An difríocht idir athruithe ar: "Na Gealáin Thuaidh"
No edit summary |
|||
| Líne 1: | Líne 1: | ||
{{Úsáidíeile|an feiniméan réalteolaíochta}} |
{{Úsáidíeile|an feiniméan réalteolaíochta}} |
||
[[Íomhá:ISS-30 Night lights of the cities of Ireland and the United Kingdom.jpg|mion|[[Éire]] agus [[an Bhreatain]] san [[oíche]] agus na Saighneáin sa chúlra]] |
|||
[[Íomhá:Polarlicht 2.jpg|thumb|''Aurora Borealis'', [[Alasca|Alaska]].]] |
|||
Is torthaí ar imbhuailtí idir [[Cáithnín fo-adamhach|cáithníní]] gáis inár n-[[atmaisféar]] agus cáithníní luchtaithe atá eisteilgthe ó atmaisféar na [[An Ghrian|gréine]] iad '''na''' '''Saighneáin,''' nó sa [[An leathsféar thuaidh|leathsféar thuaidh]], '''na Gealáin Thuaidh''', '''an''' '''Chaor Aduaidh''' nó ‘'''Aurora borealis'''’ .<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.met.ie/ga/education/the-northern-lights|teideal=Na Gealáin Thuaidh - Met Éireann - Seirbhís Náisiúnta Meitéareolaíochta na hÉireann|language=en|work=www.met.ie|dátarochtana=2020-09-20}}</ref> Is iad ná [[Solas|solais]] a fheictear thuas sa spéir faoi thionchar na g[[Cáithnín fo-adamhach|cáithnín]]í faoi [[lucht leictreach]] a bhuaileann réimse [[Maighnéadaihidridinimic|maighnéadach]] an [[An Domhan|domhain]]. Cuid den [[Grianghaoth|ghrianghaoth]] iad na cáithníní seo. |
Is torthaí ar imbhuailtí idir [[Cáithnín fo-adamhach|cáithníní]] gáis inár n-[[atmaisféar]] agus cáithníní luchtaithe atá eisteilgthe ó atmaisféar na [[An Ghrian|gréine]] iad '''na''' '''Saighneáin,''' nó sa [[An leathsféar thuaidh|leathsféar thuaidh]], '''na Gealáin Thuaidh''', '''an''' '''Chaor Aduaidh''' nó ‘'''Aurora borealis'''’ .<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.met.ie/ga/education/the-northern-lights|teideal=Na Gealáin Thuaidh - Met Éireann - Seirbhís Náisiúnta Meitéareolaíochta na hÉireann|language=en|work=www.met.ie|dátarochtana=2020-09-20}}</ref> Is iad ná [[Solas|solais]] a fheictear thuas sa spéir faoi thionchar na g[[Cáithnín fo-adamhach|cáithnín]]í faoi [[lucht leictreach]] a bhuaileann réimse [[Maighnéadaihidridinimic|maighnéadach]] an [[An Domhan|domhain]]. Cuid den [[Grianghaoth|ghrianghaoth]] iad na cáithníní seo. |
||
[[Íomhá:Northern Lights over Portnaguran - geograph.org.uk - 359552.jpg|mion|na Gealáin Thuaidh sa [[spéir]] os cionn [[Inse Ghall Amuigh]] (na hOileáin Thiar)]] |
|||
Tá réimse maighnéadach níos laige ag na [[An Pol Thuaidh|poil]], agus mar gheall ar sin tagann cuid de na cáithníní sin isteach in [[Atmaisféar an Domhain|atmaisféar an domhain]] agus imbhuaileann siad le cáithníní gáis. Bíonn [[solas]] mar thoradh ar na himbhuailtí agus is ar sin a thugaimid na Gealáin Thuaidh. |
Tá réimse maighnéadach níos laige ag na [[An Pol Thuaidh|poil]], agus mar gheall ar sin tagann cuid de na cáithníní sin isteach in [[Atmaisféar an Domhain|atmaisféar an domhain]] agus imbhuaileann siad le cáithníní gáis. Bíonn [[solas]] mar thoradh ar na himbhuailtí agus is ar sin a thugaimid na Gealáin Thuaidh.[[Íomhá:Polarlicht 2.jpg|thumb|''Aurora Borealis'', [[Alasca|Alaska]].]] |
||
== Réalteolaíocht == |
== Réalteolaíocht == |
||
Tá an [[teocht]] ar an dromchla na [[An Ghrian|gréine]] os cionn 5000°C agus tá atmaisféar seachtrach na gréine, nó an choróin, níos teo ná an dromchla. Ó theo atá sé is ea is mó [[Fuinneamh|fuinnimh]] atá ar fáil; bíonn imbhuailte idir [[Móilín|móilíní]] [[Gás|gáis]] mar thoradh ar seo. |
|||
Ag teochtaí chomh hard sin is féidir le himbhuailte a bheith pléascach. De réir mar a chasann an Ghrian, eisteilgtear cáithníní trí phoill ina réimse maighnéadach. |
|||
Is iad na cáithníní luchtaithe sin a dhéanann suas an [[Gaoth|ghaoth]] gréine agus iompraíonn an ghaoth seo na cáithníní saora i dtreo [[Atmaisféar an Domhain|atmaisféar an domhain]]. |
|||
[[Íomhá:Plasma fountain.gif|mion|glasː an Chaor Aduaidh]] |
|||
== Fisic == |
== Fisic == |
||
| Líne 13: | Líne 18: | ||
Astaíonn an ghrian sruth cáithníní luchtaithe i ngach treo an t-am ar fad, a dtugtar an [[Grianghaoth|ghrianghaoth]] air. Gabhann réimse maighnéadach an domhain cuid de na cáithníní seo a thagann an treo, agus sraonann iad isteach i [[scamall]] ollmhór ar thaobh dorcha an domhain os cionn an [[Ianaisféar|ianaisféir]]. |
Astaíonn an ghrian sruth cáithníní luchtaithe i ngach treo an t-am ar fad, a dtugtar an [[Grianghaoth|ghrianghaoth]] air. Gabhann réimse maighnéadach an domhain cuid de na cáithníní seo a thagann an treo, agus sraonann iad isteach i [[scamall]] ollmhór ar thaobh dorcha an domhain os cionn an [[Ianaisféar|ianaisféir]]. |
||
Is é an míniú eolaíoch ná go bhfágann cáithníní na grianghaoithe [[Adamh|adaimh]] [[Ocsaigin|ocsaigine]] agus [[Nítrigin|nítrigine]] flosctha, is é sin, luchtaithe le [[fuinneamh]] a fhágann [[leictreon|leictreoin]] ar leibhéil níos airde ná áit a mbíonn siad agus an t-adamh sa bhunstaid. Nuair a thuirlingeoidh na leictreoin ar ais ón bhfloscadh, scaoilfidh siad an [[fuinneamh]] flosctha mar chandam [[solas|solais]] ([[fótón]]). |
Is é an míniú [[Eolaíocht|eolaíoch]] ar na Saighneáin ná go bhfágann cáithníní na grianghaoithe [[Adamh|adaimh]] [[Ocsaigin|ocsaigine]] agus [[Nítrigin|nítrigine]] flosctha, is é sin, luchtaithe le [[fuinneamh]] a fhágann [[leictreon|leictreoin]] ar leibhéil níos airde ná áit a mbíonn siad agus an t-adamh sa bhunstaid. Nuair a thuirlingeoidh na leictreoin ar ais ón bhfloscadh, scaoilfidh siad an [[fuinneamh]] flosctha mar chandam [[solas|solais]] ([[fótón]]). |
||
[[Íomhá:North and South Auroras NASA Polar VIS.gif|mion|''an Chaor Aduaidh'' agus ''an Chaor Aneas'' ar feadh stoirmeacha, mar is léir ón ghrianghraf a thóg [[Satailít (spásárthach)|satailít]] [[NASA]]]] |
|||
Tagann an scamall seo le bheith éagobhsaí agus tarlaíonn cuaranfaí fíochmhara ann. Scaoileann na [[Spéirling|cuaranfaí]] seo na cáithníní luchtaithe faoi ard[[Luas (fisic)|luas]] i dtreo an domhain agus ianaíonn siad adaimh gáis san ianaisféar, rud a chruthaíonn na Saighneáin (Aurora Borealis) is na Gealáin Theas (Aurora Australis) a fheictear ag na domhanleithid arda ó thuaidh is ó dheas faoi seach. |
Tagann an [[scamall]] seo le bheith éagobhsaí agus tarlaíonn [[Spéirling|cuaranfaí]] fíochmhara ann. Scaoileann na [[Spéirling|cuaranfaí]] seo na cáithníní luchtaithe faoi ard[[Luas (fisic)|luas]] i dtreo an domhain agus ianaíonn siad [[Adamh|adaimh]] gáis san ianaisféar, rud a chruthaíonn na Saighneáin (Aurora Borealis) is na Gealáin Theas (Aurora Australis) a fheictear ag na domhanleithid arda ó thuaidh is ó dheas faoi seach. |
||
== An seó soilse == |
== An seó soilse == |
||
| Líne 25: | Líne 30: | ||
== Áiteanna == |
== Áiteanna == |
||
Sna réigiúin pholacha is mó a fheictear iad. Díreach mar atá ag gach maighnéad, tá pol maighnéadach ag barr an domhain agus ag a bhun agus tá réimse maighnéadach thart air.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.cogg.ie/wp-content/uploads/Eureka_Irish_12.10.pdf|teideal=Dragain sa Spéir|údar=cogg.ie|dáta=2015|dátarochtana=2020}}</ref> Cuireann an ghrianghaoth isteach ar réimse maighnéadach an domhain agus brúitear cáithníní gréine chuig na poil thuaidh agus theas. Mar sin, is iad na Ciorcail Artacha agus Antartacha na háiteanna is fearr, de ghnáth, chun na gealáin a fheiceáil. |
|||
Sna réigiúin pholacha is mó a fheictear iad, ach uaireanta is féidir iad a fheiceáil in [[Éire|Éirinn]] féin. |
|||
Le fírinne, ní thagraíonn na téarmaí ''aurora borealis'' agus ''an Chaor Aduaidh'' ach do na saighneáin a fheictear timpeall ar an b[[An Pol Thuaidh|Pol Thuaidh]]. Na cinn a fheictear i réigiún polach na h[[Antartaice]], tugtar ''aurora australis'' nó ''an Chaor Aneas'' orthu. |
Le fírinne, ní thagraíonn na téarmaí ''aurora borealis'' agus ''an Chaor Aduaidh'' ach do na saighneáin a fheictear timpeall ar an b[[An Pol Thuaidh|Pol Thuaidh]]. Na cinn a fheictear i réigiún polach na h[[Antartaice]], tugtar ''aurora australis'' nó ''an Chaor Aneas'' orthu. |
||
[[Íomhá:Aurora Australis.ogv|mion|físː Aurora Australis ón [[Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta]] i 2011]] |
|||
=== In Éirinn === |
=== In Éirinn === |
||
Is i gcuideanna de [[Cósta|chósta]] an [[Iarthar|iarthair]] agus an [[Tuaisceart|tuaiscirt]] is fearr a bheadh seans leis an taispeántas a fheiceáil, [[contae Dhún na nGall]] go hairithe. Is i láithreacha nach bhfuil ach fíor-bheagán [[truailliú]] aeir is fearr le breathnú ar na Gealáin Thuaidh. |
Uaireanta is féidir an Chaor Aduaidh a fheiceáil in [[Éire|Éirinn]] féin. Is i gcuideanna de [[Cósta|chósta]] an [[Iarthar|iarthair]] agus an [[Tuaisceart|tuaiscirt]] is fearr a bheadh seans leis an taispeántas a fheiceáil, i g[[contae Dhún na nGall]] go hairithe. Is i láithreacha nach bhfuil ach fíor-bheagán [[truailliú]] aeir is fearr le breathnú ar na Gealáin Thuaidh. |
||
Tá roinnt seirbhísí réamhaisnéise ann do na Gealáin Thuaidh tagann seirbhís amháin mar sin ón Roinn Náisiúnta Riaracháin na nAigéan agus an Atmaisféir (NOAA). Chuir sé seo réamhaisnéis tríocha nóiméad ar fáil don Aurora. |
Tá roinnt seirbhísí réamhaisnéise ann do na Gealáin Thuaidh tagann seirbhís amháin mar sin ón Roinn Náisiúnta Riaracháin na nAigéan agus an Atmaisféir (NOAA). Chuir sé seo réamhaisnéis tríocha nóiméad ar fáil don Aurora. |
||
| Líne 39: | Líne 45: | ||
* Sna Stáit Aontaithe, ta seirbhís ann ón Roinn Náisiúnta Riaracháin na nAigéan agus an Atmaisféir (NOAA). Cuireann sé seo réamhaisnéisí tríocha nóiméad amach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.swpc.noaa.gov/products/aurora-30-minute-forecast|teideal=Aurora - 30 minute forecast {{!}} NOAA / NWS Space Weather Prediction Center|language=en|work=www.swpc.noaa.gov|dátarochtana=2020-09-20}}</ref> |
* Sna Stáit Aontaithe, ta seirbhís ann ón Roinn Náisiúnta Riaracháin na nAigéan agus an Atmaisféir (NOAA). Cuireann sé seo réamhaisnéisí tríocha nóiméad amach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.swpc.noaa.gov/products/aurora-30-minute-forecast|teideal=Aurora - 30 minute forecast {{!}} NOAA / NWS Space Weather Prediction Center|language=en|work=www.swpc.noaa.gov|dátarochtana=2020-09-20}}</ref> |
||
* San [[An Fhionlainn|Fhionlainn]], tugann an Lárionad Meitéareolaíochta agus Aeráide réamhaisnéisí amach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://en.ilmatieteenlaitos.fi/northern-lights|teideal=Northern lights - Finnish Meteorological Institute|work=en.ilmatieteenlaitos.fi|dátarochtana=2020-09-20}}</ref> |
* San [[An Fhionlainn|Fhionlainn]], tugann an Lárionad Meitéareolaíochta agus Aeráide réamhaisnéisí amach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://en.ilmatieteenlaitos.fi/northern-lights|teideal=Northern lights - Finnish Meteorological Institute|work=en.ilmatieteenlaitos.fi|dátarochtana=2020-09-20}}</ref> |
||
Uaireanta, éiríonn an ghrian níos gníomhaí agus caitheann sí amach cáithníní gréine atá an-fhuinniúil go deo. Mar thoradh, is minic a tharlaíonn grianbhladhmanna agus stoirmeacha gréine. Nuair a bhíonn an ghrian an-ghníomhach, beidh níos mó seans ann go mbeidh na gealáin le feiceáil. |
|||
== Béaloideas == |
|||
Cheap [[Cine|ciníocha]] áirithe gurbh iad a sinsir iad, agus iad ag damhsa thart ar thine shearmanais.<ref name=":0" /> Cheap daoine eile gur dhragain iad agus go raibh na dragúin ag caitheamh seilí solais. |
|||
== Eachtraí == |
== Eachtraí == |
||
Leagan ó 16:38, 20 Meán Fómhair 2020
Is torthaí ar imbhuailtí idir cáithníní gáis inár n-atmaisféar agus cáithníní luchtaithe atá eisteilgthe ó atmaisféar na gréine iad na Saighneáin, nó sa leathsféar thuaidh, na Gealáin Thuaidh, an Chaor Aduaidh nó ‘Aurora borealis’ .[1] Is iad ná solais a fheictear thuas sa spéir faoi thionchar na gcáithníní faoi lucht leictreach a bhuaileann réimse maighnéadach an domhain. Cuid den ghrianghaoth iad na cáithníní seo.
Tá réimse maighnéadach níos laige ag na poil, agus mar gheall ar sin tagann cuid de na cáithníní sin isteach in atmaisféar an domhain agus imbhuaileann siad le cáithníní gáis. Bíonn solas mar thoradh ar na himbhuailtí agus is ar sin a thugaimid na Gealáin Thuaidh.
Réalteolaíocht
Tá an teocht ar an dromchla na gréine os cionn 5000°C agus tá atmaisféar seachtrach na gréine, nó an choróin, níos teo ná an dromchla. Ó theo atá sé is ea is mó fuinnimh atá ar fáil; bíonn imbhuailte idir móilíní gáis mar thoradh ar seo.
Ag teochtaí chomh hard sin is féidir le himbhuailte a bheith pléascach. De réir mar a chasann an Ghrian, eisteilgtear cáithníní trí phoill ina réimse maighnéadach.
Is iad na cáithníní luchtaithe sin a dhéanann suas an ghaoth gréine agus iompraíonn an ghaoth seo na cáithníní saora i dtreo atmaisféar an domhain.
Fisic
Tá an domhan mar a bheadh barramhaighnéad, pol amháin gar don Mhol Thuaidh is an pol eile gar don Mhol Theas.[2] Tá réimse maighnéadach mórthimpeall an domhain, mar sin, a oibríonn ar mhaighnéid eile (rud is bun le héifeacht an chompáis mhaighnéadaigh) agus cáithníní a bhfuil lucht leictreach orthu, a ghluaiseann sa réimse sin.
Astaíonn an ghrian sruth cáithníní luchtaithe i ngach treo an t-am ar fad, a dtugtar an ghrianghaoth air. Gabhann réimse maighnéadach an domhain cuid de na cáithníní seo a thagann an treo, agus sraonann iad isteach i scamall ollmhór ar thaobh dorcha an domhain os cionn an ianaisféir.
Is é an míniú eolaíoch ar na Saighneáin ná go bhfágann cáithníní na grianghaoithe adaimh ocsaigine agus nítrigine flosctha, is é sin, luchtaithe le fuinneamh a fhágann leictreoin ar leibhéil níos airde ná áit a mbíonn siad agus an t-adamh sa bhunstaid. Nuair a thuirlingeoidh na leictreoin ar ais ón bhfloscadh, scaoilfidh siad an fuinneamh flosctha mar chandam solais (fótón).
Tagann an scamall seo le bheith éagobhsaí agus tarlaíonn cuaranfaí fíochmhara ann. Scaoileann na cuaranfaí seo na cáithníní luchtaithe faoi ardluas i dtreo an domhain agus ianaíonn siad adaimh gáis san ianaisféar, rud a chruthaíonn na Saighneáin (Aurora Borealis) is na Gealáin Theas (Aurora Australis) a fheictear ag na domhanleithid arda ó thuaidh is ó dheas faoi seach.
An seó soilse
Athróidh dath na nGealán Thuaidh mar gheall ar na cineálacha cáithníní gáis atá ag imbhualadh.
- Bíonn dath glas-bhuí ar mhóilíní ocsaigin ag thart ar 100 ciliméadar os cionn an domhain.
- Feictear aurora dearg nuair atá móilíní ocsaigin ag leibhéal ard i gceist.
- Cuireann dath gorm agus corcra in iúl go bhfuil móilíní nítrigin i láthair.
Áiteanna
Sna réigiúin pholacha is mó a fheictear iad. Díreach mar atá ag gach maighnéad, tá pol maighnéadach ag barr an domhain agus ag a bhun agus tá réimse maighnéadach thart air.[3] Cuireann an ghrianghaoth isteach ar réimse maighnéadach an domhain agus brúitear cáithníní gréine chuig na poil thuaidh agus theas. Mar sin, is iad na Ciorcail Artacha agus Antartacha na háiteanna is fearr, de ghnáth, chun na gealáin a fheiceáil.
Le fírinne, ní thagraíonn na téarmaí aurora borealis agus an Chaor Aduaidh ach do na saighneáin a fheictear timpeall ar an bPol Thuaidh. Na cinn a fheictear i réigiún polach na hAntartaice, tugtar aurora australis nó an Chaor Aneas orthu.
In Éirinn
Uaireanta is féidir an Chaor Aduaidh a fheiceáil in Éirinn féin. Is i gcuideanna de chósta an iarthair agus an tuaiscirt is fearr a bheadh seans leis an taispeántas a fheiceáil, i gcontae Dhún na nGall go hairithe. Is i láithreacha nach bhfuil ach fíor-bheagán truailliú aeir is fearr le breathnú ar na Gealáin Thuaidh.
Tá roinnt seirbhísí réamhaisnéise ann do na Gealáin Thuaidh tagann seirbhís amháin mar sin ón Roinn Náisiúnta Riaracháin na nAigéan agus an Atmaisféir (NOAA). Chuir sé seo réamhaisnéis tríocha nóiméad ar fáil don Aurora.
Réamhaisnéisí
Tá roinnt seirbhísí réamhaisnéise ann do na Gealáin Thuaidhː
- Sna Stáit Aontaithe, ta seirbhís ann ón Roinn Náisiúnta Riaracháin na nAigéan agus an Atmaisféir (NOAA). Cuireann sé seo réamhaisnéisí tríocha nóiméad amach.[4]
- San Fhionlainn, tugann an Lárionad Meitéareolaíochta agus Aeráide réamhaisnéisí amach.[5]
Uaireanta, éiríonn an ghrian níos gníomhaí agus caitheann sí amach cáithníní gréine atá an-fhuinniúil go deo. Mar thoradh, is minic a tharlaíonn grianbhladhmanna agus stoirmeacha gréine. Nuair a bhíonn an ghrian an-ghníomhach, beidh níos mó seans ann go mbeidh na gealáin le feiceáil.
Béaloideas
Cheap ciníocha áirithe gurbh iad a sinsir iad, agus iad ag damhsa thart ar thine shearmanais.[3] Cheap daoine eile gur dhragain iad agus go raibh na dragúin ag caitheamh seilí solais.
Eachtraí
Bíonn gnéithe raidió ag baint leis na gealáin.
Sa bhliain 1989 bhí an ghrian an-ghníomhach, ag astú i bhfad níos mó cáithníní fuinniúla luchtaithe: tharla stoirm anchumasach gheomaighnéadach os cionn Chathair Québec i gCeanada a rinne scrios ar chórais teileachumarsáide is trasfhoirmeoirí cumhachta an réigiúin
Tagairtí
- ↑ "Na Gealáin Thuaidh - Met Éireann - Seirbhís Náisiúnta Meitéareolaíochta na hÉireann" (en). www.met.ie. Dáta rochtana: 2020-09-20.
- ↑ Hussey, Matt (2011). "Fréamh an Eolais" Coiscéim.
- ↑ 3.0 3.1 cogg.ie (2015). "Dragain sa Spéir". Dáta rochtana: 2020.
- ↑ "Aurora - 30 minute forecast | NOAA / NWS Space Weather Prediction Center" (en). www.swpc.noaa.gov. Dáta rochtana: 2020-09-20.
- ↑ "Northern lights - Finnish Meteorological Institute". en.ilmatieteenlaitos.fi. Dáta rochtana: 2020-09-20.