Cashtal yn Ard
 | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Sonraí | ||||
| Cineál | Tuama Chluaidh  | |||
| ||||
Is tuama seomrach Neoiliteach i gCornaa, i bparóiste Maghal in Oileán Mhanann é Cashtal yn Ard.[1] Tá sé suite ar chnoc íseal ag breathnú amach ar chuid mhór den pharóiste agus trasna go Ceantar na Loch i Sasana.[2] Tochlaíodh an carn sna 1930í agus arís i 1999.[3] Tá sé ar cheann de na tuamaí meigiliteacha is suntasaí ar Oileán Mhanann.[4][5]
Ainm
[cuir in eagar | athraigh foinse]Ciallaíonn an t-ainm i nGaeilge Caiseal na hArda a thagraíonn d'airde coibhneasta an tsuímh. Ainm níos luaithe don láithreán ná Cashtal y Mucklagh y Vagileragh, rud a chiallaíonn Castle of the Field Pigsty.[6] D’fhéadfadh sé seo tagairt a dhéanamh don chaoi ar cuireadh réamhchúirt an tuama in oiriúint do tógáil muc.
Tugadh Cairn Ballachrink ar an tuama roimhe seo.[7]
Cur síos
[cuir in eagar | athraigh foinse]Tá an tuama dátaithe go 2000 RCR agus tá sé ar cheann de na séadchomharthaí Neoiliteacha is fearr caomhnaithe ar Oileán Mhanann.[8] Tá an láithreán mór, le treoshuíomh siar-soir agus fad iomlán de 39m. Tá an tuama suite ar chnoc íseal a bhfuil radhairc fhairsing aige ar an tírdhreach mórthimpeall.[9][10] B’fhéidir gur léirigh sé seo go siombalach an chodarsnacht idir gníomhaíochtaí an ghnáthshaol a tharla ar thalamh íochtarach, agus na gníomhaíochtaí deasghnátha a bhí ar siúl sna cnoic.[9] Is dócha gur mar sheomra adhlactha amháin a tógadh an tuama ar dtús, ach de réir mar a fuair baill shuntasacha den phobal bás, leathnaíodh an suíomh chun freastal orthu.[4]
Is éard atá sa tuama ná réamhchúirt oscailte a théann chuig cúig cúig sheomra cloiche san oirthear. Tá an réamhchúirt 6.7mx 5.8m agus tá athchóiriú déanta air. Tá sé comhdhéanta de chlocha móra a bhfuil an ceann is mó acu 2.3m ar airde. Tá na seomraí cloiche atá taobh thoir de scartha le leaca cloiche ina sheasamh go cliathánach. Is é 1m an ceann is airde de na clocha a chuimsíonn na seomraí, as a laghdaíonn siad ansin i méid i dtreo an oirthir. Is é 1.2m meánleithead gach seomra.[11]
Rinneadh cur síos ar an tuama den chéad uair go luath sa 19ú haois nuair a bhí sé fós slán den chuid is mó. Rinneadh damáiste do phríomhchorp an chairn faoi lár an 19ú haois nuair a tógadh roinnt de na leaca cloiche a bhí sa charn adhlactha dronuilleogach 1.2m ar airde le húsáid chun tithe in aice láimhe a thógáil.[11] Tá sé seo tar éis na cúig sheomra níos lú a nochtadh.
Tochailtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]
Thochail na seandálaithe HJ Fleure agus GJH Neely an suíomh sna 1930idí. Thángthas ar bhreochloiche agus sligí de photaireacht Neoiliteach le linn imscrúduithe ar na seomraí, chomh maith le ar a laghad 125 cloch dhuirlinge bán a fuarthas ag go leor suíomhanna seandálaíochta Manannacha.[4][12] Ní bhfuarthas aon chnámha le linn na tochailte seo, ach chuir Llewellynn Jewitt síos ar imscrúdú ársaíochta níos luaithe i 1885 a thuairiscigh go bhfuarthas blúirí cnámh duine óig:
under side stones, were pieces of bones; on the north, portions of a skull, suture open ; upper jaw bone, with teeth regular and sound of a young person, and other fragments; also pieces of two different urns, one of crushed granite and black, about two-thirds of an inch thick, the other thicker, red, and of more earthy material. Near the east end was a cist without covering stone or west side stone, with portions of bone in the north, and on the south end fragments of a smaller urn of crushed granite, thickly spangled with mica...
[13] B'fhéidir gur baineadh aon taisí daonna eile le linn suaitheadh níos luaithe.
Tharraing Fleure agus Neely aird ar an chosúlacht idir Cashtal yn Ard agus 'Tomba dei giganti' (Gaeilge: Tuama na bhFathach sa tSairdín agus Bridestones i Cheshire, Sasana.[10]
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ "Cashtal Yn Ard".
- ↑ "Cashtal yn Ard".
- ↑ “Cashtal yn Ard”. Isle of Man. Dáta rochtana: 10 Nollaig 2020.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 McDonald, Neil (2012). "Isle of Man, A Megalithic Journey". Megalithic Publishing. ISBN 978-1-4475-9518-2.
- ↑ “Cashtal-yn-Ard”. The Megalithic Portal (4 Deireadh Fómhair 2003). Dáta rochtana: 10 Nollaig 2020.
- ↑ Radcliffe, Constance (4 November 1989). "HISTORY OF KIRK MAUGHOLD - Cashtal yn Ard". Isle of Man Family History Society Journal. XI.
- ↑ Kermode, P. M. C. (1930). List of Manx Antiquities. Douglas: Louis G. Meyer.
- ↑ “Cashtal yn Ard”. Visit Isle of Man. Dáta rochtana: 7 Nollaig 2020.
- ↑ 9.0 9.1 "Handbook of Landscape Archaeology" (2016): 294, 295. New York: Routledge.
- ↑ 10.0 10.1 Fleure, H. J. (1936). "Cashtal yn Ard, Isle of Man". The Antiquaries Journal XVI: 373–395.
- ↑ 11.0 11.1 “Cashtal Yn Ard”. iMuseum. Dáta rochtana: 7 Nollaig 2020.
- ↑ Kermode, P. M. C (15 December 1927). "Knoc y Doonee". Isle of Man Natural History and Antiquarian Society. 3: 241–249.
- ↑ Fleure, H. J.; Neely, G. J. (1936)