An difríocht idir athruithe ar: "An Iodáil"
Líne 45: | Líne 45: | ||
== Polaitíocht == |
== Polaitíocht == |
||
[[Íomhá:Italian Chamber of Deputies current.svg|mion|Suíomhanna i dTeach na dTeachtaí, teach íochtarach Pharlaimint na hIodáile]] |
[[Íomhá:Italian Chamber of Deputies current.svg|mion|Suíomhanna i dTeach na dTeachtaí, teach íochtarach Pharlaimint na hIodáile]] |
||
Tar éis an olltoghcháin is déanaí sa bhliain 2018, cuireadh rialtas ar bun idir ''[[Gluaiseacht na gCúig Réalta]]'', páirtí polaitíochta [[Pobalachas|pobalach]] agus frith-chórasach, agus ''[[Lega Nord|An Conradh]],'' páirtí den [[Eite dheis|eite fhad-dheis,]] agus an polaiteoir neamhspleách Giuseppe Conte ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí, ról atá cosúil le ról an [[Taoiseach|Taoisigh]] in [[Poblacht na hÉireann|Éirinn]]. D'athraíodh comhdhéanamh polaitiúil an rialtais dhá uair ó shin, áfach. I Mí Lúnasa 2019, chinn An Conradh teacht amach as an rialtas, agus mar sin, cuireadh rialtas nua ar bun le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta; ón ''bPáirtí Daonlathach'', páirtí den [[Eite chlé|eite lár-chlé]]; agus ó ''Shaor agus Cothrom'', páirtí den [[eite chlé]], i Mí Mheán Fómhair. Go luath ina dhiaidh sin, d'imigh cuid d'fheisirí parlaiminte An Pháirtí Dhaonlathaigh chun páirtí nua [[Liobrálachas|liobrálach]], ''Italia Viva'' ('An Iodáil Beo') a chur ar bun: mar sin féin, lean siad orthu ag tacú leis an rialtas. Níor mhair an socrú seo ach bliain go leith, áfach: i Mí Eanáir 2021, tharraing Italia Viva amach as an rialtas mar gheall ar easaontais éagsúla idir iadsan agus an t-Uachtarán Conte agus na trí pháirtí rialtais eile. Ó ba rud é nach raibh tromlach i dTeach na dTeachtaí ag an rialtas gan tacaíocht Italia Viva, thug Conte fógra d'Uachtarán na Poblachta, Sergio Mattarella (ról atá cosúil le ról an [[Uachtarán na hÉireann|Uachtaráin]] in Éirinn) go raibh sé de rún aige éirí as. I Mí na Feabhra, thángthas ar shocrú rialtais nua eile idir réimse leathan páirtithe - le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta, ón gConradh, ón bPáirtí Daonlathach, ó Viva Italia, ó Shaor agus Cothrom, agus ón bpáirtí Forza Italia ar an [[eite dheis]], chomh maith le scata páirtithe beaga eile - faoina bhfuil an t-iar-státsheirbhíseach Mario Draghi ina uachtarán ar Chomhairle na n-Airí. |
Tar éis an olltoghcháin is déanaí sa bhliain 2018, cuireadh rialtas ar bun idir ''[[Gluaiseacht na gCúig Réalta]]'', páirtí polaitíochta [[Pobalachas|pobalach]] agus frith-chórasach, agus ''[[Lega Nord|An Conradh]],'' páirtí den [[Eite dheis|eite fhad-dheis,]] agus an polaiteoir neamhspleách [[Giuseppe Conte]] ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí, ról atá cosúil le ról an [[Taoiseach|Taoisigh]] in [[Poblacht na hÉireann|Éirinn]]. D'athraíodh comhdhéanamh polaitiúil an rialtais dhá uair ó shin, áfach. I Mí Lúnasa 2019, chinn An Conradh teacht amach as an rialtas, agus mar sin, cuireadh rialtas nua ar bun le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta; ón ''bPáirtí Daonlathach'', páirtí den [[Eite chlé|eite lár-chlé]]; agus ó ''Shaor agus Cothrom'', páirtí den [[eite chlé]], i Mí Mheán Fómhair. Go luath ina dhiaidh sin, d'imigh cuid d'fheisirí parlaiminte An Pháirtí Dhaonlathaigh chun páirtí nua [[Liobrálachas|liobrálach]], ''Italia Viva'' ('An Iodáil Beo') a chur ar bun: mar sin féin, lean siad orthu ag tacú leis an rialtas. Níor mhair an socrú seo ach bliain go leith, áfach: i Mí Eanáir 2021, tharraing Italia Viva amach as an rialtas mar gheall ar easaontais éagsúla idir iadsan agus an t-Uachtarán Conte agus na trí pháirtí rialtais eile. Ó ba rud é nach raibh tromlach i dTeach na dTeachtaí ag an rialtas gan tacaíocht Italia Viva, thug Conte fógra d'Uachtarán na Poblachta, Sergio Mattarella (ról atá cosúil le ról an [[Uachtarán na hÉireann|Uachtaráin]] in Éirinn) go raibh sé de rún aige éirí as. I Mí na Feabhra, thángthas ar shocrú rialtais nua eile idir réimse leathan páirtithe - le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta, ón gConradh, ón bPáirtí Daonlathach, ó Viva Italia, ó Shaor agus Cothrom, agus ón bpáirtí Forza Italia ar an [[eite dheis]], chomh maith le scata páirtithe beaga eile - faoina bhfuil an t-iar-státsheirbhíseach agus iarcheannaire de chuid an [[Banc Ceannais Eorpach|Bhainc Cheannais Eorpaigh]] Mario Draghi ina uachtarán ar Chomhairle na n-Airí. |
||
== Bia == |
== Bia == |
Leagan ó 22:28, 15 Márta 2021
An Iodáil | |||||
---|---|---|---|---|---|
Repubblica Italiana (it) Italia (it) | |||||
|
|||||
Aintiún | Il Canto degli Italiani | ||||
Mana | «luach ar iarraidh» | ||||
Ainmnithe in ómós | An Iodáil Rómhánach | ||||
Suíomh | |||||
| |||||
Príomhchathair | An Róimh | ||||
Daonra | |||||
Iomlán | 58,850,717 (2023) | ||||
• Dlús | 194.83 hab./km² | ||||
Teanga oifigiúil | an Iodáilis | ||||
Tíreolaíocht | |||||
Cuid de | An Eoraip Aontas Eorpach an Limistéar Eorpach Eacnamaíoch | ||||
Achar dromchla | 302,068 km² | ||||
Suite i nó in aice le limistéar uisce | Muir Aidriad, Muir Thoirian, Muir Iónach, Muir Liogúrach agus An Mheánmhuir | ||||
Pointe is airde | Mont Blanc (4,808.72 m) | ||||
Pointe is ísle | Contane (en) (−3.44 m) | ||||
Ar theorainn le | |||||
Sonraí stairiúla | |||||
Leanann sé/sí | Ríocht na hIodáile | ||||
Cruthú | 18 Meitheamh 1946 | ||||
Saoire phoiblí | Lá Caille (1 Eanáir) Eipeafáine (6 Eanáir) Luan Cásca (Easter + 1 day (en) ) Anniversary of the liberation of Italy (en) (25 Aibreán) Lá Idirnáisiúnta na nOibrithe (1 Bealtaine) Festa della Repubblica (en) (2 Meitheamh) Ferragosto (en) (15 Lúnasa) Lá Fhéile na Naomh Uile (1 Samhain) An Nollaig (25 Nollaig) Lá Fhéile Stiofán (26 Nollaig) Féile Mhuire gan Smál (8 Nollaig) Cáisc (22 Márta) | ||||
Éarlamh | San Proinsias Assisi agus Naomh Caitríona Siena | ||||
Eagraíocht pholaitiúil | |||||
Córas rialtais | poblacht pharlaiminteach | ||||
Comhlacht feidhmiúcháin | Rialtas na hIodáile | ||||
Comhlacht reachtach | Parlaimint na hIodáile | ||||
• Uachtarán na hIodáile | Alcide De Gasperi (1946–1946) | ||||
• Uachtarán Chomhairle Airí Phoblacht na hIodáile | Giorgia Meloni (2022–) | ||||
Údarás breithiúnach is airde | Cúirt Uachtarach um Achomharc | ||||
Eacnamaíocht | |||||
OTI ainmniúil | 2,114,355,756,914 $ (2021) | ||||
Airgeadra | Euro | ||||
Aitheantóir tuairisciúil | |||||
Lonnaithe i gcrios ama | |||||
Fearann Idirlín barrleibhéil | .it | ||||
Glaochód | +39 | ||||
Uimhir theileafóin éigeandála | 112, 113, 115 agus 118 | ||||
Cód tíre | IT | ||||
Cód NUTS | IT | ||||
Eile | |||||
Suíomh gréasáin | italia.it |
Tír i ndeisceart na hEorpa í an Iodáil (Iodáilis: Italia) nó Poblacht na hIodáile (Iodáilis: Repubblica Italiana) le thart ar 57 milliún duine ina gcónaí inti. Is ballstát den Aontas Eorpach í. Tá cruth buataise ar an leithinis, an chuid is mó den tír, agus is cuid den tír iad freisin an dá oileán is mó sa Mheánmhuir, an tSicil is an tSairdín. Tá teorainneacha aici leis an Ostair, an bhFrainc, an Slóivéin, agus an Eilvéis sa tuaisceart. Tá na h-iamhchríocha San Mairíne agus an Vatacáin istigh san Iodáil. Usáideann siad an euro. Is í an Róimh príomhchathair na hIodáile.
Tá áit an-tábhachtach aici sa stair 'Iartharach'; is san Iodáil a rugadh sibhialtacht na nEitriuscach agus sibhialtacht na Gréige Móra; Impireacht na Róimhe; poblachtaí muirithe na Meánaoise; an fhealsúnacht daonnachach; agus an Renaissance. Tá an Iodáil ina tír aontaithe ó 1861, tar éis an Risorgimento ar dhírigh Ríocht na Sairdíne é, agus tá sí ina poblacht ó cuireadh ar ceal an mhonarcaíocht i reifreann sa bhliain 1946. Tá sí ar cheann de na sé stát a bhunaigh an Comhphobal Eorpach sa bhliain 1957, agus den aon stát déag a bhunaigh an limistéar eoró sa bhliain 1999.
Tíreolaíocht
Is leithinis mhór go príomha le dhá phríomh-oileán, an tSicil agus an tSairdín, í an Iodáil. Is í an tsliabh is airde ná Monte Bianco in iarthar na nAlpa. Tá cuid de na lochanna is mó suite i dtuaisceart na hIodáile, mar Loch Garda, Loch Como, Loch Maggiore agus Loch Iseo.
Réigiúin
Tá an Iodáil deighilte i 20 réigiún (regioni, uatha regione). Tá stádas faoi leith féinrialaitheach ag cúig cinn acu, rianaithe ag an *:
- Abruzzo
- Basilicata
- Calabria
- Campania
- Emilia-Romagna
- Friuli-Venezia Giulia *
- Lazio
- Liguria
- An Lombaird (Lombardia)
- Marche
- Molise
- Píodmant (Piemonte)
- Puglia
- An tSairdín (Sardegna) *
- An tSicil (Sicilia) *
- An Tuscáin (Toscana)
- Trentino-Tirol Theas (Trentino-Alto Adige) *
- Umbria
- Valle d'Aosta *
- Veneto
Tá gach réigiún, seachas Valle d'Aosta, roinnte i ndá nó níos mó cúigí.
Eacnamaíocht
Úsáidtear an euro mar airgeadra san Iodáil. Dar le tuairisc na bliana 2017 ón gCiste Airgeadúil Idirnáisiúnta, is é geilleagar na hIodáile an 12ú ceann is mó ar domhan de réir olltáirgeacht intíre (OTI) paireachta cumhacht cheannaigh (PCC), agus an 9ú ceann de réir OTI ainmniúla. De réir OTI PCC de réir chónaithigh, is an 35ú geilleagar is mó ar domhan atá ag an Iodáil, é ar $37,970 don chónaitheach.
De réir Innéacs Forbartha Daonna, Socraithe don Éagothroime, 2019 na Náisiún Aontaithe (en), innéacs a dhéanann iarracht an caighdeán maireachtála a thomhas i ngach tír de réir gnéithe eacnamaíochta agus neamheacnamaíochta, is í an 32ú tír is forbartha ar domhan í an Iodáil, as 150 tír a tomhaiseadh.[1] Cuireann sé sin í mar an 19ú tír is forbartha as 27 ballstát an Aontais Eorpaigh. I dTuarascáil Sonais Domhanda 2018 na Náisiún Aontaithe, meastar gurb í an Iodáil an 47ú tír is sona, as 156 thír.
I Mí Eanáir 2020, bhí ráta dífhostaithe na tíre ar 9.8%, an tríú leibhéal is airde san Aontas Eorpach.[2]
Polaitíocht
Tar éis an olltoghcháin is déanaí sa bhliain 2018, cuireadh rialtas ar bun idir Gluaiseacht na gCúig Réalta, páirtí polaitíochta pobalach agus frith-chórasach, agus An Conradh, páirtí den eite fhad-dheis, agus an polaiteoir neamhspleách Giuseppe Conte ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí, ról atá cosúil le ról an Taoisigh in Éirinn. D'athraíodh comhdhéanamh polaitiúil an rialtais dhá uair ó shin, áfach. I Mí Lúnasa 2019, chinn An Conradh teacht amach as an rialtas, agus mar sin, cuireadh rialtas nua ar bun le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta; ón bPáirtí Daonlathach, páirtí den eite lár-chlé; agus ó Shaor agus Cothrom, páirtí den eite chlé, i Mí Mheán Fómhair. Go luath ina dhiaidh sin, d'imigh cuid d'fheisirí parlaiminte An Pháirtí Dhaonlathaigh chun páirtí nua liobrálach, Italia Viva ('An Iodáil Beo') a chur ar bun: mar sin féin, lean siad orthu ag tacú leis an rialtas. Níor mhair an socrú seo ach bliain go leith, áfach: i Mí Eanáir 2021, tharraing Italia Viva amach as an rialtas mar gheall ar easaontais éagsúla idir iadsan agus an t-Uachtarán Conte agus na trí pháirtí rialtais eile. Ó ba rud é nach raibh tromlach i dTeach na dTeachtaí ag an rialtas gan tacaíocht Italia Viva, thug Conte fógra d'Uachtarán na Poblachta, Sergio Mattarella (ról atá cosúil le ról an Uachtaráin in Éirinn) go raibh sé de rún aige éirí as. I Mí na Feabhra, thángthas ar shocrú rialtais nua eile idir réimse leathan páirtithe - le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta, ón gConradh, ón bPáirtí Daonlathach, ó Viva Italia, ó Shaor agus Cothrom, agus ón bpáirtí Forza Italia ar an eite dheis, chomh maith le scata páirtithe beaga eile - faoina bhfuil an t-iar-státsheirbhíseach agus iarcheannaire de chuid an Bhainc Cheannais Eorpaigh Mario Draghi ina uachtarán ar Chomhairle na n-Airí.
Bia
Aithnítear cuisine na hIodáile as an éagsúlacht mhór a bhíonn idir réigiúin éagsúla na tíre, go háirithe idir deisceart agus tuaisceart na tíre[3][4][5], agus tá sí ar cheann de na cuisiní is mó éilimh agus is mó úsáide ar fud an domhain[6]. Bhí tionchar nach beag ag cuisine ha hIodáile ar chuisiní tíortha eile, cuisine na Stát Aontaithe go háirithe.[7] I measc na bplátaí is mó aithne ar bhonn domhanda áiritear an píotsa, an pasta, an chaife Iodálach (ar nós an cappucino, an espresso, nó an lungo), agus uachtar reoite na hIodáile.
Gailearaí
-
Montalcino, An Tuscáin
-
Castello Reggio, Calabria
-
An Monte Bianco (Sliabh Bán), sliabh is airde na tíre, feicthe ón Valdigne, Valle d'Aosta
-
San Giulano di Puglia, Molise
-
Parlaimint na hIodáile, sa Róimh
-
Halla na Cathrach, Trieste
-
Atrani, Campania
-
Loch Como, sa Lombaird
-
An Tarbhealach Italia, i gCalabria
Tagairtí
- ↑ Náisiúin Aontaithe (2019). "Human Development Report 2019 - Overview" (Béarla). Dáta rochtana: 15-03-2020.
- ↑ "Unemployment statistics - Statistics Explained". ec.europa.eu. Dáta rochtana: 2019-01-26.
- ↑ "Italian cuisine" (en). Encyclopedia Britannica. Dáta rochtana: 2019-10-19.
- ↑ "Italian Food - Italy's Regional Dishes & Cuisine". web.archive.org (2011-01-02). Dáta rochtana: 2019-10-19.
- ↑ "Regions of Italy". www.rusticocooking.com. Dáta rochtana: 2019-10-19.
- ↑ Caroline McClatchey (2011-06-15). "How pasta became the world's favourite food" (en-GB). Dáta rochtana: 2019-10-19.
- ↑ "American Food, Cuisine". sallybernstein.com. Dáta rochtana: 2019-10-19.