An Haváis

An Haváis

‘Ōlelo Hawai‘i agus ’Olelo Hawai’i
Cineál	teanga agus teanga bheo
Úsáid
Cainteoirí dúchais	27,200 (2000)
Dúchasach do	Haváí
Stáit	Stáit Aontaithe Mheiriceá
Aicmiú teangeolaíoch
teanga dhaonna Austro-Tai (en) teangacha Astrainéiseacha Teangacha Malae-Pholainéiseacha Nuclear Malayo-Polynesian (en) Central-Eastern Malayo-Polynesian (en) Eastern Malayo-Polynesian (en) Oceanic (en) Central–Eastern Oceanic (en) Central Pacific (en) Polynesian (en) Nuclear Polynesian (en) Marquesic (en)
Tréithe
Córas scríbhneoireachta	Hawaiian alphabet (en) agus aibítir Laidineach
Leibhéal leochaileachta	5 critically endangered (en)
Cóid
ISO 639-2	haw
ISO 639-3	haw
Glottolog	hawa1245
Linguasphere	39-CAQ-e
Ethnologue	haw
UNESCO	712
IETF	haw
Endangered languages	125

Is teanga Astrainéiseach í an Haváis (‘Ōlelo Hawai‘i). Tá stádas na teanga oifigiúla aici i Stát Haváí sna Stáit Aontaithe, chomh maith leis an mBéarla.

Ar chúiseanna éagsúla, tháinig laghdú mór ar líon chainteoirí dúchais na Haváise ó na 1830idí go dtí na 1950idí. Go bunúsach, chuaigh an Béarla in áit na Haváise ar sé cinn de na seacht n-oileán. Faoi láthair, níl sí ó dhúchas ach ag 0.1% de mhuintir an stáit.

Mar sin féin, tá na cúrsaí ag dul i bhfeabhas arís ón mbliain 1949 anuas. Thosaigh muintir an stáit ag cur suime sa tseanteanga arís, agus í á saothrú agus á teagasc dá réir. Sa bhliain 1984, cuireadh tús le naíonraí poiblí Haváise, Pūnana Leo, le tumoideachas a thabhairt do na páistí sa teanga. Bunaíodh scoileanna tumoideachais eile ina dhiaidh sin.

Ceann de na teangacha Polainéiseacha í an Haváis, agus mar sin, tá sí gaolmhar leis an Maorais, leis an teanga Rapa Nui agus lena lán teangacha dá labhraítear timpeall an Aigéin Chiúin. D'fhorbair na misinéirí Críostaí ó na Stáit Aontaithe caighdeán scríofa don Haváis sna 1820idí, agus d'éirigh scríbhneoireacht agus léitheoireacht coitianta sa teanga. Cúis iontais é go bhfuil an Haváis beagnach imithe inniu, cé go raibh sí ina teanga láidir chultúrtha sa 19ú haois - le fírinne, is féidir meath na Haváise a chur i gcomparáid le himeacht na Gaeilge.

Tá níos mó ná aon teoiric amháin ann le meath na teanga a mhíniú. Sa naoú haois déag, tháinig na sluaite de dhaoine go dtí Oileáin Haváí nach raibh ach Béarla acu mar theanga comhchumarsáide, agus iad ar nós cuma liom i leith theanga dhúchasach na n-oileán. Cuireann dream amháin an milleán ar an muintir isteach seo. Is fearr le dream eile, arís, cuimhne a choinneáil air gur bunaíodh scoileanna Béarla sna hoileáin nuair a shealbhaigh na Stáit Aontaithe iad, agus gur theastaigh ó mhuintir dhúchasach Haváí féachaint chuige go mbeadh Béarla maith ag a gclann, le go mbeadh oideachas maith orthu. Mar sin, de réir a chéile ní raibh aon duine sásta a chlann a chur sna scoileanna Haváise, agus sa deireadh thiar, dúnadh iad in éagmhais daltaí. Tá an tríú dream den bharúil gur choisc an rialtas an teanga scun scan le dlí a chuaigh ar leabhar na reacht sa bhliain 1896. Le bheith beacht, níor chuir an dlí seo cosc leis an teanga sa tsochaí fré chéile, ach d'fhoráil sé go gcaithfeadh gach scoil tús áit a thabhairt don Bhéarla mar theanga theagaisc, le haitheantas a fháil ó údaráis oideachais an rialtais.

Inniu, ní mhaireann an Haváis beo bríomhar ach in Oileán Ni'ihau. Maoin phríobháideach é an t-oileán, ach tá dearcadh cairdiúil ag na húinéirí ar an teanga, agus na bundúchasaigh a bhfuil cónaí orthu i Ni'ihau, is í an Haváis a dteanga dhúchais, agus caithfidh siad an Béarla a fhoghlaim ar scoil. Sna hoileáin eile, áfach, ní chasfaí ach an corrdhuine ort a mbeadh an Haváis ó dhúchas aige. Glactar leis go bhfuil sí ó dhúchas ag dhá chéad duine ar fad, an chuid is mó acu ina gcónaí i Ni'ihau. Tá sí foghlamtha ag dhá mhíle duine eile, áfach, de bharr na n-iarrachtaí athbheochana.