Fungas

Fungas
Fungi
	;
Sonraí
Is foinse é an tacsón seo de	plant-based food (en)
Tacsanomaíocht
Forfhearann	Biota
For-ríocht	Eukaryota
Ríocht	Fungi ; R.T.Moore, 1980

Is orgánach eocarótach é an fungas a bhaineann le Ríocht na bhFungas. Is grúpa monaifíléiteach iad na fungais a dtugtar Eumycota (fíor-fhungais nó Eumycetes) orthu, agus iad difriúil leis na slam-mhúscáin (myxomycetes) agus na huisce-mhúscáin (oomycetes). Is deacair fungais a thabhairt faoi deara: tá siad beag agus maireann san ithir, ar ábhar marbh agus ar rudaí beo. Is mór an bhaint atá acu le lobhadh agus le hathchúrsáil cothaitheach. Is féidir cuid acu a ithe, agus is maith an sás chun laibhiniú agus chun coipeadh iad. Baintear feidhm astu freisin chun antaibheathaigh agus eimsímí tionsclaíocha a dhéanamh. Tugtar an mhíceolaíocht ar an disciplín bitheolaíoch a bhaineann le staidéar na bhfungas, agus is minic a luaitear leis an Luibheolaíocht é, cé gur gaire na fungais d'ainmhithe ná do phlandaí.

Tá an iliomad saghsanna ann. Tá cuntas foirmiúil le fáil ar thimpeall 100,000 speiceas,^[1] ach níl láneolas againn fós ar éagsúlacht na bhfungas.^[2]

Sanasaíocht

Tagann an focal Gaelach fungas ón bhfocal Laidine fungus (muisiriúm), a úsáidtear i scríbhinní Hórais agus Phlinias. Díorthaítear é seo ar a sheal ón bhfocal Gréigise sphongos (σφόγγος 'spúinse '), a thagraíonn do struchtúir mhacraascópacha agus mhoirfeolaíocht na muisiriún agus na múscán; úsáidtear an fhréamh i dteangacha eile freisin, mar shampla na focail Ghearmáinise Schwamm (' spúinse ') agus Schimmel ('múscán ').

Tagann an focal míceolaíocht ó mykes (μύκης 'muisiriúm') na sa Ghréigis agus logos (λόγος' dioscúrsa '). Léiríonn sé staidéar eolaíoch na bhfungas. Bhí an fhoirm aidiachtúil Laidine de "míoleolaíocht" (mycologicæ) le feiceáil chomh luath le 1796 i leabhar ar an ábhar le Christiaan Hendrik Persoon.^[3] Bhí an focal le feiceáil i mBéarla chomh luath le 1824 i leabhar le Robert Kaye Greville.^[4] Sa bhliain 1836 tagraíonn foilseachán an nádúraí Sasanach Miles Joseph Berkeley The English Flora of Sir James Edward Smith, Vol.5 do mhíceolaíocht freisin mar staidéar ar fhungais.^[5]

Tugtar mícibhithraí ar ghrúpa de na fungais go léir atá i láthair i réigiún áirithe. Úsáidtear an téarma mycota sa Bhéarla go minic chuige sin, ach baineann go leor údar úsáid as mar téarma comhchiallach de Fungais. Tá an focal funga sa Bhéarla molta mar théarma nach bhfuil chomh débhríoch céanna ó thaobh na moirfeolaíochta de agus atá cosúil le fauna agus flora. D'iarr An Coimisiún um Marthanais Speiceas de chuid an Aontais Idirnáisiúnta do Chaomhnú an Dúlra (AICD) i mí Lúnasa 2021 go gcuirfí fauna, flora agus funga in ionad an fhrása fauna agus flora. ^[6]

Saintréithe

Sular tugadh isteach modhanna móilíneacha le haghaidh anailíse fíliginití, mheas tacsanomaithe go raibh fungais ina mbaill de ríocht na bplandaí mar gheall ar chosúlachtaí sa stíl mhaireachtála: tá idir fhungais agus phlandaí doghluaiste den chuid is mó, agus tá cosúlachtaí acu i moirfeolaíocht ghinearálta agus i ngnáthóg fáis. Cé go bhfuil sé míchruinn, leanann an míthuiscint choiteann gur plandaí iad fungais i measc an phobail i gcoitinne mar gheall ar a n-aicmiú stairiúil, chomh maith le roinnt cosúlachtaí.^[7]^[8]

Moirfeolaíocht

De ghnáth cuirtear atáirgeadh gnéasach agus éignéasach i gcrích trí spórú agus is minic sain-struchtúir nó spórthorthaí ann chuige. Chuaigh de chumas roinnt fungas struchtúr atáirgeach a chruthú, agus nuair a shíolraíonn siad ní bhíonn ann ach atáirgeadh fásúil.

Fásann an chuid is mó de na fungais mar hífí, filiméid atá idir 2–10 micriméadar trasna agus a fhéadann a bheith cúpla ceintiméadair ar fad. Fásann hífí as a mbarr agus tagann na hífí nua amach ina gcraobhacha,^[9] agus fásann mícéiliam, gréasán hífí, dá bharr.^[10]

Is féidir le hífí a bheith fochrach nó céanaicíteach. Tá hífí fochracha roinnte ina ranna a bhfuil fochraí eatartha agus núicléas nó roinnt núicléas i ngach roinn. Tá póir idir na ranna a ligeann do chíteaplasma, d’organáidí agus do núicléis dul siar agus aniar. Os a choinne sin, is cealla ilnúicléacha iad na hífí céanaicíteacha.^[11]

Tagairtí

↑ Rangaítear an méid speiceas i ngach fíleam de réir an 10ú heagrán de Dictionary of the Fungi (Kirk et al., 2008): Ascomycota, 64,163 speiceas (lch 55); Basidiomycota, 31,515 (lch 78); Blastocladiomycota, 179 (lch 94); Chytridiomycota, 706 (lch 142); Glomeromycota, 169 (lch 287); Microsporidia, >1300 (lch 427); Neocallimastigomycota, 20 (lch 463).
↑ Mueller G.M., Schmit J.P. (2006). “Fungal biodiversity: what do we know? What can we predict?” Biodiversity and Conservation, imleabhar 16, lgh 1–5.
↑ "Observationes Mycologicae: Part 1" (as la) (1796). Leipzig, (Germany): Peter Philipp Wolf. Curtha i gcartlann 2013-12-19 ar an Wayback Machine
↑ "Scottish Cryptogamie Flora: Or Coloured Figures and Descriptions of Cryptogamic Plants, Belonging Chiefly to the Order Fungi" (1824) 2. Edinburgh, Scotland: Maclachland and Stewart. From p. 65: "This little plant will probably not prove rare in Great Britain, when mycology shall be more studied."
↑ "The English Flora of Sir James Edward Smith" (1836). London, England: Longman, Rees, Orme, Brown, Green & Longman. From p. 7: "This has arisen, I conceive, partly from the practical difficulty of preserving specimens for the herbarium, partly from the absence of any general work, adapted to the immense advances which have of late years been made in the study of Mycology."
↑ "Cóip cartlainne". Cartlannaíodh an bunleathanach ar 11 Samhain 2021. Dáta rochtana: 26 Deireadh Fómhair 2023. “The IUCN Species Survival Commission calls for the due recognition of fungi as major components of biodiversity in legislation and policy. It fully endorses the Fauna Flora Funga Initiative and asks that the phrases animals and plants and fauna and flora be replaced with animals, fungi, and plants and fauna, flora, and funga.”
↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".
↑ Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".
↑ Harris S.D. (2008). “Branching of fungal hyphae: regulation, mechanisms and comparison with other branching systems,” Mycologia, imleabhar 50, lgh 823–32, eagrán 6.
↑ Alexopoulos et al., lch 30.
↑ Chang S-T, Miles P.G. (2004). Mushrooms: Cultivation, Nutritional Value, Medicinal Effect and Environmental Impact. CRC Press. ISBN 0-8493-1043-1

Naisc

Fungais Oirdheisceart na hAstráile

Leabhair

Ainsworth G.C. Introduction to the History of Mycology, Cambridge University Press, Cambridge, UK. 1976. ISBN 0-521-11295-8

Alexopoulos CJ, Mims CW, Blackwell M. Introductory Mycology. 1996. John Wiley and Sons. ISBN 0-471-52229-5

Deacon J. Fungal Biology. Blackwell Publishers, Cambridge, MA. 2005. ISBN 1-4051-3066-0

Hall IR. Edible and Poisonous Mushrooms of the World. Timber Press, Portland, Oregon. 2003. ISBN 0-88192-586-1

Hanson JR. The Chemistry of Fungi. 2008. Royal Society Of Chemistry. ISBN 0-85404-136-2

Jennings DH, Lysek G. Fungal Biology: Understanding the Fungal Lifestyle. 1996. Bios Scientific Publishers Ltd, Guildford, UK. ISBN 978-1-85996-150-6

Kirk PM, Cannon PF, Minter DW, Stalpers JA. Dictionary of the Fungi (an 10ú heagrán). CABI, Wallingford. 2008. ISBN 0-85199-826-7

Taylor EL, Taylor TN. The Biology and Evolution of Fossil Plants. Prentice Hall, Englewood Cliffs, N.J. 1993. ISBN 0-13-651589-4

[1] Rangaítear an méid speiceas i ngach fíleam de réir an 10ú heagrán de Dictionary of the Fungi (Kirk et al., 2008): Ascomycota, 64,163 speiceas (lch 55); Basidiomycota, 31,515 (lch 78); Blastocladiomycota, 179 (lch 94); Chytridiomycota, 706 (lch 142); Glomeromycota, 169 (lch 287); Microsporidia, >1300 (lch 427); Neocallimastigomycota, 20 (lch 463).

[2] Mueller G.M., Schmit J.P. (2006). “Fungal biodiversity: what do we know? What can we predict?” Biodiversity and Conservation, imleabhar 16, lgh 1–5.

[3] "Observationes Mycologicae: Part 1" (as la) (1796). Leipzig, (Germany): Peter Philipp Wolf. Curtha i gcartlann 2013-12-19 ar an Wayback Machine

[4] "Scottish Cryptogamie Flora: Or Coloured Figures and Descriptions of Cryptogamic Plants, Belonging Chiefly to the Order Fungi" (1824) 2. Edinburgh, Scotland: Maclachland and Stewart. From p. 65: "This little plant will probably not prove rare in Great Britain, when mycology shall be more studied."

[5] "The English Flora of Sir James Edward Smith" (1836). London, England: Longman, Rees, Orme, Brown, Green & Longman. From p. 7: "This has arisen, I conceive, partly from the practical difficulty of preserving specimens for the herbarium, partly from the absence of any general work, adapted to the immense advances which have of late years been made in the study of Mycology."

[6] "Cóip cartlainne". Cartlannaíodh an bunleathanach ar 11 Samhain 2021. Dáta rochtana: 26 Deireadh Fómhair 2023. “The IUCN Species Survival Commission calls for the due recognition of fungi as major components of biodiversity in legislation and policy. It fully endorses the Fauna Flora Funga Initiative and asks that the phrases animals and plants and fauna and flora be replaced with animals, fungi, and plants and fauna, flora, and funga.”

[7] Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".

[8] Tá ort na shonrú' 'teideal = agus' 'url = nuair a úsáideann {{ lua idirlín}}."".

[9] Harris S.D. (2008). “Branching of fungal hyphae: regulation, mechanisms and comparison with other branching systems,” Mycologia, imleabhar 50, lgh 823–32, eagrán 6.

[10] Alexopoulos et al., lch 30.

[11] Chang S-T, Miles P.G. (2004). Mushrooms: Cultivation, Nutritional Value, Medicinal Effect and Environmental Impact. CRC Press. ISBN 0-8493-1043-1

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]