An difríocht idir athruithe ar: "An Iodáil"

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Content deleted Content added
AdamLibh (plé | dréachtaí)
AdamLibh (plé | dréachtaí)
Líne 45: Líne 45:
== Polaitíocht ==
== Polaitíocht ==
[[Íomhá:Italian Chamber of Deputies current.svg|mion|Suíomhanna i dTeach na dTeachtaí, teach íochtarach Pharlaimint na hIodáile]]
[[Íomhá:Italian Chamber of Deputies current.svg|mion|Suíomhanna i dTeach na dTeachtaí, teach íochtarach Pharlaimint na hIodáile]]
Tar éis an olltoghcháin is déanaí sa bhliain 2018, cuireadh rialtas ar bun idir ''[[Gluaiseacht na gCúig Réalta]]'', páirtí polaitíochta [[Pobalachas|pobalach]] agus frith-chórasach, agus ''[[Lega Nord|An Conradh]],'' páirtí den [[Eite dheis|eite fhad-dheis,]] agus an polaiteoir neamhspleách Giuseppe Conte ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí, ról atá cosúil le ról an [[Taoiseach|Taoisigh]] in [[Poblacht na hÉireann|Éirinn]]. D'athraíodh comhdhéanamh polaitiúil an rialtais dhá uair ó shin, áfach. I Mí Lúnasa 2019, chinn An Conradh teacht amach as an rialtas, agus mar sin, cuireadh rialtas nua ar bun le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta; ón ''bPáirtí Daonlathach'', páirtí den [[Eite chlé|eite lár-chlé]]; agus ó ''Shaor agus Cothrom'', páirtí den [[eite chlé]], i Mí Mheán Fómhair. Go luath ina dhiaidh sin, d'imigh cuid d'fheisirí parlaiminte An Pháirtí Dhaonlathaigh chun páirtí nua [[Liobrálachas|liobrálach]], ''Italia Viva'' ('An Iodáil Beo') a chur ar bun: mar sin féin, lean siad orthu ag tacú leis an rialtas. Níor mhair an socrú seo ach bliain go leith, áfach: i Mí Eanáir 2021, tharraing Italia Viva amach as an rialtas mar gheall ar easaontais éagsúla idir iadsan agus an t-Uachtarán Conte agus na trí pháirtí rialtais eile. Ó ba rud é nach raibh tromlach i dTeach na dTeachtaí ag an rialtas gan tacaíocht Italia Viva, thug Conte fógra d'Uachtarán na Poblachta, Sergio Mattarella (ról atá cosúil le ról an [[Uachtarán na hÉireann|Uachtaráin]] in Éirinn) go raibh sé de rún aige éirí as. I Mí na Feabhra, thángthas ar shocrú rialtais nua eile idir réimse leathan páirtithe - le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta, ón gConradh, ón bPáirtí Daonlathach, ó Viva Italia, ó Shaor agus Cothrom, agus ón bpáirtí Forza Italia ar an [[eite dheis]], chomh maith le scata páirtithe beaga eile - faoina bhfuil an t-iar-státsheirbhíseach Mario Draghi ina uachtarán ar Chomhairle na n-Airí.
Tar éis an olltoghcháin is déanaí sa bhliain 2018, cuireadh rialtas ar bun idir ''[[Gluaiseacht na gCúig Réalta]]'', páirtí polaitíochta [[Pobalachas|pobalach]] agus frith-chórasach, agus ''[[Lega Nord|An Conradh]],'' páirtí den [[Eite dheis|eite fhad-dheis,]] agus an polaiteoir neamhspleách [[Giuseppe Conte]] ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí, ról atá cosúil le ról an [[Taoiseach|Taoisigh]] in [[Poblacht na hÉireann|Éirinn]]. D'athraíodh comhdhéanamh polaitiúil an rialtais dhá uair ó shin, áfach. I Mí Lúnasa 2019, chinn An Conradh teacht amach as an rialtas, agus mar sin, cuireadh rialtas nua ar bun le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta; ón ''bPáirtí Daonlathach'', páirtí den [[Eite chlé|eite lár-chlé]]; agus ó ''Shaor agus Cothrom'', páirtí den [[eite chlé]], i Mí Mheán Fómhair. Go luath ina dhiaidh sin, d'imigh cuid d'fheisirí parlaiminte An Pháirtí Dhaonlathaigh chun páirtí nua [[Liobrálachas|liobrálach]], ''Italia Viva'' ('An Iodáil Beo') a chur ar bun: mar sin féin, lean siad orthu ag tacú leis an rialtas. Níor mhair an socrú seo ach bliain go leith, áfach: i Mí Eanáir 2021, tharraing Italia Viva amach as an rialtas mar gheall ar easaontais éagsúla idir iadsan agus an t-Uachtarán Conte agus na trí pháirtí rialtais eile. Ó ba rud é nach raibh tromlach i dTeach na dTeachtaí ag an rialtas gan tacaíocht Italia Viva, thug Conte fógra d'Uachtarán na Poblachta, Sergio Mattarella (ról atá cosúil le ról an [[Uachtarán na hÉireann|Uachtaráin]] in Éirinn) go raibh sé de rún aige éirí as. I Mí na Feabhra, thángthas ar shocrú rialtais nua eile idir réimse leathan páirtithe - le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta, ón gConradh, ón bPáirtí Daonlathach, ó Viva Italia, ó Shaor agus Cothrom, agus ón bpáirtí Forza Italia ar an [[eite dheis]], chomh maith le scata páirtithe beaga eile - faoina bhfuil an t-iar-státsheirbhíseach agus iarcheannaire de chuid an [[Banc Ceannais Eorpach|Bhainc Cheannais Eorpaigh]] Mario Draghi ina uachtarán ar Chomhairle na n-Airí.


== Bia ==
== Bia ==

Leagan ó 22:28, 15 Márta 2021

Bosca Geografaíocht PholaitiúilAn Iodáil
Repubblica Italiana (it)
Italia (it) Cuir in eagar ar Wikidata
Bratach Armas
Bratach Armas

Cuir in eagar ar Wikidata

AintiúnIl Canto degli Italiani Cuir in eagar ar Wikidata

Mana«luach ar iarraidh» Cuir in eagar ar Wikidata
Ainmnithe in ómósAn Iodáil Rómhánach Cuir in eagar ar Wikidata
Suíomh
Map
 42°30′N 12°30′E / 42.5°N 12.5°E / 42.5; 12.5

PríomhchathairAn Róimh Cuir in eagar ar Wikidata
Daonra
Iomlán58,850,717 (2023) Cuir in eagar ar Wikidata
• Dlús194.83 hab./km²
Teanga oifigiúilan Iodáilis Cuir in eagar ar Wikidata
Tíreolaíocht
Cuid deAn Eoraip
Aontas Eorpach
an Limistéar Eorpach Eacnamaíoch Cuir in eagar ar Wikidata
Achar dromchla302,068 km² Cuir in eagar ar Wikidata
Suite i nó in aice le limistéar uisceMuir Aidriad, Muir Thoirian, Muir Iónach, Muir Liogúrach agus An Mheánmhuir Cuir in eagar ar Wikidata
Pointe is airdeMont Blanc (4,808.72 m) Cuir in eagar ar Wikidata
Pointe is ísleContane (en) Aistrigh (−3.44 m) Cuir in eagar ar Wikidata
Ar theorainn le
Sonraí stairiúla
Leanann sé/síRíocht na hIodáile Cuir in eagar ar Wikidata
Cruthú18 Meitheamh 1946
Saoire phoiblí
ÉarlamhSan Proinsias Assisi agus Naomh Caitríona Siena Cuir in eagar ar Wikidata
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtaispoblacht pharlaiminteach Cuir in eagar ar Wikidata
Comhlacht feidhmiúcháinRialtas na hIodáile Cuir in eagar ar Wikidata
Comhlacht reachtachParlaimint na hIodáile Cuir in eagar ar Wikidata
• Uachtarán na hIodáile Cuir in eagar ar WikidataAlcide De Gasperi (1946–1946) Cuir in eagar ar Wikidata
• Uachtarán Chomhairle Airí Phoblacht na hIodáile Cuir in eagar ar WikidataGiorgia Meloni (2022–) Cuir in eagar ar Wikidata
Údarás breithiúnach is airdeCúirt Uachtarach um Achomharc Cuir in eagar ar Wikidata
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil2,114,355,756,914 $ (2021) Cuir in eagar ar Wikidata
AirgeadraEuro Cuir in eagar ar Wikidata
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama
Fearann Idirlín barrleibhéil.it Cuir in eagar ar Wikidata
Glaochód+39 Cuir in eagar ar Wikidata
Uimhir theileafóin éigeandála112, 113, 115 agus 118 Cuir in eagar ar Wikidata
Cód tíreIT Cuir in eagar ar Wikidata
Cód NUTSIT Cuir in eagar ar Wikidata
Eile

Suíomh gréasáinitalia.it Cuir in eagar ar Wikidata

Tír i ndeisceart na hEorpa í an Iodáil (Iodáilis: Italia) nó Poblacht na hIodáile (Iodáilis: Repubblica Italiana) le thart ar 57 milliún duine ina gcónaí inti. Is ballstát den Aontas Eorpach í. Tá cruth buataise ar an leithinis, an chuid is mó den tír, agus is cuid den tír iad freisin an dá oileán is mó sa Mheánmhuir, an tSicil is an tSairdín. Tá teorainneacha aici leis an Ostair, an bhFrainc, an Slóivéin, agus an Eilvéis sa tuaisceart. Tá na h-iamhchríocha San Mairíne agus an Vatacáin istigh san Iodáil. Usáideann siad an euro. Is í an Róimh príomhchathair na hIodáile.

Tá áit an-tábhachtach aici sa stair 'Iartharach'; is san Iodáil a rugadh sibhialtacht na nEitriuscach agus sibhialtacht na Gréige Móra; Impireacht na Róimhe; poblachtaí muirithe na Meánaoise; an fhealsúnacht daonnachach; agus an Renaissance. Tá an Iodáil ina tír aontaithe ó 1861, tar éis an Risorgimento ar dhírigh Ríocht na Sairdíne é, agus tá sí ina poblacht ó cuireadh ar ceal an mhonarcaíocht i reifreann sa bhliain 1946. Tá sí ar cheann de na sé stát a bhunaigh an Comhphobal Eorpach sa bhliain 1957, agus den aon stát déag a bhunaigh an limistéar eoró sa bhliain 1999.

Tíreolaíocht

Is leithinis mhór go príomha le dhá phríomh-oileán, an tSicil agus an tSairdín, í an Iodáil. Is í an tsliabh is airde ná Monte Bianco in iarthar na nAlpa. Tá cuid de na lochanna is mó suite i dtuaisceart na hIodáile, mar Loch Garda, Loch Como, Loch Maggiore agus Loch Iseo.

Réigiúin

Tá an Iodáil deighilte i 20 réigiún (regioni, uatha regione). Tá stádas faoi leith féinrialaitheach ag cúig cinn acu, rianaithe ag an *:

Tá gach réigiún, seachas Valle d'Aosta, roinnte i ndá nó níos mó cúigí.

Eacnamaíocht

Úsáidtear an euro mar airgeadra san Iodáil. Dar le tuairisc na bliana 2017 ón gCiste Airgeadúil Idirnáisiúnta, is é geilleagar na hIodáile an 12ú ceann is mó ar domhan de réir olltáirgeacht intíre (OTI) paireachta cumhacht cheannaigh (PCC), agus an 9ú ceann de réir OTI ainmniúla. De réir OTI PCC de réir chónaithigh, is an 35ú geilleagar is mó ar domhan atá ag an Iodáil, é ar $37,970 don chónaitheach.

De réir Innéacs Forbartha Daonna, Socraithe don Éagothroime, 2019 na Náisiún Aontaithe (en), innéacs a dhéanann iarracht an caighdeán maireachtála a thomhas i ngach tír de réir gnéithe eacnamaíochta agus neamheacnamaíochta, is í an 32ú tír is forbartha ar domhan í an Iodáil, as 150 tír a tomhaiseadh.[1] Cuireann sé sin í mar an 19ú tír is forbartha as 27 ballstát an Aontais Eorpaigh. I dTuarascáil Sonais Domhanda 2018 na Náisiún Aontaithe, meastar gurb í an Iodáil an 47ú tír is sona, as 156 thír.

I Mí Eanáir 2020, bhí ráta dífhostaithe na tíre ar 9.8%, an tríú leibhéal is airde san Aontas Eorpach.[2]

Polaitíocht

Suíomhanna i dTeach na dTeachtaí, teach íochtarach Pharlaimint na hIodáile

Tar éis an olltoghcháin is déanaí sa bhliain 2018, cuireadh rialtas ar bun idir Gluaiseacht na gCúig Réalta, páirtí polaitíochta pobalach agus frith-chórasach, agus An Conradh, páirtí den eite fhad-dheis, agus an polaiteoir neamhspleách Giuseppe Conte ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí, ról atá cosúil le ról an Taoisigh in Éirinn. D'athraíodh comhdhéanamh polaitiúil an rialtais dhá uair ó shin, áfach. I Mí Lúnasa 2019, chinn An Conradh teacht amach as an rialtas, agus mar sin, cuireadh rialtas nua ar bun le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta; ón bPáirtí Daonlathach, páirtí den eite lár-chlé; agus ó Shaor agus Cothrom, páirtí den eite chlé, i Mí Mheán Fómhair. Go luath ina dhiaidh sin, d'imigh cuid d'fheisirí parlaiminte An Pháirtí Dhaonlathaigh chun páirtí nua liobrálach, Italia Viva ('An Iodáil Beo') a chur ar bun: mar sin féin, lean siad orthu ag tacú leis an rialtas. Níor mhair an socrú seo ach bliain go leith, áfach: i Mí Eanáir 2021, tharraing Italia Viva amach as an rialtas mar gheall ar easaontais éagsúla idir iadsan agus an t-Uachtarán Conte agus na trí pháirtí rialtais eile. Ó ba rud é nach raibh tromlach i dTeach na dTeachtaí ag an rialtas gan tacaíocht Italia Viva, thug Conte fógra d'Uachtarán na Poblachta, Sergio Mattarella (ról atá cosúil le ról an Uachtaráin in Éirinn) go raibh sé de rún aige éirí as. I Mí na Feabhra, thángthas ar shocrú rialtais nua eile idir réimse leathan páirtithe - le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta, ón gConradh, ón bPáirtí Daonlathach, ó Viva Italia, ó Shaor agus Cothrom, agus ón bpáirtí Forza Italia ar an eite dheis, chomh maith le scata páirtithe beaga eile - faoina bhfuil an t-iar-státsheirbhíseach agus iarcheannaire de chuid an Bhainc Cheannais Eorpaigh Mario Draghi ina uachtarán ar Chomhairle na n-Airí.

Bia

Cappucino, ceann de na cineáil caife a cumadh san Iodáil

Aithnítear cuisine na hIodáile as an éagsúlacht mhór a bhíonn idir réigiúin éagsúla na tíre, go háirithe idir deisceart agus tuaisceart na tíre[3][4][5], agus tá sí ar cheann de na cuisiní is mó éilimh agus is mó úsáide ar fud an domhain[6]. Bhí tionchar nach beag ag cuisine ha hIodáile ar chuisiní tíortha eile, cuisine na Stát Aontaithe go háirithe.[7] I measc na bplátaí is mó aithne ar bhonn domhanda áiritear an píotsa, an pasta, an chaife Iodálach (ar nós an cappucino, an espresso, nó an lungo), agus uachtar reoite na hIodáile.

Gailearaí

Tagairtí

  1. Náisiúin Aontaithe (2019). "Human Development Report 2019 - Overview" (Béarla). Dáta rochtana: 15-03-2020.
  2. "Unemployment statistics - Statistics Explained". ec.europa.eu. Dáta rochtana: 2019-01-26.
  3. "Italian cuisine" (en). Encyclopedia Britannica. Dáta rochtana: 2019-10-19.
  4. "Italian Food - Italy's Regional Dishes & Cuisine". web.archive.org (2011-01-02). Dáta rochtana: 2019-10-19.
  5. "Regions of Italy". www.rusticocooking.com. Dáta rochtana: 2019-10-19.
  6. Caroline McClatchey (2011-06-15). "How pasta became the world's favourite food" (en-GB). Dáta rochtana: 2019-10-19.
  7. "American Food, Cuisine". sallybernstein.com. Dáta rochtana: 2019-10-19.