Geingeas Cán

Geingeas Cán
	;
Ainm sa teanga dhúchais	(mis) ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ; (mis) ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ; (mis) Чингис хаан
Temple name (en)	太祖
Ainm iarbháis	法天啟運聖武皇帝
Beathaisnéis
Breith	(mis) ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ ; c. 31 Bealtaine 1162; Delüün Boldog (Khamag Mongol)
Bás	18 Lúnasa 1227 ; 65 bliana d'aois; Yinchuan (Western Xia)
Siocair bháis	Titim de chapall
Áit adhlactha	luach anaithnid
1 Cán Impireacht na Mongólach
	1206 – 18 Lúnasa 1227 ; ← luach ar iarraidh – Tolui, Ögedei Khan →
Faisnéis phearsanta
Reiligiún	Tengrism (en)
Gníomhaíocht
Gairm	ceannaire míleata, taoiseach treibhe, monarc
Gairm mhíleata
Brainse míleata	Military of the Mongol Empire (en)
Coinbhleacht	Mongol invasion of Khwarazmian Empire and Eastern Iran (en) , Mongol conquest of the Jin dynasty (en) , Cath Dalan-Baljut, Cath Yehuling, Cath Indus agus Mongol conquest of Western Xia (en)
Eile
Teideal uasal	Cán
Teaghlach	Borjigin (en)
Céile	Börte ; Chahe ; An Banphrionsa Qiguo ; Hedaan ; Yesugen ; Gürbesu ; Yesui ; Khulan ; Ibaqa beki
Páiste	Shuerche; ( ); Yeli'andun; ( Börte); Checheyikhen; ( Börte); Il-Altun; ( ); Kölgen; ( Khulan); Huochenbieji; ( Börte); Chawuer; ( Yesugen); Tümelün; ( Börte); Wuluchi; ( ); Alahaibieji; ( Börte); Jochi; ( Börte); Chagatai Khan; ( Börte); Ögedei Khan; ( Börte); Tolui; ( Börte)
Athair	Yesugei agus Hoelun
Siblín	Qasar, Behter, Belgutei, Hachiun, Temüge agus Temulin
Duine muinteartha	Tekina Khatun (sliochtach)
	Síniú

Ba é Geingeas Cán, nó Temüjin, mar ab ainm dó ó thús a shaoil (1162? - 18 Lúnasa 1227), a d'aontaigh na Mongólaigh agus a bhunaigh Impireacht na Mongólach, an impireacht ab fhorleithne dá raibh riamh ann.

A Óige

Áiríodh mar uasal é toisc gur de shliocht na dtaoiseach é, rud a rachadh chun sochair dó agus é ag iarraidh cabhrach ar threibheanna eile. Rinneadh cleamhnas idir é agus cailín darbh ainm Börte nuair a bhí sé naoi mbliana d'aois. Ansin cailleadh a athair agus tháinig treabhchas eile i réim; ruaigeadh Temüjin, rud a d'fhág ag maireachtáil ón lámh go dtí an béal é le fada an lá, agus a rinne fear crua glic de. Ach bhí cairde aige, leithéid Bo'ortchu agus Djamuqa (cé gur fheall sé siúd air faoi dheireadh).

An Cán

I ndiaidh a chéile tháinig Temüjin chun cinn sa saol. Timpeall na bliana 1181 phós sé Börte, agus bhí ceathrar mac acu. Thosaigh sé ag déanamh comhcheangail idir na dtreibheanna, agus tar éis roinnt cogaí agus caibidlí gairmeadh Cán de (cé gur thit sé amach le Djamuqa dá bharr). Chum sé dlíthe a raibh rian na seantraidisiún orthu agus a rachadh i bhfeidhm ar ar lean é. Bhuaigh sé ar a shean-naimhde na Tartaraigh sa bhliain 1202, agus sa bhliain 1206 gairmeadh Geingeas Cán (Ĉingis Xaan nó Tiarna Aigéanach) de. Chruinnigh treibheanna uile na Mongóile thart air agus bheartaigh sé ar thuaisceart na Síne a ghabháil. Chuir an Balla Mór moill dhá bhliain air, ach chreach sé an tuaisceart faoi dheireadh agus ghabh Beijing féin sa bhliain 1215, cé gur dhiúltaigh sé dul isteach ann.

Ina dhiaidh sin rinne sé ionradh ar an gcuid eile den Áise Lárnach, ag dul chomh fada le habhainn na hIndia agus leis an bPeirs. Lean sé air ag ionsaí na Síneach: ghabh sé stát na Siach (Xia) Thiar, agus bhí rún aige impireacht na Jin a scrios.

A Bhás

Fuair Geingeas Cán bás de bharr titim de chapall agus é i mbun seilge. Tugadh a chorp ar ais chun na Mongóile, agus deirtear gur maraíodh gach duine a chonaic an tsochraid ar eagla go bhfeicfí cár cuireadh an Cán.

Leabhair

Juvaynī, Alā al-Dīn Atā Malik, 1226–1283 (1997). "Genghis Khan: The History of the World-Conqueror [Tarīkh-i jahāngushā]". Seattle: University of Washington Press.
Rashid al-Din Tabib (1995). "A Compendium of Chronicles: Rashid al-Din's Illustrated History of the World Jami' al-Tawarikh". Oxford: Oxford University Press.
Rashid al-Din Tabib (1971). "The Successors of Genghis Khan (extracts from Jami’ Al-Tawarikh)". New York: Columbia University Press.
"The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century [Yuan chao bi shi]" (2004). Leiden; Boston: Brill.

Naisc Sheachtracha

Tagairtí