear orgánaigh de réir tacsanomaíochta i ngrúpaí sainithe mar na hainmhithe ilcheallacha, plandaí, agus fungais ; nó miocrorgánaigh aoncheallacha amhail prótaistigh, baictéir, agus aircéigh.[1] Tá gach cineál orgánach in ann atáirgeadh, fás agus forbairt, cothabháil, agus freagairt éigin ar spreagthaí. Is ainmhithe ilcheallacha iad daoine atá comhdhéanta de go leor trilliúin de chealla a difreáiltear le linn na forbartha ina bhfíocháin agus ina n- orgáin speisialaithe.
Féadfaidh orgánach a bheith ina phrócarót nó ina eocarót. Tá dhá réimse ar leithligh ag na prócaróit - baictéir agus aircéigh. Núicléas cille scannáncheangailte atá mar chomhartha sóirt agus agus bíonn urranna breise scannáncheangailte acu ar a dtugtar orgánaideí (mar shampla miteacoindrí in ainmhithe agus i bplandaí agus plaistigh i bplandaí agus algaí, a mheastar go ginearálta a bheith díorthaithe ó bhaictéir ionshiombóiseach).[2] Is samplaí iad fungais, ainmhithe agus plandaí de ríochtaí na n-orgánach laistigh de na heocaróit.
Meastar líon na speiceas domhanda a beith i raon ó 10,000,000 go dtí14,000,000,[3] agus níl ach thart ar 1.2 milliún díobh doiciméadaithe.[4] Meastar go bhfuil níos mó ná 99% de na speicis go léir, arb ionann iad agus níos mó ná cúig bhilliún speiceas,[5] a mhair riamh, imithe in éag.[6] Sa bhliain 2016, aithníodh sraith de 355 géinte ón sinsear coiteann deireanach (SCD) de gach orgánach.[7]
Síceolaíocht[cuir in eagar | athraigh foinse]
Bhí an téarma "orgánach" (ón nGréigis ὀργανισμός, organismos, ó ὄργανον, organon, ie "ionstraim, uirlis, orgán mothaithe, braistinte nó imní" ) a nochtadh i mBéarla i dtosach sa bhliain 1703 agus a ghlac an sainmhíniú reatha faoi 1834 (Foclóir Béarla Oxford). Tá baint dhíreach aige leis an téarma "eagraíocht". Tá traidisiún fada ann maidir le horgánaigh a shainiú mar neach féin-eagraithe, ag dul siar ar a laghad go dtí Critique of Judgment le hImmanuel Kant sa bhliain1790.[8]
Sainmhínithe[cuir in eagar | athraigh foinse]
Is féidir orgánach a shainmhíniú mar cnuasach móilíní a fheidhmíonn mar neach iomlán atá a bheag nó a mhór seasmhach agus a léiríonn airíonna na beatha.
An saol neamhcheallach[cuir in eagar | athraigh foinse]
De ghnáth, ní mheastar go bhfuil víris ina n-orgánaigh toisc nach féidir leo atáirgeadh go neamhspleách, ná fás ná meitibiliú.
Ceimic[cuir in eagar | athraigh foinse]
Is córais chasta cheimiceacha iad orgánaigh, eagraithe ar bhealaí a chuireann chun cinn atáirgeadh agus cineál áirithe éigin inbhuanaitheachta nó marthanais. Rialaíonn na dlíthe céanna a rialaíonn ceimic neamhbheo próisis cheimiceacha na beatha.
Macramóilíní[cuir in eagar | athraigh foinse]
Is féidir comhdhúile a chuimsíonn orgánaigh a roinnt ina mhacramóilíní agus i móilíní beaga eile. Is aigéid núicléasacha, próitéiní, carbaihiodráití agus lipidí iad na ceithre ghrúpa macramóilíní.
Aithníodh na feidhmeanna próitéine seo:
- Einsímí, a chatalaíonn gach imoibrithe meitibileachta
- Próitéiní struchtúracha, amhail fidínin, nó collaigin
- Próitéiní rialaitheacha, amhail fachtóirí tras-scríobh nó ciclíní a rialaíonn timthriall cille
- Móilíní comharthaíochta nó a ngabhdóirí, mar shampla roinnt hormón agus a ngabhdóirí
- Próitéiní cosantacha, ar féidir leo gach rud a bheith san áireamh ó antasubstaintí an chórais imdhíonachta, go tocsainí (m.sh. deindreotocsainí nathracha), go próitéiní lena n-áirítear aimíonaigéid neamhghnácha ar nós canavanine
Is éard atá i gceist le héadair de fhosfailipidí ná membrane na gceall atá ina bhac, ina bhfuil gach rud laistigh den chill agus a chuireann cosc ar chomhdhúile dul isteach sa chill, agus amach as. Mar gheall ar thréscaoilteacht roghnach an scannáin phospholipid, ní féidir ach le comhdhúile sonracha dul tríd. I roinnt orgánach ilcheallach, feidhmíonn siad mar stóráil fuinnimh agus idirghabhálann siad cumarsáid idir cealla. Is furasta carbaihiodráití a mhiondealú ná lipidí agus toradh níos mó fuinnimh a chur i gcomparáid le lipidí agus próitéiní. Go deimhin, is iad carbaihiodráití an phríomhfhoinse fuinnimh do gach orgánach beo.
Stair éabhlóideach[cuir in eagar | athraigh foinse]
An sinsear coiteann deireanach (SCD)[cuir in eagar | athraigh foinse]
Suíomh na fréimhe[cuir in eagar | athraigh foinse]
Tagairtí[cuir in eagar | athraigh foinse]
- ↑ "A dictionary of biology" (2008). Oxford: Oxford University Press.
- ↑ Cavalier-Smith T. (1987). "The origin of eukaryotic and archaebacterial cells". Annals of the New York Academy of Sciences 503 (1): 17–54. doi:. PMID 3113314. Bibcode: 1987NYASA.503...17C.
- ↑ "Environmental Science – Biodiversity Is a Crucial Part of the Earth's Natural Capital" (2012). Cengage Learning. Dáta rochtana: 2014-12-27.
- ↑ Mora (23 August 2011). "How many species are there on Earth and in the ocean?". PLOS Biology 9 (8): e1001127. doi:. PMID 21886479.
- ↑ "The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare – common differences" (1996). Dáta rochtana: 26 May 2015.
- ↑ Stearns, Beverly Peterson (2000). "Watching, from the Edge of Extinction". Yale University Press. Dáta rochtana: 30 May 2017.
- ↑ Weiss (2016). "The physiology and habitat of the last universal common ancestor". Nature Microbiology 1 (9): 16116. doi:. PMID 27562259.
- ↑ Kant I., Léirmheas ar Bhreithiúnas : §64.