View source for Próta-Ind-Eorpais

{{Athbhreithniú}}
{{WD Bosca Sonraí Teanga}}

[[Íomhá:Indo-European_migrations.gif|deas|35%|thumb|
Leathnú na dteangacha Ind-Eorpacha ó [[Steip na hEoráise]] thiar, de réir hipitéis Kurgan]] 
De réir na dteangeolaithe, tugtar "Próta-Ind-Eorpais" ar sinsear hipitéiseach na nuatheangacha Ind-Eorpacha, ach níl aon taifid aitheanta ar an teanga toisc gur cumadh an scríbhneoireacht ina dhiaidh sin.<ref>Ár dtéarmai féin, Fidelam Ni Ghallchobhair. https://coislife.ie/product/ar-dtearmai-fein/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210121232424/https://coislife.ie/product/ar-dtearmai-fein/ |date=2021-01-21 }}</ref> Níl aon téacsanna ann sa teanga,<ref>{{Cite web |url=https://www.ed.ac.uk/files/atoms/files/archaeology_et_al_-_an_indo-european_study.pdf |teideal=Archaeology et al: an Indo-European study |date=2018-04-11 |website=School of History, Classics and Archaeology |publisher=The University of Edinburgh |access-date=2018-12-01}}</ref>,  ach is féidir an teanga a athchruthú as patrúin sna teangacha Ind-Eorpach beo.<ref>{{cite web |url=https://www.britannica.com/science/linguistics/The-comparative-method#toc35116 |teideal=Linguistics – The comparative method |series=Science |publisher=Encyclopedia Britannica |access-date=27 July 2016}}</ref> 

Mar shampla: is é an focal Laidine le haghaidh 'máthair' ná 'mater', is é μητέρα (mitéra) an focal Sean-Ghréigis, agus is é an focal Sanscrait ná मातर (mātara).  Tá siad go léir an-chosúil lena chéile, agus ní tharlaíonn sé sin rómhinic, de thimpiste.  Is féidir glacadh leis gur tháinig na teangacha seo as aon phrótatheanga amháin.

Rinneadh prótaitheangacha neamhscríofa eile a athchruthú i réimse na teangeolaíochta stairiúla (i.e. Próta-Ceiltach), ach tá i bhfad níos mó oibre déanta ar atógáil na Próta-Ind-Eorpacha ná ar aon phrótatheanga eile;  tá a stór focal, fóineolaíocht, ailt, uimhreacha, agus copula athchruthaithe go maith.

Ceaptar gur labhraítí an Próta-Ind-Eorpais idir 4500RCh agus 2500RCh <ref>{{Cite web |url=http://www.archaeology.org/exclusives/articles/1302-proto-indo-european-schleichers-fable |teideal=Telling Tales in Proto-Indo-European |work=Archaeology |last=Powell |first=Eric A. |access-date=2017-07-30 |dátarochtana=2020-10-07 |archivedate=2021-02-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210212024010/https://www.archaeology.org/exclusives/articles/1302-proto-indo-european-schleichers-fable }}</ref> le linn na [[Neoiliteach]] go dtí [[an Chré-umhaois]] luath, dar an hipitéis Kurgan atá i réim{{refn|See:
* Bomhard: "This scenario is supported not only by linguistic evidence, but also by a growing body of archeological and genetic evidence. The Indo- Europeans have been identified with several cultural complexes existing in that area between 4,500—3,500 BCE. The literature supporting such a homeland is both extensive and persuasive [...]. Consequently, other scenarios regarding the possible Indo-European homeland, such as Anatolia, have now been mostly abandoned."{{sfn|Bomhard|2019|p=2}}
*Anthony & Ringe: "Archaeological evidence and linguistic evidence converge in support of an origin of Indo-European languages on the Pontic-Caspian steppes around 4,000 years BCE. The evidence is so strong that arguments in support of other hypotheses should be reexamined."{{sfn|Anthony|Ringe|2015|pp=199–219}}
* Mallory: "The Kurgan solution is attractive and has been accepted by many archaeologists and linguists, in part or total. It is the solution one encounters in the ''Encyclopædia Britannica'' and the ''Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse''."{{sfn|Mallory|1989|p=185}}
* Strazny: "The single most popular proposal is the Pontic steppes (see the Kurgan hypothesis)..."{{sfn|Strazny|2000|p=163}}}}.

Thug an athchruthú teangacha Próta-Ind-Eorpais léargas ar chultúr agus ar reiligiún a bhí ag a chuid cainteoirí<ref>{{Cite book |title=Indo-European language and culture: an introduction |last=Fortson |first=Benjamin W. |publisher=Blackwell |year=2004 |isbn=1405103159 |location=Malden, Mass |page=16 |oclc=54529041 |ref=harv }}</ref>.

Tá 445 sleachta ag Próta-Ind-Eorpais faoi láthair, dar le ''Ethnologue''<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=2-16|teideal=Ethnologue report for Indo-European|publisher=Ethnologue.com}}</ref>. Féach an alt faoi [[na teangacha Ind-Eorpacha]].

(Tá roinnt cosúlachtaí foclóireachta idir na teangacha Próta-Kartvelian agus Próta-Ind-Eorpais, ach céist tionchar é sin, ní sinsear coitianta<ref>Gamkrelidze, Th. & Ivanov, V. (1995). Indo-European and the Indo-Europeans: A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture. 2 Vols. Berlin and New York: Mouton de Gruyter.</ref>.)

==Forbairt na hipitéise==
[[Íomhá:Sir William Jones.jpg|thumb|right|150px|[[William Jones]] (1746–1794)]]Sa bhliain 1786, abair William Jones go raibh sinsear coitianta ag [[Sanscrait]], [[Laidin]], agus [[Gréigis]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.britannica.com/biography/William-Jones-British-orientalist-and-jurist |teideal=Sir William Jones, British orientalist and jurist |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |access-date=3 September 2016}}</ref>. Roimh sin, san 16ú haois, tháinig cuairteoirí Eorpacha ar hIndia ar an eolas faoi chosúlachtaí idir teangacha Ind-Iaránacha agus teangacha Eorpacha<ref name="auroux">{{cite book |first=Sylvain |last=Auroux |title=History of the Language Sciences |page=1156 |isbn=3-11-016735-2 |publisher=[[Walter de Gruyter]] |year=2000 |url=https://books.google.com/books?id=yasNy365EywC&pg=PA1156&vq=stephens+sassetti&dq=3110167352}}</ref>.

Sa bhliain 1653, d’fhoilsigh Marcus Zuerius van Boxhorn hipitéis go raibh próta-theanga coitianta ("Scythian", a thug sé air) ag: Gearmáinis, Rómánsacha, Gréigis, Baltach, Slavach, Ceiltis agus Iaráin. 

Sa bhliain 1767, scríobh Gaston-Laurent Coeurdoux, [[Íosánach]] Francach a chaith a shaol ar fad san India, litir go dtí an Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, a léirigh go sonrach na cosúlachtaí idir Sanscrait agus teangacha Eorpacha<ref>{{cite web |first=Kip |last=Wheeler |teideal= The Sanskrit Connection: Keeping Up With the Joneses |url=http://web.cn.edu/kwheeler/IE_Main4_Sanskrit.html |publisher=[[Carson–Newman University]] |accessdate=16 April 2013 }}</ref>.

Ní raibh saothar cáiliúil Jones sa bhliain 1786 chomh cruinn ná a réamhtheachtaí sin; chuir sé an Éigipteach, an tSeapáinis agus an tSínis san áireamh sna teangacha Ind-Eorpacha, agus d'fhág sé [[an Hiondúis]] amach.

[[Íomhá:Franz Bopp (2).jpg|thumb|right|150px|[[Franz Bopp]] (1791–1867)]][[Íomhá:Rasmus Rask2.jpg|thumb|left|150px|[[Rasmus Rask]] (1787–1832)]]Sa bhliain 1818, mhínigh Rasmus Christian Rask an tacar comhfhreagras chun teangacha Ind-Eorpacha eile a n-áireamh, mar shampla Sanscrait agus Gréigis, agus an raon iomlán na gconsan a bhí i gceist.

Sa bhliain 1816 d’fhoilsigh Franz Bopp ''Über das Konjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache''  (Faoin gCóras Réimniú Sanscrait i gcomparáid le ceann ag Gréigis, Laidin, Peirsis agus Gearmáinice). Sa bhliain 1833 thosaigh sé ag foilsiú Gramadach Comparáideach Sanscrait, Zend, Gréigis, Laidin, Liotuáinis, Sean-Slavais, Gotais, agus Gearmáinis<ref>{{Lua idirlín |url= https://www.britannica.com/biography/Franz-Bopp |teideal=Franz Bopp, German philologist |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |access-date=26 August 2016}}</ref>. 

Sa bhliain 1822, d’fhoilsigh Jacob Grimm a 'dlí Grimm' sa leabhar ''Deutsche Grammatik''. Léirigh Grimm na comhghaolta a bhí ann idir na teangacha Gearmánacha agus teangacha Ind-Eorpacha eile, agus léirigh sé go dtarlaíonn athrú fóineolaíoch go córasach ar gach focal<ref>{{Lua idirlín |url=https://www.britannica.com/topic/Grimms-law |teideal=Grimm's law, linguistics |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |access-date=26 August 2016}}</ref>.

Mhol an scoil ''Junggrammatiker'' nach bhfuil aon eisceacht ag dlíthe athruithe fóineolaíoch, mar a léirítear i 'ndlí Verner', a foilsíodh i 1877<ref>Verner, Karl A. (1877). "{{lang|de|Eine Ausnahme der ersten Lautverschiebung|italic=unset}}." {{lang|de|Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der Indogermanischen Sprachen}} 23.2: 97–130 [https://archive.org/stream/zeitschriftfrve08unkngoog#page/n109/mode/1up Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der Indogermanischen Sprachen] (Gearmáinis)
</ref>. Abair an dlí Verner go tar éis siolla gan béim, athraíonn /f/ go /β/, /þ/ go /ð/, /s/ go /z/, /h/ go /ɣ/, agus /hʷ/ go /ɣʷ/. Is é sin le rá, athraíonn na cuimilteach neamhghlórach go dtí cuimilteach glórach tar éis siolla gan béim. Réitigh an dlí Verner eisceachtaí ar dhlí Grimm is cosúil a bhí ann<ref>{{Lua idirlín |url=https://www.britannica.com/science/Neogrammarian |teideal=Neogrammarian, German scholar |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |access-date=26 August 2016}}</ref>.

Iarracht luath chun an theanga Próta-Ind-Eorpais a athchruthú a bhí sé an ''Cnuasach Gramadaí Chomparáideach na Teangacha Ind-Eorpais, Sanscrait, Ghréigis agus Laidin'' a scríobhann August Schleicher sa bhlianta 1874-77<ref>{{Lua idirlín |url=https://www.britannica.com/biography/August-Schleicher |teideal=August Schleicher, German linguist |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |access-date=26 August 2016 }}</ref>.

[[Íomhá:August Schleicher.jpg|thumb|left|150px|[[August Schleicher]] (1821–1868)]]Faoi thús an 20ú haois, bhí tuairiscí maith ar an theanga Próta-Ind-Eorpais ag scoláirí, a glactar inniu freisin. Níos déanaí, chuir fionnachtain na [[teangacha Anatólacha]] agus [[an Tocáiris]] le corpas na dteangacha sliochta.

Chomh maith le dlí Grimm, glacadh le teoiric fóineolaíoch eile, an teoiric laraingeach, a deireann go raibh roinnt consain laraingeach sa bpróta-theanga a d'athraigh go gutaí níos déanaí. Chuir [[Ferdinand de Saussure]] an teoiric seo in iúl sa bhliain 1879 san aiste [http://www.revue-texto.net/Saussure/Saussure.html ''Mémoire sur le système primitif des voyelles dans les langues indo-européennes'']. Cuireadh in iúl é chun an córas briathra a mhínigh, ach tugann sé tuiscint faoi gcúrsaí fóineolaíoch freisin ([https://ia802608.us.archive.org/8/items/Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch/J._Pokorny_Indogermanisches_etymologisches_Wb.pdf lch. 6]).

Mhínigh teoiric laraingeach neamhrialtachtaí in athchruthú na fóineolaíochta Próta-Ind-Eorpais mar sin: deireann sé gur bhí roinnt fuaimeanna (fuaimeanna laraingeacha) atá imithe ón teangaí beo agus teangaí clasaiceach, ach a breathnaíodh níos déanaí i dtáibléid [[dingchruthach]] nua-thochailte in [[teangacha Anatólacha]].

[[Íomhá:Ferdinand de Saussure by Jullien.png|thumb|right|150px|[[Ferdinand de Saussure]] (1857–1913)]]Thug an leabhar Jerzy Kuryłowicz ''Apophonie'' sa bhliain 1956 tuiscint níos fearr faoin 'ablaut' Próta-Ind-Eorpais. (Is córas na n-athruithe na ngutaí é an ablaut; féach aníos.)

San ''Indogermanisches etymologisches Wörterbuch'' a d'fhoilsigh [[Julius Pokorny]] sa bhliain 1959 ([https://archive.org/details/Indogermanisches-Etymologisches-Woerterbuch leagan Béarla], [http://www.win.tue.nl/~aeb/natlang/ie/pokorny.html an bunleagan Gearmáinis]), tá forbhreathnú mionsonraithe, ach coimeádach, ar an eolas foclóireachta a bhí ar eolas an uair úd.

Ó na seascaidí, tháinig eolas ar [[teangacha Anatólacha]] láidir go leor chun a ghaol le Próta-Ind-Eorpais a dearbhaigh.

==Suíomh stairiúil agus geografach==
Tá iliomad hipitéisí ann faoi cathain, cén háit agus cé a labhair an Próta-Ind-Eorpais. Is é an 'hipitéis Kurgan' an ceann atá i réim. Chuir [[Marija Gimbutas]] sé ar aghaidh sa bhliain 1956.

Molann sé gurb iad na cainteoirí den Próta-Ind-Eorpais an [[cultúr Iamna]] a bhain leis na 'kurgan' (dumhaí adhlactha) ar an Steip na hEoráise thiar, ó thuaidh den [[Mhuir Dhubh]]<ref>{{cite book|title= The horse, the wheel, and language: how bronze-age riders from the Eurasian steppes shaped the modern world|date= 2007|publisher= Princeton University Press|isbn= 978-0-691-05887-0|edition= 8th reprint|location= Princeton, N.J.|last1= Anthony|first1= David W.|authorlink1= David W. Anthony|title-link= The Horse, the Wheel, and Language}}</ref><ref name="Science">{{cite journal|url= http://news.sciencemag.org/archaeology/2015/02/mysterious-indo-european-homeland-may-have-been-steppes-ukraine-and-russia|title= Mysterious Indo-European homeland may have been in the steppes of Ukraine and Russia|last= Balter|first= Michael|date= 13 February 2015|journal= Science|doi= 10.1126/science.aaa7858|accessdate= 17 February 2015}}</ref>.

De réir an teoiric, ba thréadaithe fánaíochta iad a rinne an capall a cheansú agus a rinneadh an roth. Lig an capall ('kabōn', sa teanga Próta-Ind-Eorpais) agus an roth ('rotā') dóibh dul ar imirce ar fud na hEorpa agus na hÁise i gcairteacha<ref name="Science"/>.

Faoi thús an 3ú mílaoise RCh, bhí siad ar fud an Steip na hEoráise thiar, agus isteach in oirthear na hEorpa<ref>{{Cite journal|last= Gimbutas|first= Marija|year= 1985|title= Primary and Secondary Homeland of the Indo-Europeans: comments on Gamkrelidze-Ivanov articles|url= |journal= Journal of Indo-European Studies|volume= 13|issue= 1–2|pages= 185–202}}</ref>.

Tá teoiricí eile ann faoin cainteoirí Próta-Ind-Eorpais, achoimrithe sa [http://languagesoftheworld.info/wp-content/uploads/2014/05/IE_homeland_proposals_map.jpg léarscáil seo], mar shampla an hipitéis Anatólach<ref name="bouckaert">{{Cite journal|title= Mapping the Origins and Expansion of the Indo-European Language Family|date= 24 August 2012|last1= Bouckaert|last2= Lemey|last3= Dunn|last4= Greenhill|last5= Alekseyenko|last6= Drummond|last7= Gray|last8= Suchard|first1= Remco|first2= P.|first3= M.|first4= S. J.|first5= A. V.|first6= A. J.|first7= R. D.|first8= M. A.|journal= Science|volume= 337|issue= 6097|pages= 957–960|doi= 10.1126/science.1219669|pmc= 4112997|pmid=22923579|display-authors= etal|bibcode= 2012Sci...337..957B|url= http://pubman.mpdl.mpg.de/pubman/item/escidoc:1539154/component/escidoc:1539165/Bouckaert_2012.pdf|hdl= 11858/00-001M-0000-000F-EADF-A}}</ref>, an hipitéis Airméinis, [http://www.languagesoftheworld.info/historical-linguistics/paleolithic-continuity-theory-assumptions-problems.html an Teoiric Leanúnachais Phailéiliteacha], agus an Teoiric Airianach Dúchasach.

==Fóineolaíocht==
===Consain===
Atógadh an fóineolaíocht Proto-Ind-Eorpais go mion. Is iad seo na chuid consain atá sa teanga athchruthaithe:

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
! rowspan="2" colspan="2" |
! rowspan="2" | Liopach
! rowspan="2" | Corónach
! colspan=3| Dromach
! rowspan="2" | Laraingeach
|-
! <small>carballach</small>
! <small>gnáth</small>
! <small>liopach</small>
|-
! colspan="2" | Srónach
| *m
| *n
| || || ||
|-
! rowspan=3| Consain <br /> pléascach
! <small>Neamhghlórach</small>
| *p
| *t
| *ḱ
| *k
| *kʷ
|
|-
! <small>Glórach</small>
| (*b)
| *d
| *ǵ
| *g
| *gʷ
|
|-
! <small>Análaithe</small>
| *bʰ
| *dʰ
| *ǵʰ
| *gʰ
| *gʷʰ
|
|-
! colspan="2" | Consain cuimilteach
|
| *s
| || ||
| *h₁, *h₂, *h₃
|-
! colspan="2" | Consain leachtach
| 
| *r, *l
|
| 
| 
|
|-
! colspan="2" | Leathghutaí
| 
| 
| *y
| 
| *w
|
|}

Úsáidtear h forscríofa (ʰ) chun consan análaithe a léiriú, agus w forscríofa (ʷ) chun consan liopach-coguasach (a déantar le liopaí cruinn, agus le droim na teanga in éadan an coguas freisin, mar atá i bhfuaim /w/.)

Ní fios go díreach cén bhfuaimeanna a bhí ag na trí consain laraingeacha (Ní téarma soiléir é 'laraingeacha' i bhfóineolaíocht nua-aimseartha.)<ref>{{cite book|last1=Beekes|first1=Robert|title=Comparative Indo-European linguistics: an introduction. Second edition|date=2011|publisher=J. Benjamins Publishing Company|location=Amsterdam|isbn=978 90 272 1186 6|pages=147}}</ref>

Bhí consain sondacha ann, a d’fhéadfaí a úsáid mar siollaí. Mar i nGaeilge, is féidir leis an 'n' sa fhocal 'maidin' a bheith ina siolla fhéin. Úsáidtear iad, mar shampla, nuair a cuireann an riail ablaut an guta ar ceal. Ba iad ''r̥'', ''l̥'', ''m̥'', agus ''n̥''. 

===Gutaí===
[[File:Close-mid_front_unrounded_vowel.ogg|thumb|right|An guta láir-oscailte tosaigh neamhchruinn /e/]]Ba iad /e/ agus /o/ na gutaí is coitianta, agus bhí leagan gearr agus leagan fada acu. Scríobhtar na leagain fada mar '''ē''' agus '''ō''' anois. 

[[File:Close-mid_back_rounded_vowel.ogg|thumb|right|An guta láir-oscailte cúil cruinn /o/]]De réir cosúlachta níorbh ach an dá gutaí sin san dteanga; glacann Beekes le teoiric seo<ref>{{cite book|last1=Beekes|first1=Robert|title=Comparative Indo-European linguistics: an introduction. Second edition|date=2011|publisher=J. Benjamins Publishing Company|location=Amsterdam|isbn=978 90 272 1186 6|pages=141}}</ref>. Ach dar le Fortson, bhí cúig gutaí (a,e,i,o,u)<ref>{{Cite book |title=Indo-European language and culture: an introduction |last=Fortson |first=Benjamin W. |publisher=Blackwell |year=2004 |isbn=1405103159 |location=Malden, Mass |page=155 |oclc=54529041 |ref=harv }}</ref>. 

====Défhoghaira====
Chomh maith le na gutaí simplí, bhí sé défhoghaira ann.

Is iad '''ei''', '''oi''', '''au''', '''eu''', '''ou''', agus '''au''', dar leis ann athchruthú leis an guta '''a'''<ref>{{Cite book |title=Indo-European language and culture: an introduction |last=Fortson |first=Benjamin W. |publisher=Blackwell |year=2004 |isbn=1405103159 |location=Malden, Mass |page=16 |oclc=54529041 |ref=harv }}</ref>, ach creideann roinnt scoláirí go raibh consan laraingeach '''h₂''' le '''e''' in áit '''a''', ionas gurbh iad '''ei''', '''oi''', '''h₂eu''', '''eu''', '''ou''', agus '''h₂eu''' na sé défhoghaira<ref>{{cite book|last1=Beekes|first1=Robert|title=Comparative Indo-European linguistics: an introduction. Second edition|date=2011|publisher=J. Benjamins Publishing Company|location=Amsterdam|isbn=978 90 272 1186 6|pages=144}}</ref>.

Bhí na défhoghaira fada '''ēi''', '''ōi''', '''ēu''', agus '''ōu''' neamhchoitianta.

==Prosóid==
Tá an prosóid chaomhnaítear is fearr sa [[Sanscrait]] agus (i gcás ainmfhocail) [[an tSean-Ghréigis|san tSean-Ghréigis]]. Tá fianaise indíreach í i roinnt dteangacha eile san fine Ind-Eorpach.

Baineann an córas béimeanna leis an 'ablaut' (an riail faoi na n-athruithe na ngutaí), ach níl siad intuartha go hiomlán uaidh.

==Deilbheolaíocht==
Creidtear go raibh córas casta deilbhíochtaí ag Próta-Ind-Eorpais<ref>{{Cite book |title=Indo-European language and culture: an introduction |last=Fortson |first=Benjamin W. |publisher=Blackwell |year=2004 |isbn=1405103159 |location=Malden, Mass |page=16 |oclc=54529041 |ref=harv }}</ref> le iarmhíreanna go leor.

[[moirféim|Moirféimí]] gan táthmhír ar bith iad na fréamhacha, agus iompaireann siad an ciall. Mar i nGaeilge féin is fréamh é "cara", mar shampla, as a bhfuil díorthaithe focail eile le nós cairdeas, cairdiúil, agus banchara.

Teanga chomhleá <!-- conas a abair 'fusional language'?--> ab ea an Próta-Ind-Eorpais, inar usáideadh moirféimí infhillte chun na caidrimh ghramadaí idir focail a léirigh. Níor aimsíodh fréamhacha gan táthmhíreanna go minic.

De ghnáth, rinneadh ''tamhan'' as iarmhír agus fréamh le chéile, agus rinneadh focal as tamhan agus foirceann<ref>{{Cite book |title=Indo-European language and culture: an introduction |last=Fortson |first=Benjamin W. |publisher=Blackwell |year=2004 |isbn=1405103159 |location=Malden, Mass |page=16 |oclc=54529041 |ref=harv }}</ref>.

===Ablaut===
I nGaeilge, athraíonn gutaí uaireanta chun an iolra nó an tuiseal ginideach a léirigh, mar shampla 'amhrán' go dtí 'amhráin', nó 'Seán' go dtí 'teach Sheáin'

Tá an riail '''ablaut''' san Próta-Ind-Eorpais cosúil le sin. Athraíonn sí guta i focail i suíomh céanna idir trí chatagóir: 

* gutaí gearr (/e/ agus /o/)
* gutaí fada (ē agus ō sa gnás athscríbhinn a usáidíonn scoláirí Ind-Eorpach, ó /e:/ agus /o:/ san aibítir foghraíochta)
* guta ar bith, an guta neamhnitheach Ø

Téarma gramadaí Sanscrait é 'vrddhi'. Tá vrddhi ina saghas díorthú 'de/ó/a bhaineann leis'. 
Athraíonn vrddhi an grád ó neamhnitheach go dtí lán, nó ó lán go dtí fada (mar shampla, 'e' go dtí 'ē').

Bhog an bhéim ar chúiseanna garamadach, agus bíodh céithre aicmí fréamhacha<ref>{{cite book|authorlink1=Andrew Sihler|last1=Sihler|first1=Andrew L.|title=New comparative grammar of Greek and Latin|date=1995|publisher=Oxford Univ. Press|location=New York u.&nbsp;a.||page=278-9|isbn=0-19-508345-8}}</ref>:

* acrastatach (socair ar fad): le béim ar an siolla fréimhe go deo. 
* histéirecinéiteach (ag bogadh siar): béim ar an iarmhír nuair atá guta ann, ar an foirceann nuair atá an guta neamhnitheach
* amfaicinéiteach (soghluaiste ag tosach agus ag deireadh): bogann an bhéim nuair atá an guta neamhnitheach 
* prótaraicinéiteach (ag bogadh ar aghaidh): bogann an bhéim ar dheas shift nuair atá an guta neamhnitheach

Rinneadh trí cineál focail nua mar sin: aidiachtaí shealbhach, comhfhocail, agus le h-iarmhír   eile '''*-h₂''', mar cnuasainm neodrach<ref>{{cite book|author=Jay Jasanoff|title=The Prehistory of the Balto-Slavic Accent|page=20|author-link=Jay Jasanoff}}</ref>.

===Deilbheolaíocht dhíorthach===
Bhíothas in ann focail nua a dhéanamh as na fréamhacha ar roinnt bealaí. Uaireanta, rinneadh iad as an ablaut agus athruithe béime (díorthú inmheánach). 

Mar shampla '''apásâ-''' ciallaíonn ‘gníomach’, ach le béim ar an céad siolla, '''ápasâ-''' ciallaíonn sé ‘obair’<ref>{{cite book|last1=Beekes|first1=Robert|title=Comparative Indo-European linguistics: an introduction. Second edition|date=2011|publisher=J. Benjamins Publishing Company|location=Amsterdam|isbn=978 90 272 1186 6|pages=182}}</ref>. 

D'fhéadfadh an suíomh  béimeanna athraigh taobh istigh de focal. Mar shampla, d'fhéadfadh an bhéim a bheidh i suíomh difríocht i leagan ainmfhocal agus leagan briathartha. (Mar atá sa briathar Béarla 'recórd' agus ainmfhocal Béarla 'récord'.) Fuair siollaí le bhéim ton níos airde. Mar shamplaí – 
* '''*tómh₁-o-s''' "gearr" > '''*tomh₁-ó-s''' "ag gearradh" 
* '''*wólh₁-o-s''' "mian" (Sanscrait vára-) > '''*wolh₁-ó-s''' "le mianta" (Sanscrait vará- "fear sa tóir")

Rinneadh níos mó focail le táthmhíreanna, mar atá níos coitianta sna sleachta<ref>{{cite book|author=Jay Jasanoff|title=The Prehistory of the Balto-Slavic Accent|page=20|author-link=Jay Jasanoff}}</ref>.

==Ainmfhocail==
Bíodh ocht nó naoi tuisil ag ainmfhocail Próta-Ind-Eorpacha<ref>{{Cite book |title=Indo-European language and culture: an introduction |last=Fortson |first=Benjamin W. |publisher=Blackwell |year=2004 |isbn=1405103159 |location=Malden, Mass |page=102 |oclc=54529041 |ref=harv }}</ref>.

* An tuiseal ainmneach – le haghaidh ainmní briathair

* An tuiseal cuspóireach – le haghaidh cuspóir díreach briathair aistreach

* An tuiseal ginideach – nuair a modhnaíonn ainmfhocal ainmfhocal eile

* An tuiseal tabharthach – le haghaidh cuspóir indíreach briathair aistreach

* An tuiseal innealach – don mhodh trína ndéanann an t-ábhar rud éigin

* An tuiseal ochslaíoch – le haghaidh ainmfhocail ag bogadh ar shiúl ó rud éigin

* An tuiseal áitreabhach – le haghaidh rud atá lonnaithe in áit éigin

* An tuiseal gairmeach – le haghaidh an duine a labhraítear an abairt leis (mar "a Sheán, a chara" i nGaeilge)

* An tuiseal allatach  – saghas tuiseal áitreabhach a chuireann gluaiseacht i dtreo rud éigin in iúl. Níl an tuiseal seo ann ach sna teangacha Anatólach, agus ní raibh sé ann sa bPróta-Ind-Eorpais go cinnte<ref>{{Cite book |title=Indo-European language and culture: an introduction |last=Fortson |first=Benjamin W. |publisher=Blackwell |year=2004 |isbn=1405103159 |location=Malden, Mass |page=105 |oclc=54529041 |ref=harv }}</ref>

Bhí trí inscne gramadaí ag Próta-Ind-Eorpais:

* firinscneach
* baininscneach
* neodrach

Tá dá uimhir ag ainmfhocail i lán teangacha: uatha agus iolra. Bhí na dá categóir sin sa bPróta-Ind-Eorpais, agus tríú ceann chomh maith: uatha, iolra, agus déach, nuair a bhíodh dá rud díreach glan ann. Tá rian de sin i nGaeilge, mar 'an dá bhróig', 'an dá láimh' srl.

==Forainm==
Tá sé deacair forainmneacha Próta-Ind-Eorpais a athchruthú, mar gheall ar a n-éagsúlacht i dteangacha níos déanaí. Tá roinnt teoiric thart fúithi<ref>{{cite book|last1=Beekes|first1=Robert|title=Comparative Indo-European linguistics: an introduction. Second edition|date=2011|publisher=J. Benjamins Publishing Company|location=Amsterdam|isbn=978 90 272 1186 6|pages=225}}</ref>.

Bhí forainmneacha pearsanta ag Próta-Ind-Eorpais sa chéad agus sa dara phearsa gramadaí, ach ní sa tríú phearsa; úsáideadh forainmneacha taispeántacha ina ionad. 

Cruthaítear an briathar aisfhillteach le ainmfhocal 'se', mar atá sé i Spáinnis anois, ach le foirm difriúil mar tuisil ginideach agus cuspóireach<ref>{{cite book|last1=Beekes|first1=Robert|title=Comparative Indo-European linguistics: an introduction. Second edition|date=2011|publisher=J. Benjamins Publishing Company|location=Amsterdam|isbn=978 90 272 1186 6|pages=232-4}}</ref>.

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|+Forainmneacha pearsanta <ref>{{cite book|last1=Beekes|first1=Robert|title=Comparative Indo-European linguistics: an introduction. Second edition|date=2011|publisher=J. Benjamins Publishing Company|location=Amsterdam|isbn=978 90 272 1186 6|pages=233}}</ref>
! rowspan="2" |
! colspan="2" | An chéad phearsa
! colspan="2" | An dara phearsa
|-
! Uatha
! Iolra
! Uatha
! Iolra
|-
! Ainmneach
| *h₁eǵ(oH/Hom)
| *wei
| *tuH
| *yuH
|-
! Cuspóireach
| *h₁mé, *h₁me
| *nsmé, *nōs
| *twé
| *usmé, *wōs
|-
! Ginideach
| *h₁méne, *h₁moi
| *ns(er)o-, *nos
| *tewe, *toi
| *yus(er)o-, *wos
|-
! Tabharthach
| *h₁méǵʰio, *h₁moi
| *nsmei, *ns
| *tébʰio, *toi
| *usmei
|-
! Innealach
| *h₁moí
| *nsmoí
| *toí
| *usmoí
|-
! Ochslaíoch
| *h₁med
| *nsmed
| *tued
| *usmed
|-
! Áitreabhach
| *h₁moí
| *nsmi
| *toí
| *usmi
|}

==Briathara==
Bhaine an córas ablaut le briathara chomh maith le ainmfocail. Bhí thrí '''ghné''' ag briathra mar an bunchategóir a bhíonn acu:

* briathara staide – briathara faoin caoi nó an staid atá ag rud éigin
* neamhfhoirfeach – briathara faoi bheart a dhéantar arís is arís, nó beart neamhchríochnaithe, nó go rialta
* foirfeach – briathara faoi bheart críochnaithe

Bhí céithre '''modhanna''' ar a laghad ag briathara:

* an modh táscach – le haghaidh abairtí a cuireann fíricí in iúl
* modh ordaitheach – ordú nó iarratas
* modh foshuiteach – roinnt staid neamhfhíorasach, mar shampla rudaí indéanta 
* modh guítheach – rudaí ar mian, rudaí a ghuítear air <!--things that are wished for-->

Bhí dá '''faíthe''' ag briathara:

* an fhaí ghníomhach – nuair a dhéanann an t-ainmní an beart den briathar
* an fhaí mheánchéasta – úsáidtear mar an fhaí chéasta agus an fhaí mheáin

Cosúil le na ainmfocial, bhí trí '''uimhir''' ag briathara: uatha, iolra, agus déach.

Bhí trí '''phearsa''' gramadaí ag briathra: an chéad, an dara agus an tríú.

Neamhchosúil le Gaeilge, agus a rangabháil amháin (an rangabháil chaite, mar 'déanta'), bhí '''rangabháil''' soiléir ag Próta-Ind-Eorpais chun gach comhcheangal aimsire agus fhaí (mar shampla, rangabháil chaite ghníomhach), agus bhí sraith ainm briathartha agus foirm aidiachtúil den briathra ann freisin.

Taispeánann an tábla seo na críocha na mbriathra Próta-Ind-Eorpais dar le Sihler<ref name="sihler">{{cite book|authorlink1=Andrew Sihler|last1=Sihler|first1=Andrew L.|title=New comparative grammar of Greek and Latin|date=1995|publisher=Oxford Univ. Press|location=New York u.&nbsp;a.|isbn=0-19-508345-8}}</ref>, agus seo é an comhaontú i measc scoláraí den chuid is mó.

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
! colspan="2" rowspan="2" |
|-
! Neamhthéamach <br />(gan guta ón h-ablaut)
! Téamach <br />(le guta ón h-ablaut)
|-
! rowspan=3 | Uatha
! Céad phearsa
| *-mi
| *-oh₂
|-
! Dara phearsa
| *-si
| *-esi
|-
! Triú phearsa
| *-ti
| *-eti
|-
! rowspan=3 | Déach
! Céad phearsa
| *-wos
| *-owos
|-
! Dara phearsa
| *-th₁es
| *-eth₁es
|-
! Triú phearsa
| *-tes
| *-etes
|-
! rowspan=3 | Iolra
! Céad phearsa
| *-mos
| *-omos
|-
! Dara phearsa
| *-te
| *-ete
|-
! Triú phearsa
| *-nti
| *-onti
|}

==Uimhreacha==
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
!
!'''Sihler'''<ref name="sihler"/>
|-
|haon
|'''*(H)óynos'''/'''*(H)óywos'''/'''*(H)óyk(ʷ)os''' ;<br /> '''*sḗm''' (grád lán), '''*sm̥-''' (grád neamhnitheach)
|-
|dó
|'''*d(u)wóh₁''' (grád lán), '''*dwi-''' (grád neamhnitheach
|-
|trí
|'''*tréyes''' (grád lán), '''*tri-''' (grád neamhnitheach)
|-
|ceathair
|'''*kʷetwóres''' (grád ''o''), '''*kʷ(e)twr̥-''' (grád neamhnitheach)<br />(faoin "riail kʷetwóres")
|-
|cúig
|'''*pénkʷe'''
|-
|sé
|'''*s(w)éḱs'''; nó '''*wéḱs''', leis an '''*s-''' faoi thionchar '''*septḿ̥'''
|-
|seacht
|'''*septḿ̥'''
|-
|ocht
|'''*oḱtṓ(w)''' nó '''*h₃eḱtṓ(w)'''
|-
|naoi
|'''*h₁néwn̥'''
|-
|deich
|'''*déḱm̥(t)'''
|}

Chiallaigh '''*ḱm̥tóm''' "céad" nó b'fhéidir aon uimhir mór<ref>{{Citation|last=Lehmann|first=Winfried P|title=Theoretical Bases of Indo-European Linguistics|year=1993|postscript=|pages=[https://archive.org/details/theoreticalbases0000lehm/page/252 252–55]|location=London|publisher=Routledge|isbn=0-415-08201-3|url=https://archive.org/details/theoreticalbases0000lehm/page/252}}</ref>.

==Míreanna==
Sa ngramadach Próta-Ind-Eorpais, ní raibh difear idir míreanna agus dobhriathra<ref>{{cite book|last1=Beekes|first1=Robert|title=Comparative Indo-European linguistics: an introduction. Second edition|date=2011|publisher=J. Benjamins Publishing Company|location=Amsterdam|isbn=978 90 272 1186 6|pages=249}}</ref>. Seo shampla roinnt míreanna agus cónaisc gur féidir iad a athchruthú:

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
|mar/toisc go
|'''*ǵe'''
|-
|mír chun ceist a dhéanamh
|'''*h₂en'''
|-
|agus
|'''*kʷe'''
|-
|nó
|'''*ue'''
|-
|sin
|'''*iod, *kʷod'''
|-
|mar sin
|'''*h₁ei'''
|-
|conas
|'''*iō (*ioH?)''', '''*iōd'''
|}

==An aidiacht shealbhach==
D’fhéadfaí aidiachtaí sealbhacha nó gaolmhara a chruthú ó ainmfhocail trí dhíorthú inmheánach.

D’fhéadfaí focail den sórt sin a úsáid go díreach mar aidiachtaí, nó d’fhéadfaí iad a iompú ar ais ina n-ainmfhocal gan aon athrú ar dheilbheolaíocht, chun léirigh duine éigean nó rud éigean le tréith an aidiacht acu.

Usáideadh iad freisin mar an dara gné de comhfhocal. Más ainmfhocal é an chéad gné, chruthaigh sé seo aidiacht a bhí cosúil le rannpháirtí láithreach de réir bhrí, m.sh. aidiacht le brí "le mórán ríse" nó "ag gearradh crainn". Agus iad iompaithe ar ais ina n-ainmfhocail, bhí comhfhocail den sort seo cosúil le gníomhainmneacha de réir bhrí.

I bhfréamhacha téamacha (an chuid le guta faoi béim), cruthaíodh an aidiacht shealbhach le haistriú an bhéim siolla amháin i dtreo deise<ref name="Jay Jasanoff 21">{{cite book|author=Jay Jasanoff|title=The Prehistory of the Balto-Slavic Accent|page=21|author-link=Jay Jasanoff}}</ref>. 

==Comhréir==
Tá staidéar dáiríre déanta ar chomhréir na dteangacha Ind-Eorpacha is sine ó dheireadh an naoú haois déag ar a laghad, ag scoláirí mar [[Hermann Hirt]] agus [[Berthold Delbrück]]. Sa dara leath den fhichiú haois, mhéadaigh an spéis sa chomhréir, agus rinneadh athchruthú comhréir Próta-Ind-Eorpais dá bharr<ref>{{cite book |title=Preface |encyclopedia=Proto-Indo-European Syntax and its Development |editor1-first=Leonid |editor1-last=Kulikov |editor2-first=Nikolaos |editor2-last=Lavidas |publisher=John Benjamins |year=2015}}</ref>.

Tá na teangacha Ind-Eorpacha is sine (an Laidin mar shampla) go léir infhillte. Mar sin, creidtear gur bhain Próta-Ind-Eorpais úsáid as táthmhíreanna moirfeolaíocha chun caidrimh ghramadaí a léiriú, níos mó ná ord focal<ref name="eiec">{{Cite book |editor-first1=J. P. |editor-last1=Mallory |editor-first2=Douglas Q. |editor-last2=Adams |encyclopedia=[[Encyclopedia of Indo-European Culture]] |title=Proto-Indo-European |publisher=Taylor & Francis |year=1997 |page=464}}</ref>.

Shíl Jacob Wackernagel go raibh ord ainmní-briathar-cuspóir ag Próta-Ind-Eorpais, bunaithe ar fhianaise ón tSanscrait.

Tá roinnt daoine fós ag hipitéis sin, ach scríobh Hans Henrich Hock sa bhliain 2015 gur aontaíodh go ginearálta i measc scoláirí go raibh ord ainmní-cuspóir-briathar ag Próta-Ind-Eorpais<ref>{{cite book |title=Proto-Indo-European verb-finality: Reconstruction, typology, validation |first=Hans Henrich |last=Hock |authorlink=Hans Henrich Hock |encyclopedia=Proto-Indo-European Syntax and its Development |editor1-first=Leonid |editor1-last=Kulikov |editor2-first=Nikolaos |editor2-last=Lavidas |publisher=John Benjamins |year=2015}}</ref>.

Úsáideann an tSean-Indic, an tSean-Pheirsis, agus Sean-Laidin  an ord ainmní-cuspóir-briathar de ghnáth, le horduithe eile uaireanta chun béim a chur in iúl (m.sh., briathar-ainmní-cuspóir chun béim a cuireann ar an mbriathar). Tá an ord céanna sna forainm pearsanta iarchlaonach san [[an Hitis|Hitis]].

==Focloir roghnaithe==
Dar le [https://lrc.la.utexas.edu/lex/master Pokorny]

* '''*mātér-''' "máthair" 
* '''*pətḗ(r)''' "athair"
* '''*dn̥g̑hū, dn̥g̑hu̯ā''' "teanga" 
* '''*ku̯e-''' "cad" 
* '''*nĕ, nē, nei''' "ní, níl" 
* '''*g̑enu-, g̑neu-''' "gluain" 
* '''*ōus- : əus- : us-''' "cluas" 
* '''*smek-''' "smig" 
* '''*gu̯ou-''' "bó"
* '''*k̑u̯on-, k̑un-''' "cú, madra" 
* '''*mel-''' "meil" 
* '''*meli-t''' "mil" 
* '''*médhu''', "meá" 
* '''*sal-''' "salann" 
* '''*ed-''' "ith" 
* '''*k̑leu-, k̑leu̯ə- : k̑lū-''' "clois" 
* '''*nōmn̥''', "ainm" 
* '''*dei-, dei̯ə-, dī-, di̯ā-''' "dia, lá, spéir" 
* '''*deru-, dō̆ru-, dr(e)u-, drou-, dreu̯ə- : drū-''', "crann" 
* '''*sneigu̯h-''' "sneachta" 
* '''*neu̯os, neu̯i̯os''' "nua" 
* '''*sen-''' "sean" 
* '''*nogu̯-, nogu̯od(h)o-, nogu̯-no-''' "nocht" 
* '''*legh-''' "luigh" 
* '''*g̑hei- : g̑hi-''' "geimhreadh"

==Tagairtí==
{{reflist}}

== Naisc sheachtracha ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=FD2yPqODlBA The Sound of the Proto Indo European language (Numbers, Words & Story)]
* [https://archive.org/details/oxfordintroductiontoprotoindoeuropeanprotoindoeuropeanworldmalloryj.p.adamsd.q._949_ ''Oxford Introduction To Proto-Indo-European & The Proto-Indo-European World''. JP Mallory & DQ Adams]
* [https://archive.org/details/LehmannProblemsOfProtoIndoEuropeanGrammarResiduesFromPreIndoEuropeanActiveStructure1989 ''Problems of Proto-Indo-European Grammar: Residues from Pre-Indo-European Active Structure'', by Winfred Philipp Lehmann. 1989.]
* [https://archive.org/details/protoindoeuropeanphonologywnfredlehmannp._552_a ''Proto Indo European Phonology'', by Winfred Philipp Lehmann. 1952.]

[[Catagóir:Teangacha Ind-Eorpacha]]