View source for Tuatha Dé Danann

I [[Miotaseolaíocht na nGael]], cine osnádúrtha ba ea na '''Tuatha Dé Danann''' (sliocht den dia [[Danu]]), aitheanta chomh mar ainm níos luaite, na '''Tuath Dé'''.<ref name=koch1693>Koch, John T. ''Celtic Culture: A Historical Encyclopedia''. ABC-CLIO, 2006, ll. 1693-1695</ref>  Meastar gur [[dia|phríomhdéithe]] na [[Éire|hÉireann]] réamhChríostaí iad.<ref name=koch1693/><ref>M. Whittock, ''A brief guide to Celtic Myths & Legends'', cuid 5, Constable & Robinson Ltd, 2013.</ref>

[[File:Riders of the Sidhe.jpg|thumb|300px|''Na Tuatha Dé Danann i léaráid "Riders of the Sidhe" le [[John Duncan]] (1911)]]

Insítear a scéal go príomha i [[Leabhar Gabhála na hÉireann]].  Scríobhadh cuid mhaith de mhiotaseolaíocht na nGael ag manaigh Chríostaí, a d'athraigh í ábhairín.  Léiríodar go minic na Tuath Dé mar ríthe, banríona agus laochra a raibh cumhachtaí osnádúrtha acu,<ref>Carey, John. "Tuath Dé", in ''The Celts: History, Life, and Culture'', eag. John T. Koch. ABC-CLIO, 2012, ll. 751-753</ref>  nó míníodar iad scaití mar aingil an uabhair a raibh ní maith ná olc.<ref>[[W. B. Yeats]] (1888). ''[http://www.sacred-texts.com/neu/yeats/fip/fip03.htm Fairy and Folk Tales of the Irish Peasantry]'', lch. 1</ref>  D'aithin roinnt scríbhneoirí na meánaoise ámh gur dhéithe iad.  Óir go bhfaightear iad i scéalta na céadta bliain eatarthu, is amhlaidh go bhfuil siad neamhbhásmhar.

I measc bhaill suntasacha na dTuath Dé tá [[Daghdha]], a bhí is amhlaidh ina phríomhdhia; [[Mór-Ríoghain]]; [[Lugh]]; [[Nuada|Nuadu Airgeadlámh]]; [[Aengus|Aonghas]]; [[Brigit]]; [[Manannán mac Lir|Manannán]], dia na mara; [[Dian Cécht]], dia an leighis; agus [[Gaibhne]], dia na miotalóireachta agus ar cheann de na ''Trí Dé Dána''.<ref>{{
cite book |
last = MacKillop |
first = James |
title = Myths and Legends of the Celts | url = https://archive.org/details/mythslegendsofce0000mack |
date = 2006|
publisher = Penguin |
isbn = 9780141941394 | page = [https://archive.org/details/mythslegendsofce0000mack/page/90 90] |
quote = Three gods patronize the crafts: Goibniu, Credne and Luchta.
}}</ref>  Tá gaolmhara ann le déithe eile an chine Cheiltigh: mar shampla, tá Lugh gaolmhar leis an dia Ceilteach [[Lugus]], Nuada le dia na Breataine [[Nodens]], [[Brigit]] le [[Brigantia]]; [[Tuireann]] le [[Taranis]]; [[Oghma]] le [[Ogmios]]; agus [[Badhbh]] le [[Cathubodua]].

Tá gaol ar leith ag gach ball na dTuath Dé le gné áirithe an tsaoil nó an nádúir, agus níos mó ná ceann amháin ag roinnt dóibh.  Tá bua-ainmneacha ag go leor acu, cuid dóibh a léiríonn tréithe éagsúla an dé, agus cuid eile ainmneacha áitiúla nó buafhocail.<ref>Ward, Alan (2011). ''The Myths of the Gods: Structures in Irish Mythology'', lch. 9</ref>  Bhain siad clú agus cáil amach mar gheall ar a gcuid draíochta, ceardaíochta, ealaíne, agus foghlama.

Is iad na [[Fomhóraigh]] a gcéilí comhraic de ghnáth.<ref>M. Whittock, ''A brief guide to Celtic Myths & Legends''</ref>  Léiríonn na Fómháraigh cumhachtaí díobhálacha agus millteacha an nádúir,<ref>MacCulloch, John Arnott. ''The Religion of the Ancient Celts''. The Floating Press, 2009, ll. 80, 89, 91</ref><ref>Smyth, Daragh. ''A Guide to Irish Mythology''. Irish Academic Press, 1996, lch. 74</ref> agus a chloíonn na Tuath Dé iad sa [[Cath Maighe Tuireadh|Chath Maighe Tuireadh]].

Ó theacht [[Míl Easpáine|na nGael]] féin, bíonn na Tuath Dé ina gcónaí san [[Alltar]], ach ''interact'' le daoine daonna.  Tá siad gaolta le [[tuama pasáiste|tuamaí pasáiste]] ársa, amhail is [[Brú na Bóinne]], agus leis na [[sidhe]] (liosanna), a chreidtí gur thairsigh an Alltair iad.  D'éirigh na Tuath Dé i ndeireadh na dála ina n[[Aos Sí]] an bhéaloidis.<ref>Koch, ''Celtic Culture'', ll. 729, 1490, 1696</ref><ref>Monaghan, Patricia. ''The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore.'' Infobase Publishing, 2004, lch. 167</ref><ref>MacCulloch, John Arnott. ''Celtic Mythology''. Dover Publications, 2004, lch. 49</ref><ref>Black, Ronald. ''The Gaelic Otherworld''. Birlinn, 2008, lch. xxxii</ref>

==Sanasaíocht==
Sna seanscéalta is luaite, ''Tuatha Dé'' is ainm don chine miotasach.<ref name=koch1693/>  Thosaigh manaigh Gaelacha ámh an téarma ''Tuatha Dé'' a úsáid i gcomhair na n[[Iosrael|hIosraeilíteach]].<ref name=koch1693/> <ref>James MacKillop, ''Dictionary of Celtic Mythology'', Oxford University Press, lch. 366</ref>  Um mearbhall a chosc, is amhlaidh gur luadh an cine miotasacha as sin amach mar na Tuatha Dé Danann.<ref name=koch1693/><ref>{{cite web |
url = http://www.timelessmyths.com/celtic/danann.html |
teideal = Tuatha Dé Danann |
last = Joe |
first = Jimmy |
website = www.timelessmyths.com |
access-date = 2017-08-08 |
dátarochtana = 2019-03-23 |
archivedate = 2019-06-09 |
archiveurl = https://web.archive.org/web/20190609222448/http://www.timelessmyths.com/celtic/danann.html }}</ref>

Creidtear gurb é ''Danann'' an tuiseal ginideach d'ainm baineann, nach bhfuil fraincise ann don [[tuiseal ainmneach]].  Athchruthaíodh an t-ainm mar ''[[Danu]]'' (Nua-Ghaeilge ''Dana''), arbh fhéidir  ''[[Anu]]'' (ginideach ''Anann'') bheith ina fhoirm eile dó.<ref name=koch1693/>  D'fhéadadh go bhfuil nasc an idir Dána agus [[Dôn]] i [[Miotaseolaíocht na mBreatnach]].<ref name=koch1693/>  I [[miotaseolaíocht na Hiondúch]], tá bandia ann darb ainm [[Danu (Asura)|Danu]], '' who may be an [[reiligiún Prótai-Ind-Eorpach|Prót-Ind-Eorpach]] parallel''.  Ní ghlacann cách leis an mbrí seo áfach.<ref>James MacKillop, ''Myths and Legends of the Celts'', Penguin, 2005, lch. 136.</ref>  Moladh chomh maith gur cónaidhmiú é ''Danann'' den fhocal conflation of ''dán'' (le brí ''ceard'') agus an t-ainm Anu (.i. Dán Anann).<ref name=koch1693/>

Faightear an t-ainm mar ''Donann'' agus ''Domnann'',<ref>John T. Koch & John Carey (eag.), ''The Celtic Heroic Age'', Celtic Studies Publications, 1997, lch. 245</ref> rud a thugann le fios go mb'fhéidir é gurbh é a bhunús ná an prótai-Ceiltis ''*don'', domhain.<ref name=koch1693/>  Más fíor, b'fhéidir go bhfuil gaol ann leis an muintir mhiotasach, na [[Fir Domnann]]<ref>''[[Leabhar Gabhála na hÉireann]]'', [http://www.maryjones.us/ctexts/lebor3.html §49]</ref> agus na [[Dumnonii]] sa Bhreatain.<ref>MacKillop 1998, lch. 129</ref>

==Stair seanscéalach==
Ba de shilocht [[Neimheadh|Neimhidh]], ceannaire an rabharta imirceach roimh ré de lonnaitheoirí na hÉireann, iad na The Tuatha Dé Danann.  Tháinig siad ó cheithre chathair ó thuaidh na hÉireann — Falias, Gorias, Murias agus Finias — áit a teagascadh iad i gceird na n-eolaíochtaí, ina measc ailtireacht, na healaíona agus an draíocht.<ref>Frederick Lawrence Rawson, [https://books.google.com/books?id=RcxCAAAAIAAJ&dq "Life Understood from a Scientific and Religious Point of View: And the Practical Method of Destroying Sin, Disease, and Death"], Crystal Press, 1920, lch. 431</ref><ref>Seathrún Céitinn, [https://www.exclassics.com/ceitinn/foras.pdf "The History of Ireland"], Ex-Classics Project, 2009, lch. 82</ref>  De réir an ''Leabhar Gabhála'', tháinig siad go hÉirinn "i scamaill dorcha" agus "thángadar i dtír ar [[Conmhaícne|Conmaicne Rein]] i g[[Connacht]]a", nó [[Sliabh an Iarainn]], "agus thugadar dorchadas thar a ngréin ar feadh trí lá agus trí oíche".  Dhóigh siad a longa "nára chuimhní siad ar chúlú iontu; agus líon an deatach agus an ceo a tháinig ó na longa an t-aer agus an tír ina dtimpeall.  Dá bharr, creideadh gur tháinig siad faoi bhrat ceo".

Tá dán san ''Leabhar Gabhála'' a insíonn faoina dteacht:
{|class="wikitable"
|- style="vertical-align: top;"
! width=50% | Sean-Ghaeilge<ref>[https://celt.ucc.ie//published/G800011A/text001.html Leabhar Gabhála na hÉireann], ll. 37-38</ref> 
! width=50% | Nua-Ghaeilge<ref>Á aistriú sách focal ar fhocal ón tSean-Ghaeilge ag [[Úsáideoir:Marcas.oduinn|Marcas]]</ref>

|- style="vertical-align: top;"
||
Dia do dáim ced dosrimrit<ref>[http://www.dil.ie/17866 do-immtha(i)s] ar eDIL</ref> <br>
gabsat co ngrain co nglanalt. <br>
na neol olcoichthe<ref>[http://www.dil.ie/33797 ? olcoicthe] ar eDIL</ref><br>
for sleib Conmaicne Connacht. <br>

Cen dechla<ref>Cuardaigh [http://www.dil.ie/search?q=deligud deligud] ar eDIL</ref> Herend derend ergnaid. <br>
cen ethra hérim angbaid<ref>[http://www.dil.ie/3494 angbaid] ar eDIL</ref> <br>
ni fessa fir for nim <br>
in do nim no do thalmain. <br>
||
Dia a raibh dáimh leo, cé gur choisc sé iad, <br>
ghabhadar le gráin, le ''glanalt'', <br>
ina néil ollchomhraic [arrachtaí] <br> 
ar sliabh Conmaicne na gConnacht. <br>

Gan dealú d'Éirinn éargnaí,<ref>[https://www.teanglann.ie/ga/fgb/éargnaí éargnaí] ar teanglann FGB</ref> <br>
gan eathair,<ref>[https://www.teanglann.ie/ga/fgb/eathar eathar] ar teanglann.ie FGB</ref> éirim angaidh<ref>[https://www.teanglann.ie/ga/fgb/angaid angaid] ar teanglann.ie FGB</ref> <br>
níorbh fhios an fhíor faoi neimh, <br>
an do neimh nó do thalúin.
|}

Agus a rí [[Nuada]] i gcenannas, chloígh siad na [[Fir Bholg]] sa Chéad [[Cath Maighe Tuireadh|Chath Maighe Tuireadh]] san iarthar.  I rith an chatha, chaill Nuada lámh i gcomhrac aonair in aghaidh lacoh na bhFear Bolg, [[Sreng|Sreang]].  Óir go rabibh Nuada anois "loite", níorbh fhéídir leis bheith ina rí a thuileadh, agus tháinig an leath [[Fomhóraigh|Fhomhórach]], [[Bres|Breas]], i gcomharbacht air, ach is léir gur éirigh sé ina dhrochthíoránach.  Rinne an lia [[Dian Cécht|Dian Céacht]] lámh nua do Nuada, déanta as airgead (dá bharr a bhua-ainm "Airgeadlámh") agus athchuireadh é mar rí.  Ní raibh [[Miach]] mac Dhéin Chéachta sásta leis an lámh nua, áfach, d'aithris sé ortha mar sin, ''ault fri halt dí & féith fri féth'' (alt go halt di agus féith(eog) go féith), a chur feoil ag fás thar an bpróistéis airgid ar feadh naoi is oíche.<ref>Elizabeth Gray, Cath Maige Tuired, Irish Texts Society, Londain 1983, ll. 32-3</ref><ref>[http://www.sengoidelc.com/node/275 Quotations from early Irish Literature] ar sengoidelc.com</ref>  Le teann feirge éadmhara ámh, mharaigh Dian Céacht a mhac féin.

Rinne Breas gearán lena theaghlach agus lena athair, [[Elatha|Ealadha]], a chuir chuig [[Balar]], rí na bhFomhórach, é um cabhair a lorg chun Nuada a ruaigeadh mar rí.  Throid na Tuatha Dé Danann in éadan na [[Fomhóraigh|na bhFomhórach]] ansin sa Dara Cath Maighe Tuireadh.  I rith an chatha, mharaigh Balar Nuada lena shúil nimhneach, ach maraíodh Balar ag laoch na dTuath Dé, [[Lugh]], a thóg an choróin.

Throid na Tuatha Dé tríú cath in éadan an chéad rabharta ionróirí eile, an [[Clann Mhíle|Chlann Mhíle]] a tháinig ón Ghailís.  Ar an mbealach go Teamhraigh, bhuail siad le  triúr bandéithe na dTuatha Dé, [[Ériu]], [[Banbha]] agus [[Fódhla]].  D'iarr siad go n-ainmneodh an tír astu.  Ghéill an Chlann Mhíle dá n-iarratas, agus is í ''Éire'' í ainm na tíre inniu, agus faightear fós Banbha agus Fódhla mar ainmneacha fileata na hÉireann.

D'iarr ríthe na dTuath Dé agus fir chéile an triúr bandéithe, [[Mac Coill]], [[Mac Cécht]] agus [[Mac Gréine]], sos cogaidh trí lá.  I rith an sosa, b'éigean don Chlann Mhíle fanacht ar fad noai dtonn i bhfarraige.  Rinne an Chlann Mhíle de réir na tola seo, ach mhúscail na Tuatha Dé Danann gaoth mhór draíochta, ag iarraidh an teitheadh a chuir orthu.  Chiúnaigh file Chlann Mhíle, [[Amergin Glúingel|Amhairghin]] an fharraige lena [[Amergin Glúingel#Amhrán Amhairghin|dhán]].  Tháinig na ar ais i dtír, agus chlíodar na Tuatha Dé Danann ag [[Tailte]].  Iarradh ar Amhairghin an tír a roinnt eatarthu, agus thóg sé go cliste an chuid thuas don Chlann Mhíle, agus and chuid fothalamh thíos dosna Tuatha Dé Danann.  Chuaigh na Tuatha Dé faoin dtalamh isteach na [[sidhe]] agus [[Manannán mac Lir]] i gceannas.

==Na ceithre seoda==
{{main|Ceithre Sheod}}

Thóg na Tuatha Dé Danann leo go hÉirinn ceithre sheod óna gceithre chathair:<ref>{{
cite web |
url = http://www.ireland-information.com/articles/tuathadedanann.htm |
teideal = Tuatha Dé Danann |
website = www.ireland-information.com |
access-date=2017-08-08}}</ref>

* [[Coire Dhaghdha]]
* [[Lugh|Sleá Lugh]]
* [[Lia Fáil]]
* [[Claíomh Solais]]

==Ard-Ríthe na Tuath Dé na hÉireann==
{{main|Ard-Ríthe na hÉireann}}

Seo á leanas croineolaíocht Ard-Ríthe na Tuath Dé bunaithe ar dhá fhoinse: ''[[Annála na gCeithre Máistrí]]'' (ACM) agus ''[[Foras Feasa ar Éirinn]]'' (FFÉ).  Níl dáta cruinn tugtha do chéad réim  [[Nuada]].

* [[Nuada]] (chéad réim) ''ACM'' ?-1897 RC; ''FFÉ'' ?-1477 RC
* [[Bres]] ''ACM'' 1897-1890 RC; ''FFÉ'' 1477-1470 RC
* [[Nuada]] (réim deiridh) ''ACM'' 1890-1870 RC; ''FFÉ'' 1470-1447 RC
* [[Lugh]] ''ACM'' 1870-1830 RC; ''FFÉ'' 1447-1407 RC
* [[Daghdha|Eochaid Ollathair]] ''ACM'' 1830-1750 RC; ''FFÉ'' 1407-1337 RC
* [[Delbáeth]] ''ACM'' 1750-1740 RC; ''FFÉ'' 1337-1327 RC
* [[Fiacha mac Delbaíth|Fiacha]] ''ACM'' 1740-1730 RC; ''FFÉ'' 1327-1317 RC
* [[Mac Cuill]], [[Mac Cecht]] agus [[Mac Gréine]] ''ACM'' 1730-1700 RC; ''FFÉ'' 1317-1287 RC

==Naisc sheachtracha==
* [http://www.transceltic.com/pan-celtic/tuatha-de-danann Tuatha Dé Danann] ar transceltic.com

==Tagairtí==
{{reflist}}

{{s-start}}
{{succession box |
roimh = [[Fir Bholg]] |
teideal = [[Leabhar Gabhála na hÉireann |Lonnaitheoirí miotasacha na hÉireann]] |
bliain = [[Annála na gCeithre Máistrí|ACM]] 1897 BC<br>[[Seathrún Céitinn |FFE]] 1477 BC |
tar éis = [[Clann Mhíle]] |
}}
{{s-end}}

{{Scéalta miotaseolaíochta}}

[[Catagóir:Tuatha Dé Danann| ]]