View source for Ceol traidisiúnta na hÉireann

{{WD Bosca Sonraí
|title=Ceol Traidisiúnta na hÉireann
|image=[[File:Statues, Lisdoonvarna-Lios Duin Bhearna - geograph.org.uk - 1264156.jpg|220px]]
|caption=Dealbh, Lios Dúin Bhearna
|label1=Tír
|data1=Éire
|label2=Gairm
|data2=Amhráin a sheinm, damhsa agus canadh
}}
[[ Íomhá: Sean_Nos_Festival-www.TG4.ie-76807_66881_Cos_Cos.jpg |thumb|Fógra d’fhéile [[Sean-nós (amhránaíocht)|sean-nós]] ón bhliain [[2011]].]]
Tá an '''ceol traidisiúnta''' lárnach do [[cultúr|chultúr]] na [[Éire|hÉireann]]. Sa [[teach tábhairne]] is mó a thionóltar na seisiúin [[Ceol|cheoil]] agus de ghnáth cuirtear fáilte roimh gach aon [[ceoltóir|cheoltóir]]. 

Ceol [[damhsa|rince]], den chuid is mó, is ea ceol traidisiúnta na hÉireann ach sa lá atá inniu ann is minic a sheinntear é don lucht éisteachta amháin - gan [[Damhsa Gaelach|rinceoirí]] ar bith. Tá cineál éagsúla foinn le cloisteáil ach is fearr le ceoltóirí ríleanna agus poirt a sheinm. Is fearr ar féidir leo a gcumas a thaispeáint agus iad ag triall ar na túin siúd.

== Modhanna ==
[[File:Nash-session.jpg|thumb|Seisiún ceoil]]
Blianta ó shin ní raibh aon nótaí ceoil ann toisc go seinntear gach rud de glan mheabhair. Ní raibh na ceoltóirí in ann nótaí a léamh san am atá caite, áfach sa lá atá inniu ann is féidir nótaí do na hamhráin a fháil má bhfreastlaíonn tú ar ghrúpa ceoil nó is féidir nótaí a fháil ar an idirlíon freisin. 

== Uirlisí úsáidte do cheol traidisiúnta na hÉireann ==
Baintear úsáid as réimse leathan uirlisí chun ceol traidisiúnta a sheinm. 

=== An Fheadóg Stáin ===
{{main|Feadóg stáin}}
Is uirlis bheag í seo inarbh fhéidir na hamhráin a sheinm go glórmhór cé go bhfuil sé beag.<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=https://www.liveabout.com/instruments-used-in-traditional-irish-music-3552966|teideal=Instruments in a Traditional Irish Music Group|údar=Megan Romer|language=en|work=LiveAbout|dátarochtana=2020-02-17}}</ref>

=== An fheadóg mhór (feadóg adhmad) ===
Is uirlis í atá níos mó ná an fheadóg stáin ach cloiseann na nótaí níos ísle toisc go bhfuil an uirlis níos mó ná an fheadóg stáin. Tháinig an fheadóg stáin agus an fheadóg mhór chun cinn sa luath 18ú haois.<ref name=":1" />

=== An bainseó ===
{{main|Bainseó}}
Is uirlis í ina bhfuil corp saghas mór aige agus go bhfuil muineál an uirlis thanaí. De ghnáth tá ceithre shreang ar an uirlis seo ach is féidir cúig nó sé shreang a chur uirthi freisin.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=https://www.irelandbeforeyoudie.com/10-iconic-instruments-used-in-traditional-irish-music/|teideal=10 ICONIC instruments used in traditional Irish music|údar=Paris Donnatella Callan|dáta=2019-08-29|language=en-GB|work=Ireland Before You Die|dátarochtana=2020-02-17}}</ref>

=== Na píopaí uillinne agus mála ===
{{main|Píb mhála}}
Tháinig na píopaí uillinne chun cinn timpeall an 18ú agus an 19ú haois. Ní fheictear iad in a lán grúpaí cheoil ach is páirt den cheol traidisiúnta iad.<ref name=":2" />

[[Íomhá:Bodhran01.jpg|mion|Bodhrán le cipín in aice leis.]]

=== An bodhrán ===
Is uirlis í a bhfuil comónta go leor i ngrúpaí cheoil sa lá atá inniu. Is uirlis déanta as adhmad í. Coimeádann an t-amhránaí a [[bodhrán|bhodhrán]] i lámh amháin agus úsáideann sé a chipín chun clúdach an bodhrán a bhualadh leis a lámh eile. Cruthaíonn sé rithim agus seinneann na hamhránaithe eile sa ghrúpa leis.<ref name=":2" />

=== Cláirseach ===
Bíonn idir 14 - 17 sreang ar [[Cláirseach|chláirseach]]. Ní fheictear an chláirseach go minic á seinm i ngrúpaí cheol. Seinntear iad ar a haonar de ghnáth. Ach, is féidir cláirseach a sheinm toisc go bhfuil sé á sheinm sa ghrúpa '[[The Chieftains]]' <ref name=":1" />

=== An giotár ===
Is uirlis í seo ina bhfuil sé shreang aige. Tugann [[giotár]] tacaíocht don tiúin tríd cordaí a sheinm ach is féidir an tséis a sheinm freisin. 

=== An fhidil ===
Tá an fhidil an - chomónta ag seisiúin cheoil. Tá ceithre shreang ar an uirlis. Don chuid is mó is í an fhidil a sheinntear sa teach tábhairní ag na seisiúin cheoil. Tháinig an fhidil chun cinn sa 16ú aois agus is mar cheannaire í an fhidil sna séisiúin cheoil mar leanann an grúpa an fhidil de ghnáth.<ref name=":2" />

== Stíl an cheoil ==
De ghnáth bíonn stíl áirithe ag baint le hamhráin a bhaineann le ceol traidisiúnta na hÉireann. Bíonn na hamhráin briste síos in dhá pháirt. Seinntear an chéad chuid (Part A) agus an dara páirt (Part B) agus seinntear an dá chuid faoi dhó. Bíonn foirm AABB ag baint leis na hamhráin traidisiúnta agus seinneann na ceoltóirí an fhoirm trí huaire. Ciallaíonn sin go seinntear an t-amhrán mar AABB, AABB, AABB.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The Irish fiddle book : the art of traditional fiddle-playing|url=http://worldcat.org/oclc/474798885|publisher=Ossian Publications|date=2001|oclc=474798885|author=Cranitch, Matt}}</ref> Bíonn foirm dhifriúil ag baint leis na réimsí éagsúla amhráin atá ann. 

Is féidir [[Cornphíopa|cornphiopa]] (amchomhartha 4/4), [[Polca|polcaí]] (amchomhartha 2/4), [[Port (ceol)|poirt]] (amchomhartha 12/8), port luascadh (amchomhartha 9/8), port dúbailte (amchomhartha 6/8) agus foinn a sheinm ina mbíonn foirm difriúla acu agus bíonn na hamchomharthaí difriúla ag baint leo freisin.

== Ceoltóirí agus grúpaí ==
Bhí clú agus cáil bainte amach ar feadh na mblianta ag ''[[The Chieftains]]'', grúpa a chloíonn leis an bhfíor traidisiún ach atá ag éirí aosta anois. 

Tá ceoltóirí nua-aimseartha cosúil leis an sáramhránaí, [[Liam Ó Maonlaí]], ag taiscéal a gceird agus go nádúrtha tá tionchar mór orthu ón bpopcheol agus ceol tíre ó thíortha eile. Grúpaí eile mór le rá is ea ''[[Clannad]]'', ''[[Dervish]]'' agus ''[[Kíla]]''. Ceoltóirí eile clúiteacha is iad [[Máire Ní Bhraonáin|Máire Brennan]] agus [[Altan]].

Grúpa eile a bhfuil clú agus cáil bainte lena hainm ná 'Fusion Fighters'. Is grúpa ceoil iad a théann ag taistil timpeall an domhain. Bíonn siad ag iarraidh teachtaireachtaí faoin lá inniu (agus chun tacaíocht a thabhairt do dhaoine agus chun daoine a chur ar eolas faoi fhadhbanna an lae inniu) a chur chun cinn. Cuireann siad taispeantasaí agus ceolchoirm ar siúl do dhaoine ar fud an domhain. Tá breis is caoga rinceoirí proifisiúnta acu, chomh maith leis níos mó ná fiche ceoltóirí a sheinneann ceol traidisiúnta dóibh agus na céadta scoláire á n-obair leo ar fud an domhain.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.fusionfightersdance.com/fusion-fighters.html|teideal=Fusion Fighters About|language=en|work=FUSION FIGHTERS|dátarochtana=2020-02-16}}</ref>   

Ceoltóir eile a sheinneann ceol traidisiúnta a bhfuil clú agus cáil lena n-ainmneacha ná Sharon Shannon, Deasún ó Donghaile (Dezi Donnelly) agus Séamus Mac Giolla Mhuire (Jim Murray). Seinneann Dezi an fhidil agus seinneann Jim Murray an giotár. Sheinn siad amhráin lena chéile ag ceolchoirm 'Celtic Connections' sa bhliain 2011.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.bbc.co.uk/search?q=dezi+donnelly+jim+murray&sa_f=search-product&scope=|teideal=BBC - Search results for dezi donnelly jim murray|language=en-GB|work=www.bbc.co.uk|dátarochtana=2020-02-16}}</ref> Seinneann Sharon Shannon an bhosca ceoil agus sheinn sí ag an gceolchoirm 'Celtic Connections' i 2011 freisin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.bbc.co.uk/programmes/p00k4kn6|teideal=BBC ALBA - Cuirm @ Celtic, 2011, Sharon Shannon, Cuirm @ Celtic: 2011 - Sharon Shannon|language=en-GB|work=BBC|dátarochtana=2020-02-16}}</ref> 

Tá Sharon Shannon á seinm cheolchoirmeacha in Éirinn, Ceanada agus Stáit Aontaithe Mheiriceá i mbliana agus i 2021.<ref>{{Lua idirlín|url=http://sharonshannon.com/tour/|teideal=Tour Dates SharonShannon.com|language=en-US|dátarochtana=2020-02-16}}</ref>

Chomh maith leis ceol traidisiúnta a sheinm tá go leor amhránaí ann a bhfuil cáil acu tríd an stíl 'Sean-Nós' a chanadh. Is féidir [[Nioclás Tóibín (amhránaí)|Nioclás Toibin]] (Gael Linn) an stíl Sean-Nós Cúige Mumhain a chanadh. Is féidir Eibhlís Ní Shuilleabháin an stíl a chanadh freisin. 

== Amhráin ar an sean-nós ==
Is amhráin iad gan tionlacann don chuid is mó ach seinntear uirlis cheoil leis uaireanta. Canann amhránaí agus iad ag cur gearradh, rollaí agus aon sórt ornádaíocht ann. Bíonn an t-amhránaí ag canadh faoi eachtra a tharla agus ag insint scéal faoi. Canann na hamhránaithe ar théama áirithe freisin ar nós, grá, bás nó rudaí mar sin de.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishmusicdaily.com/blog/singing-in-irish-the-sean-nos-tradition|teideal=Singing in Irish – The Sean-nós tradition|údar=Guest writer|dáta=2011-04-28|language=en-US|work=Irish Music Daily|dátarochtana=2020-02-16}}</ref> 

=== Réigiúin sean nós agus stíl ===
Cantar Sean-Nós ar fud na hÉireann ach is iad Cúige Mumhan, Conamara agus Dún na nGall na príomháiteanna a bhfeictear an Sean-Nós. is féidir liosta ainmneacha a fháil  do na daoine gur féidir leo an stíl Sean-Nós a chanadh ar comhaltas.ie freisin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://comhaltas.ie/music/treoir/detail/amhranaiocht_ar_an_sean_nos/|teideal=Comhaltas: Amhranaiocht ar an Sean-nos|work=comhaltas.ie|dátarochtana=2020-02-17|archivedate=2020-02-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200217143026/https://comhaltas.ie/music/treoir/detail/amhranaiocht_ar_an_sean_nos/}}</ref>  

===Cúige Mumhan===
An saghas stíl a bhaineann leis an Sean-Nós i g[[Cúige Mumhan]] ná go mbíonn an - chuid srónaíl agus gearradh in Iarthar Corcaigh agus i gContae Chiarraí. Bíonn stíl an - miollosmach ag baint leis an stíl a bhfaightear in Iarthar Chontae Phort Láirge.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://leavingcertmusic.weebly.com/sean-noacutes-singing.html|teideal=Sean Nós Singing|language=en|work=Leaving Cert Music|dátarochtana=2020-02-16}}</ref> Is féidir [[Nioclás Tóibín (amhránaí)|Nioclás Toibin]] (Gael Linn) an stíl ar an Sean-Nós Cúige Mumhain a chanadh. Is féidir Eibhlís Ní Shuilleabháin an stíl a chanadh freisin. 

===Cúige Uladh===
Is í [[Contae Dhún na nGall]] an phríomháit a bhfaightear amhráin ar an Sean-Nós i g[[Cúige Uladh]]. An stíl a bhaineann leo ná go bhfuil stíl miollosmach atá níos simplí ná an stíl a bhfaightear i gCo. Corcaigh agus Ciarraí.<ref name=":0" /> Is féidir le Gearóidín Breathnach an stíl Sean- Nós Co. Dún na nGall a chanadh agus bhí Paddy Tunney ábalta an stíl seo a chanadh freisin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://comhaltas.ie/music/treoir/detail/amhranaiocht_ar_an_sean_nos/|teideal=Comhaltas: Amhranaiocht ar an Sean-nos|work=comhaltas.ie|dátarochtana=2020-02-17|archivedate=2020-02-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200217143026/https://comhaltas.ie/music/treoir/detail/amhranaiocht_ar_an_sean_nos/}}</ref> 

===Cúige Chonnacht===
Is i g[[Conamara]] ina bhfuil an stíl is láidre Sean-Nós ann. Baineann siad úsáid as an - chuid ornádaíocht sa stíl seo. Baintear úsáid as an - chuid srónaíl gearradh rollaí agus mar sin de sa stíl seo.<ref name=":0" /> Daoine gur féidir leo an stíl seo a chanadh ná [[Darach Ó Catháin]] agus Máire Nic Dhonnachadha. 

== Féilte cheoil ==
Bíonn go leor comórtais agus féilte cheoil ar siúl in Éirinn a léiríonn na réimsí leathan ceol traidisiúnta atá ann agus an réimse leathan ceoltóirí traidisiúnta agus ceoltóirí nua - aimseartha a thaispeánann a gcuid snas atá acu ar an gceol traidisiúnta.

=== An Fhleadh Cheoil in Éirinn ===
Tá [[An Fhleadh Cheoil|fleadh cheoil na hÉireann]] ar siúl i [[An Muileann gCearr|Muileann gCearr Co. na hIarmhí]] i mbliana.<ref>{{Lua idirlín|url=https://fleadhcheoil.ie/event/fleadh-cheoil-launch/|teideal=Fleadh Cheoil na hÉireann 2020|dáta=2019-09-27|language=en-US|work=Fleadh Cheoil|dátarochtana=2020-02-16|archivedate=2020-02-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200216172806/https://fleadhcheoil.ie/event/fleadh-cheoil-launch/}}</ref> Tá an comórtas á thosú ar an dara lá Lúnasa agus á chríochnú ar an naoú lá Lúnasa (2 - 9 Lúnasa). Téann na mílte duine go dtí [[an Fhleadh Cheoil|an bhFleadh Cheoil]] chuile bhliain. Ní chaithfidh daoine uirlis a sheinm chun taisteal ar an bhFleadh, ach is féidir leo a huirlis cheoil a thabhairt leo má bhí siad ag iarraidh cúpla tiúin a sheinm. Cuireann an Fhleadh fáilte roimh aon duine gur mhaith leo taistil ar an bhFleadh agus is cuma cén aois a bhfuil siad, tá fáilte rompu. De ghnáth déanann [[TG4]] taifead ar an bhFleadh agus cuireann siad an comórtas ar fáil do dhaoine sa bhaile nach raibh in ann a bheith an ag an bhFleadh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://fleadh.tv/|teideal=Fleadh.tv|language=en-US|work=Fleadh.tv|dátarochtana=2020-02-16|archivedate=2020-02-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200216172805/https://fleadh.tv/}}</ref> 

De ghnáth bíonn an Fhleadh ar siúl in áit áirithe ar feadh dhá bhliain agus ansin bíonn sé ar siúl in áit éagann eile ar feadh dhá bhliain srl. Anuraidh, b'í [[Droichead Átha|an Droichead Átha]] láithreán don Fhleadh agus an bhliain roimhe sin b'í Co. an Chláir an áit ina raibh an Fhleadh i 2017.<ref>{{Lua idirlín|url=https://clarechampion.ie/fleadh-to-return-to-ennis-in-2017/|teideal=Fleadh to return to Ennis in 2017|dáta=2016-03-21|language=en-GB|work=The Clare Champion|dátarochtana=2020-02-16}}</ref> 

[[Íomhá:Kennedy's Kitchen - Michigan Irish Fest.JPG|mion|Féile do cheoil traidisiúnta na hÉireann i SAM]]

=== An Fhleadh Cheoil lasmuigh d'Éirinn  ===
Bíonn an Fhleadh Cheoil ar siúl lasmuigh d'Éirinn chomh maith. Bíonn comórtas agus féilte ar siúl i Sasana freisin. Tá Coimisiúin Ceoltais don Réigiúin Lárthíre i gceannas ar an gcomórtas Fleadh a chur ar siúl do dhaoine atá ina gceantair. Bíonn féile cheoil ar siúl i Meiriceá Thuaidh freisin chun léiriú a dhéanamh ar an gceol traidisiúnta ó Éirinn. Bíonn daoine ag insint finscéalta agus agus canadh amhráin Sean-Nós ag an bhféile freisin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://michiganirish.org/at-the-fest/|teideal=At the Fest|language=en-US|work=Michigan Irish Music Festival|dátarochtana=2020-02-16}}</ref>

== Foghlaim an cheoil traidisiúnta ==
Tá go leor grúpaí cheoil ann a mhúineann ceol traidisiúnta do dhaoine a bhfuil fonn orthu uirlisí a fhoghlaim. Is í 'Craobh Sheán Tracey [[Comhaltas Ceoltóirí Éireann|CCÉ]]' (CCÉ = Comhaltas Ceoltóirí Éireann) ceann do na grúpaí sin.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.seantreacycce.com/|teideal=Seán Treacy CCÉ|language=en-US|work=Seán Treacy CCÉ|dátarochtana=2020-02-17}}</ref> Tá an grúpa seo lonnaithe i gContae Bhaile Átha Cliath. Cuireann siad ranganna ceoil traidisiúnta, ranganna rince agus ranganna canadh ar siúl d'aon duine go maith leo freastal ar na ranganna. Is féidir le haon duine ar aon aois freastal ar na ranganna sin freisin.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.seantreacycce.com/the-branch|teideal=What we do|language=en-US|work=Seán Treacy CCÉ|dátarochtana=2020-02-17}}</ref>

Tá [[Comhaltas Ceoltóirí Éireann]] i gceannas ar a lán áiteanna ar fud na tíre agus ar fud an domhain agus cuireann siad a lán ócáidí ar siúl do dhaoine atá chun dul ann agus breathnú agus éist leis ceol traidisiúnta. Eagraíonn siad roinnt ceolchoirm ar fud na tíre ina gcuireann siad ceol traidisiúnta, rince Gaelach agus canadh ar siúl do dhaoine gur mhian leo freastail iontu. I m[[Baile Átha Cliath]] tá níos mó ná sé ghrúpa dhéag ann a bhfuil suim acu sa cheol traidisiúnta.<ref>{{Lua idirlín|url=https://comhaltas.ie/locations/|teideal=Comhaltas Globally Promotes Traditional Irish Music Dance Culture - View Our Locations|work=comhaltas.ie|dátarochtana=2020-02-17}}</ref>

I gCúige Chonnacht tá níos mó ná cúig ghrúpa is fiche ann i gContae na Gaillimhe agus tá níos mó ann sna Contaetha eile chomh maith.<ref>{{Lua idirlín|url=https://comhaltas.ie/locations/|teideal=Comhaltas Globally Promotes Traditional Irish Music Dance Culture - View Our Locations|work=comhaltas.ie|dátarochtana=2020-02-17}}</ref> 

I gCúige Mumhan tá a lán áiteanna ann chun an cheoil traidisiúnta a fhoghlaim agus a sheinm freisin. Tá breis is ceithre ghrúpa is fiche ann i gCo. Chiarraí agus go leor áiteanna éagsúla ann i gCo. Corcaigh, Port Láirge,Luinmigh agus i gCo. an Chláir.<ref>{{Lua idirlín|url=https://comhaltas.ie/locations/|teideal=Comhaltas Globally Promotes Traditional Irish Music Dance Culture - View Our Locations|work=comhaltas.ie|dátarochtana=2020-02-17}}</ref>

Mura bhfuil cónaí ort in Éirinn, tá áiteanna éagsúla ar fáil do dhaoine freisin chun a cheoil traidisiúnta a sheinm. Cuireann [[Comhaltas Ceoltóirí Éireann]] áiteanna ar fáil do dhaoine i [[Meiriceá Thuaidh]], i g[[Ceanada]], san [[An Astráil|Astráil]] agus i gcúpla tíortha i [[Meiriceá Theas]] agus áiteanna éagsúla san [[An Eoraip|Eoraip]] freisin. Is féidir freastal ar ranganna ann chun do cheoil a fheabhsú nó chun an cheoil traidisiúnta a fhoghlaim. Cuireann [[Comhaltas Ceoltóirí Éireann|CCÉ]] roinnt féile ar siúl chomh maith agus is féidir le haon duine dul ann/

== Féach freisin ==
* [[Damhsa Gaelach]]
* [[Canúintí Ceoil]], clár [[TG4]]
* [[Amhráin is Ansa Liom]], clár [[TG4]]
* [[Ceol na nOileán]], clár [[TG4]]
* [[:Catagóir:Amhráin Éireannacha]]
* [[:Catagóir:Amhránaithe Éireannacha]]
* [[:Catagóir:Amhránaithe ar an Sean-Nós]]
* [[:Catagóir:Uirlisí ceoil]]

== Tagairtí ==
{{reflist}}

[[Catagóir:Ceol traidisiúnta na hÉireann| ]]