An difríocht idir athruithe ar: "Béaloideas na hÉireann"

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Content deleted Content added
Líne 22: Líne 22:
Is minic go raibh ról lárnach ag créatúir mhiotaseolaíochta sna scéalta bhéaloideas.
Is minic go raibh ról lárnach ag créatúir mhiotaseolaíochta sna scéalta bhéaloideas.
=== Aos Sí ===
=== Aos Sí ===
Is iad na sióga ar cheann de na gnéithe is coitianta de bhéaloideas na hÉireann. Déantar cur síos ar na sióga mar ‘dhaoine maithe’, dá ngairtear spiorad na marbh go minic.  Deirtear gur tháinig bunús na sióga ó chuid de rúndiamhair an tsaoil, mar shampla galar, bás leanaí óga, tubaistí aimsire agus breith leanaí neamhghnácha nó faoi mhíchumas<ref>Eberly, S. S. (1988) ‘Fairies and the Folklore of Disability: Changelings, Hybrids and the Solitary Fairy’, Folklore, 99(1), pp. 58–77. doi: 10.1080/0015587X.1988.9716425.</ref> Creidtear uair amháin gur cuid den saol iad na sióga. Deirtear go bhfuil teaghaisí faoi leith ag na sióga ar gnéithe suntasacha iad fós de thírdhreach na hÉireann inniu, cuid de na sampla de na ráthanna, dúnta, dolmainí agus crainn aonair <ref>{{Lua idirlín|url=https://irishfolklore.wordpress.com/2018/12/22/fairies-and-fairy-lore-the-reality-of-the-irish-fairy/|teideal=Fairies and Fairy lore: The reality of the Irish fairy|údar=Irel, 's Folklore, Traditions|dáta=2018-12-22|language=en|work=Ireland's Folklore and Traditions|dátarochtana=2021-01-27}}</ref>. Tá droch-ádh fós ann sa lá atá inniu ann na piseoga seo a athrú. Bhí eagla ag go leor den bpobal ar le haghaidh an dochar a d'fhéadfadh siad<ref>Narvaez, P. (1997) The Good People: New Fairylore Essays. University Press of Kentucky.</ref>. Is féidir a rá gur minic a léiríonn béaloideas tuairimí contrártha faoin gcine miotaseolaíoch<ref name=":0">Christiansen, R. Th. (1971) ‘Some Notes on the Fairies and the Fairy Faith’, Béaloideas, 39/41, pp. 95–111. doi: 10.2307/20521348.</ref>. Is í an fhéile a bheidh ann i mí na Bealtaine go ndeirtear go bhfuil na sióga beo. Ba chomhartha dea-ádh ó na sióga a bhí ina gcónaí sna bláthanna an sean-traidisiún de bhláthanna a fhágáil ar leac an dorais tithe an chéad oíche de<ref>{{Lua idirlín|url=https://irishfolklore.wordpress.com/2017/04/30/the-folklore-of-may-day-bealtaine/|teideal=The Folklore of May-Day/ Bealtaine|údar=Irel, 's Folklore, Traditions|dáta=2017-04-30|language=en|work=Ireland's Folklore and Traditions|dátarochtana=2021-01-27}}</ref>.
Is iad na sióga nó [[ Aos Sí]] ar cheann de na gnéithe is coitianta de bhéaloideas na hÉireann. Déantar cur síos ar na sióga mar ‘dhaoine maithe’, dá ngairtear spiorad na marbh go minic.  Deirtear gur tháinig bunús na sióga ó chuid de rúndiamhair an tsaoil, mar shampla galar, bás leanaí óga, tubaistí aimsire agus breith leanaí neamhghnácha nó faoi mhíchumas<ref>Eberly, S. S. (1988) ‘Fairies and the Folklore of Disability: Changelings, Hybrids and the Solitary Fairy’, Folklore, 99(1), pp. 58–77. doi: 10.1080/0015587X.1988.9716425.</ref> Creidtear uair amháin gur cuid den saol iad na sióga. Deirtear go bhfuil teaghaisí faoi leith ag na sióga ar gnéithe suntasacha iad fós de thírdhreach na hÉireann inniu, cuid de na sampla de na ráthanna, dúnta, dolmainí agus crainn aonair <ref>{{Lua idirlín|url=https://irishfolklore.wordpress.com/2018/12/22/fairies-and-fairy-lore-the-reality-of-the-irish-fairy/|teideal=Fairies and Fairy lore: The reality of the Irish fairy|údar=Irel, 's Folklore, Traditions|dáta=2018-12-22|language=en|work=Ireland's Folklore and Traditions|dátarochtana=2021-01-27}}</ref>. Tá droch-ádh fós ann sa lá atá inniu ann na piseoga seo a athrú. Bhí eagla ag go leor den bpobal ar le haghaidh an dochar a d'fhéadfadh siad<ref>Narvaez, P. (1997) The Good People: New Fairylore Essays. University Press of Kentucky.</ref>. Is féidir a rá gur minic a léiríonn béaloideas tuairimí contrártha faoin gcine miotaseolaíoch<ref name=":0">Christiansen, R. Th. (1971) ‘Some Notes on the Fairies and the Fairy Faith’, Béaloideas, 39/41, pp. 95–111. doi: 10.2307/20521348.</ref>. Is í an fhéile a bheidh ann i mí na Bealtaine go ndeirtear go bhfuil na sióga beo. Ba chomhartha dea-ádh ó na sióga a bhí ina gcónaí sna bláthanna an sean-traidisiún de bhláthanna a fhágáil ar leac an dorais tithe an chéad oíche de<ref>{{Lua idirlín|url=https://irishfolklore.wordpress.com/2017/04/30/the-folklore-of-may-day-bealtaine/|teideal=The Folklore of May-Day/ Bealtaine|údar=Irel, 's Folklore, Traditions|dáta=2017-04-30|language=en|work=Ireland's Folklore and Traditions|dátarochtana=2021-01-27}}</ref>.


=== Leipreachán ===
=== Leipreachán ===

Leagan ó 22:42, 27 Eanáir 2021

Sainmhíniú

Is féidir béaloidis a shainiú mar an traidisiúnta creidimh, nósanna, agus scéalta de phobal, a rith trí na glúine de bhriathar béil [1]. Deirtear gur lipéad réasúnta nua-aimseartha é an focal béaloideas a úsáideadh chun cur síos a dhéanamh ar chorp ábhair ag am nuair a bhagair sé go rachadh sé as feidhm [2]. Bíonn traidisiún láidir béaloidis ag neart pobal tuaithe ar fud an domhain, Éire san áireamh. De ghnáth, baineann an béaloideas le heachtraí stairiúla a tharla sa gceantar máguaird, m.sh. bá tragóideach iascairí, nó le heachtraí daoine cáiliúla ón stair, m.sh. Gráinne Mhaol. Caitheamh aimsire a bhíodh sa mbéaloideas roimh ré na litearthachta fairsinge, is minic a insíodh a scéalta timpeall tine tráthnóna nó oíche mar gurbh é an príomhchineál siamsaíochta é fadó. Is fíor a rá na seanscéalta, tá scéalta agus creidimh ar aghaidh ó ghlúin go glúin, is minic ag athrú agus leaganacha nua á chur leis. É sin ráite, tá suim réasúnta mór fós in ealaín insinte scéil sa lá atá inniu ann, cé go bhfuil formhór an phobail dulta i dtuilleamaí na teilifíse agus na meán cumarsáide eile le haghaidh a gcuid nuachta agus a gcuid seanchais. Déantar traidisiún an bhéaloidis a cheiliúradh fós inniu i scannáin, leabhair agus cláir teilifíse.

Stair

Ní féidir a rá go bhfuil béaloideas mar thraidisiún in éirinn leis na cianta.Téann an téarma Gaeilge ‘béaloideas’ siar go dtí an seachtú haois déag, ach níor úsáideadh é mar aistriúchán don téarma Béarla go dtí 1927. [3] Cuireadh tús le staidéir ar bhéaloideas na hÉireann mar thoradh ar mheath na teanga Éireannach agus athbheochan an 19ú agus tús an 20ú haois. [4]

Coimisiún Béaloidis na hÉireann

Bunaíodh an Coimisiún béaloidis na hÉireann sa bhliain 1927.Roimh sin ní raibh aon bailiúchán dár mbéaloideas agus ár dtraidisiúin dúchais. Creidtear go raibh traidisiún béaloidis in Éirinn ar cheann de na cinn is fearr in iarthar na hEorpa [5]

Laistigh dá aidhmeanna a bhía n-aidhmeanna mar bhéaloideas na hÉireann a bhailiú, a chaomhnú agus a fhoilsiú.



Eilimintí coitianta sa Bhéaloideas

Is minic go raibh ról lárnach ag créatúir mhiotaseolaíochta sna scéalta bhéaloideas.

Aos Sí

Is iad na sióga nó Aos Sí ar cheann de na gnéithe is coitianta de bhéaloideas na hÉireann. Déantar cur síos ar na sióga mar ‘dhaoine maithe’, dá ngairtear spiorad na marbh go minic.  Deirtear gur tháinig bunús na sióga ó chuid de rúndiamhair an tsaoil, mar shampla galar, bás leanaí óga, tubaistí aimsire agus breith leanaí neamhghnácha nó faoi mhíchumas[6] Creidtear uair amháin gur cuid den saol iad na sióga. Deirtear go bhfuil teaghaisí faoi leith ag na sióga ar gnéithe suntasacha iad fós de thírdhreach na hÉireann inniu, cuid de na sampla de na ráthanna, dúnta, dolmainí agus crainn aonair [7]. Tá droch-ádh fós ann sa lá atá inniu ann na piseoga seo a athrú. Bhí eagla ag go leor den bpobal ar le haghaidh an dochar a d'fhéadfadh siad[8]. Is féidir a rá gur minic a léiríonn béaloideas tuairimí contrártha faoin gcine miotaseolaíoch[9]. Is í an fhéile a bheidh ann i mí na Bealtaine go ndeirtear go bhfuil na sióga beo. Ba chomhartha dea-ádh ó na sióga a bhí ina gcónaí sna bláthanna an sean-traidisiún de bhláthanna a fhágáil ar leac an dorais tithe an chéad oíche de[10].

Leipreachán

Is créatúir mhiotaseolaíochta é an leipreachán, feathal suntasach na tíre sa lá atá inniú ann. Mar is eol dóibh go traidisiúnta gur baill de theaghlach na sióg iad, deirtear go bhfuil siad cosúil le chéile mar gur créatúir bheaga iad, beagnach dhá nó trí throigh ar airde.Deirtear gur tháinig brí an fhocail “luchorpán,” rud a chiallaíonn corp beag[11]. Is sióga iad i bhfoirm seanfhir agus tá cónaí orthu in áiteanna iargúlta, i bhfad ar shiúl ó idirghníomhaíocht an duine[12]. Is ráite gur gréasaí iad de réir ceirde ag soláthar bróga damhsa do na sióga eile [13]. Ceann de na sean-tréithe atá ag an lep ná trí ádh mór, deirtear gur rogha eile é seo seachas a phota óir nuair atá sé faoi bhagairt. Go dtí an lá atá inniu ann tá sean-thraidisiún béaloidis ag daoine áirithe, deirtear gur feathal dea-ádh a bhí sa phota óir an ag deireadh an tuar ceatha. is minic a dhéanann daoine mianta anois nuair a fheiceann siad tuar ceatha.





  1. Stevenson, A. (ed.) (2010) ‘Oxford English Dictionary’, Oxford Dictionary of English. 3rd edn. Oxford University Press.
  2. Markey, A. (2006) ‘The Discovery of Irish Folklore’, New Hibernia Review / Iris Éireannach Nua, 10(4), pp. 21–43. Available at: http://www.jstor.org/stable/20558106 (Accessed: 25 January 2021).
  3. Markey, A. (2006) ‘The Discovery of Irish Folklore’, New Hibernia Review / Iris Éireannach Nua, 10(4), pp. 21–43. Available at: http://www.jstor.org/stable/20558106 (Accessed: 25 January 2021).
  4. Mag Fhloinn, B. (2008) ‘The Irish Folklore Commission 1935-1970: History, Ideology, Methodology’, Béaloideas. Edited by M. Briody, 76, pp. 283–287. Available at: http://www.jstor.org/stable/20520963 (Accessed: 25 January 2021).
  5. Briody, M. (2007) The Irish Folklore Commission 1935 - 1970: history, ideology, methodology. Helsinki: Finnish Literature Society (Studia Fennica Folkloristica, 17).
  6. Eberly, S. S. (1988) ‘Fairies and the Folklore of Disability: Changelings, Hybrids and the Solitary Fairy’, Folklore, 99(1), pp. 58–77. doi: 10.1080/0015587X.1988.9716425.
  7. Irel, 's Folklore, Traditions (2018-12-22). "Fairies and Fairy lore: The reality of the Irish fairy" (en). Ireland's Folklore and Traditions. Dáta rochtana: 2021-01-27.
  8. Narvaez, P. (1997) The Good People: New Fairylore Essays. University Press of Kentucky.
  9. Christiansen, R. Th. (1971) ‘Some Notes on the Fairies and the Fairy Faith’, Béaloideas, 39/41, pp. 95–111. doi: 10.2307/20521348.
  10. Irel, 's Folklore, Traditions (2017-04-30). "The Folklore of May-Day/ Bealtaine" (en). Ireland's Folklore and Traditions. Dáta rochtana: 2021-01-27.
  11. "A Brief History of Leprechauns, Ireland's Trickster Fairies" (en-GB). Real Word (2020-03-09). Dáta rochtana: 2021-01-27.
  12. "Leprechaun | Irish folklore" (en). Encyclopedia Britannica. Dáta rochtana: 2021-01-27.
  13. Cooke, M. (2013) ‘Little People and Leprechauns: Creatures of Cultural Folklore - ProQuest’, 15(4), pp. 21–33.