View source for An tSean-Ghaeilge

{{WD Bosca Sonraí Teanga}}

Sa [[7ú haois|tseachtú haois]] a tháinig an chéad leagan caighdeánaithe den [[Gaeilge|Ghaeilge]], '''an tSean-Ghaeilge''' ('''Guithealg''' nó '''Goidelc'''), ar an bhfód, agus í sách difriúil fós leis an gcineál Gaeilge a labhraítear inniu.  

== Stair ==
[[Íomhá:All Ogham letters including Forfeda - Übersicht aller Ogham-Zeichen einschließlich Forfeda.jpg|clé|mion|280px|Ogham]]
Tá [[Gramadach na Gaeilge|gramadach]] agus [[Litriú na Gaeilge|litriú]] na bh[[focal]] sna scríbhinní [[Ogham|Oghaim]] ní ba seanaimseartha ná an tSean-Ghaeilge féin, cé go mbaineann an chuid is deireanaí de na hOghamchlocha leis an tréimhse chéanna. Mar sin, is dócha go ndearna na manaigh iarracht d'aon turas ar stíl nua scríbhneoireachta a thabhairt isteach nach mbeadh cosúil le stíl "Phágánta" na nOghamchloch.

D'úsáidtí an tSean-Ghaeilge, ar dtús, i ngluaiseanna míniúcháin a chuirtí le téacsanna [[Laidin]]e, le cuidiú leis na daltaí óga nach raibh ach ag foghlaim theanga na [[An Chríostaíocht|Críostaíochta]] Caitlicí. 
[[Íomhá:Irish Verse in Codex Boernerianus.JPG|mion|clé|344x344px| [[An Bíobla]] (1 Cor 2-3) a scríobh manach Éireannach i [[Sankt Gallen]], [[An Eilvéis]].]]
De réir a chéile, áfach, thosaigh na [[Manach|manaigh]] ag breacadh síos na scéalta [[Miotaseolaíocht na nGael|miotaseolaíocht]]<nowiki/>a, leithéidí na [[Rúraíocht]]a is na [[Fiannaíocht]]a. Ní raibh siad chomh drochamhrasach i leith na seanscéalta págánacha agus a shílfeá, ach mar sin féin bhain siad gach tagairt nithiúil don chreideamh réamh-Chríostaí de na leaganacha a rinne siad de na scéalta seo. Mar sin, fág is go bhfuil blas na págántachta ar na seanscéalta [[Gael]]acha ó thaobh an spioraid agus an tsaoldearcaidh, is deacair aon tagairt do dhéithe págánta na gCeilteach a aithint iontu.

==Litríocht ==
Áirítear [[litríocht na Gaeilge]] ar ceann de na traidisiúin [[litríocht|liteartha]] is sine s[[an Eoraip]] in aon [[teanga (cumarsáid)|teanga]] nach í an [[Laidin]] í. Bhí an Laidin á saothrú in [[Éirinn]] ó theacht na [[Críostaíocht]]a freisin, ar ndóigh, ach bhí na [[Gael|Gaeil]] i bhfad ní ba luaithe ag saothrú a dteanga féin sa litríocht ná an chuid ba mhó de mhuintir Iarthar na hEorpa.

Is follasach gurb í an litríocht chráifeach an litríocht ba shine i Sean-Ghaeilge, agus gur theastaigh ó na manaigh Éireannacha ábhar reiligiúnda a scríobh do na daoine ina dteanga dhúchais féin. Is dócha gur cumadh na chéad iomainn eaglasta agus na chéad urnaithe fileata sa Ghaeilge chomh moch leis an [[16ú haois|séú haois]].  
[[Íomhá:Trier Stadtbibliothek 137 Fol 56.jpg|clé|mion|333x333px|8ú haois:  Collectio Canonum Hibernensis sa Trier Stadt[[Leabharlann|bibliothek]] (137 Fol 56), [[An Ghearmáin]],  agus níos déanaí, an Civitate Dei (Augustinus)]]
Is é ''Amra Choluim Chille'' an píosa is sine den chineál seo litríochta atá fágtha againn. Gaeilge thar a bheith seanársa atá ann, níos ársa fiú ná an chuid is mó den tSean-Ghaeilge, agus cuma sheanfhaiseanta ar an meadaracht a chleachtaítear ansin fosta. Is dóigh leis na saineolaithe gurbh é Dallán Forgaill a cheap an saothar seo i ndeireadh na séú haoise, nuair a fuair [[Colm Cille]] bás. 

Sa tréimhse chéanna a scríobhadh ''Félire Oengusso''. Mar is léir ón teideal, féilire atá ann agus é scríofa i bhfoirm fhileata: tá dán ansin do gach lá i rith na bliana, agus ábhar reiligiúnda ann, nó tugann gach dán acu seo cur síos ar [[naomh]] an lae agus ar na héachtaí a rinne sé ar mhaith leis an gcreideamh. 

Saothar tábhachtach eile den chineál chéanna is ea ''Saltair na Rann'' ó dheireadh na [[10ú haois|deichiú haoise]].

== Naisc sheachtracha ==
* [http://www.ceantar.org/Dicts/MB2/index.html An Etymological Dictionary of the Gaelic Language] [[Alasdair MacGilleBhàin|MacBain, Alexander]], Gairm Publications, 1982
* [http://www.smo.uhi.ac.uk/sengoidelc/duil-belrai/english.html Foclóir]
* [http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/iriol-0-X.html Old Irish Online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070221015741/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/iriol-0-X.html |date=2007-02-21 }} ó Ollscoil Texas ag Austin.
* [http://www.dil.ie/ eDIL] (''Dictionary of the Irish Language'' ar an idirlíon)
* [http://www.learnoldirish.com/ learnoldirish.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081211073233/http://learnoldirish.com/ |date=2008-12-11 }}

== Tagairtí ==
{{Reflist}}

{{Teangeolaíocht na Gaeilge}}

[[Catagóir:Gaeilge]]
[[Catagóir:Stair na hÉireann]]