An difríocht idir athruithe ar: "Oirialla"

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Browse history interactively
← Gabh chuig an difear roimhe seoAn chéad dhifear eile →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Logainm
clib: Mobile edit Mobile web edit Advanced mobile edit
Líne 61: Líne 61:
Tháinig ríocht an Oiriall chun deiridh sa bhliain 1585 nuair a thoiligh [[Rossa Buí Mac Mathúna]] a chuid críoch a chur faoi pholasaí '[[Géilleadh agus Athbhronnadh]]' na dTúdar, as sin amach [[Contae Mhuineacháin]] i [[Ríocht na hÉireann]].
Tháinig ríocht an Oiriall chun deiridh sa bhliain 1585 nuair a thoiligh [[Rossa Buí Mac Mathúna]] a chuid críoch a chur faoi pholasaí '[[Géilleadh agus Athbhronnadh]]' na dTúdar, as sin amach [[Contae Mhuineacháin]] i [[Ríocht na hÉireann]].


Tháinig Rossa Buidhe i gcoróin sa bhliain 1579, ach '' and found himself geopolitically in an undesirable position, wedged between an expanding Tudor kingdom agus [[Tír Eoghain]] i gceannas [[Uí Néill|Uíbh Néill]]. Initially, Rossa Buí made moves which suggested an alliance with Tír Eoghain, as he married the daughter of [[Aodh Ó Néill, Iarla Thír Eoghain]]. However, evidently hoping to be left alone to run affairs locally, while pledging allegiance to a distant monarch in [[Elizabeth I]], the MacMahon met with [[John Perrot]], then [[Lord Deputy of Ireland]] (according to some, a natural son of Tudor monarch [[Henry VIII]]) and agreed to join their Kingdom of Ireland.<ref>{{
Tháinig Rossa Buidhe i gcoróin sa bhliain 1579, ach ba léir dó go raibh sé i bponc ó thaobh geopholaitíochta de, suite mar a bhí sé idir na Túdaraigh agus [[Uí Néill]]. Ar dtús, phós Rossa Buí iníon [[Aodh Ó Néill, Iarla Thír Eoghain|Aodha Uí Néill]], rud a molann gurbh fhearr leis comhaontas le Tír Eoghain. I ndeireadh na dála ámh, bhuail sé le [[John Perrot]], [[Fear Ionaid na hÉireann]] agus thoiligh sé dul i ríocht na hÉireann. Is léir gur theastaigh uaidh go ligfí leis, siúd is dílseacht a ghealladh do mhonarc i bhfad i gcéin, [[Éilis I]].<ref>{{
cite web |
cite web |
url = http://www.mcmahonsofmonaghan.org/the_fall_of_the_macmahons.html |
url = http://www.mcmahonsofmonaghan.org/the_fall_of_the_macmahons.html |
Líne 67: Líne 67:
teideal = The Fall of the MacMahons and the End of Oriel |
teideal = The Fall of the MacMahons and the End of Oriel |
date = 21 July 2015
date = 21 July 2015
}}</ref> Oirialla was divided into five baronies under native [[Gaeil|Gaelic]] chiefs, mostly from the Mhic Mhathúna féin.
}}</ref> Roinnigh Oirialla ina chúíg bharútacht faoi cheannas taoisigh [[Gaeil|Gaelacha]], go formhór as Mic Mhathúna féin.


[[Íomhá:John Perrot.png|mion|deis|Rossa Buí, a thug Oirialla suas don Fhear Ionaid, [[John Perrot]].]]
[[Íomhá:John Perrot.png|mion|deis|Rossa Buí, a thug Oirialla suas don Fhear Ionaid, [[John Perrot]].]]


Ní raibh seo deireadh an scéil, ámh. '' Fearing the encroachment of the English, Hugh O'Neill turned to [[Brian Mac Aodha Óig Mhic Mhathúna]] of [[Dairtre]] and married off another daughter to him. Brian then the [[táiniste]] to the chieftainship of his people according to the native [[An Féineachas]] and Ó Néill was hoping to bring the "phantom" Airgíalla realm back into his camp on the death of Rossa Buí. For his part, Rossa Buí was trying to engineer a pro-English succession through his brother [[Aodh Rua Mac Mathúna]]. When the new Lord Deputy, [[William FitzWilliam (Lord Deputy)|William FitzWilliam]] began to pressure the acceptance of an English [[High Sheriff of Monaghan]], Ó Néill used his influence to incite opposition to it from clansmen in Monaghan). As a consequence, a military force led by [[Henry Bagenal]] was sent into the county in early 1589 to impose the sheriff and by the summer of that year, Rossa Buí was dead.
Ní raibh sin deireadh an scéil, ámh. '' Fearing the encroachment of the English, Aodh Ó Néill turned to [[Brian Mac Aodha Óig Mhic Mhathúna]], [[táiniste]] of [[Dairtre]] and married off another daughter to him, hoping to bring the "phantom" Airgíalla realm back into his camp on the death of Rossa Buí. For his part, Rossa Buí was trying to engineer a pro-English succession through his brother, [[Aodh Rua Mac Mathúna]]. When the new Lord Deputy, [[William FitzWilliam (Lord Deputy)|William FitzWilliam]] began to pressure the acceptance of an English [[High Sheriff of Monaghan]], Ó Néill used his influence to incite opposition from clansmen in Monaghan. As a consequence, a military force led by [[Henry Bagenal]] was sent into the county in early 1589 to impose the sheriff. By the summer of that year, Rossa Buí was dead.


==Dreamanna==
==Dreamanna==

Leagan ó 09:38, 8 Bealtaine 2020

Ard-ríocht nó 'cúige' i nÉirinn na meánaoise ab ea an tOirialla[1] (Sean-Ghaeilge Airgíalla, Béarla Oriel) maraon le hainm na cónaidhme faoina bonn. Bhíodh naoú bhfo-ríocht sa chónaidhm, neamhspleách eatarthu féin ach gafa le chéile de bharr ardfhlaithiúnais ainmniúil tugtha do rí ruire, de ghnáth den rítheaghlach is cumhachtaí.[2]

Ag barr a mhéide, b'ionann beagnach críocha Oiriall agus deoisí Ard Mhacha agus Clochair, ina luí le codanna de chontaetha Ard Mhacha, Mhuineachán, Lú, Fear Manach, Tír Eoghain agus Doire.[2] Ba iad a phríomhchathair ná Ard Mhacha agus Clochar. Faightear an t-ainm fós sa bhéaloideas i n-oirdheisceart na nUladh agus Contae Lú taobh leis.

An tOirialla roimh Ionradh na Normannach

De réir an tseanchais, bunaíodh an tOirialla ag na Trí Cholla,[2] a deirtear gur chloígh siad lár na nUladh óna hUlaid féin. Tharla an bua cinntitheach ag Cath Achadh Leithdheirg, a mheastar gur tharla sé timpeall na bliana 331. Creidtear anois ámh gur ficsean é an scéal seo den chuid is mó, Ní fios dá laghad conas nó cathain a bunaíodh cónaidhm an Oirialla.

Faoi cheannas na nUlad san oirthear a cheaptar a bhíodh siad o thús, ach ón 6ú haois ar aghaidh, bhain de réir a chéile Uí Néill an Tuaiscirt ó thuaidh dá gcuid críoch,[3] chomh maith le hUí Néill an Deiscirt ó dheas. Ón bhliain 735, thit siad faoi cheannas an Chineáil Eoghain, agus faoin mbliain 827, bhí siad ina vasáilligh.[3]

Bhain Ríocht an Oiriall barr a réime amach sa 12ú haois faoi rí Donnchad Ua Cerbaill. Mhair ríocht laghdaithe fós i Muineachán faoi Mhic Mhathghamhna go dtí deireadh ré na nGael i nÉirinn.[2]

Sanasaíocht

Is dócha gurb é brí le Airgíalla ná "iad a thugann gialla ar láimh". Cuireann an t-ainm i leith idir an Ríocht Oirialla agus an cónaidhm treibheanna as a cruthaíodh é.[2][4] I luath-lámhscríbhinní, tugadh Easpag Oirialla ar Easpag Chlochair.

Stair

Bunúis seanscéalacha

Ag tús na 4ú haoise, bhain triúr deartharacha trodacha aitheanta mar na Trí Colla, le strócántacht sraith mhór na nUladh ó na hUlaid féin. Sa Chath Achadh Leithdheirg c. an bhliain 331, chloígh siad airm Fhearghasa Fhogha, Rí na nUladh a maraíodh, agus dódh Eamhain Mhacha, príomhchathair ársa na nUlad, go talamh. B'é tar éis an chatha seo a bhunaigh siad ríocht an Oirialla.[5][6] Scríobhadh an seanscéal bunúis seo áfach sa dara ceathrú den 8ú haois, chun a comhaontas le hUí Néill an Tuaiscirt a dhaingniú.

Teacht chun cinn stairiúil

Is i nAnnála Tiarnaigh a fhaightear an tagairt is luaite faoi Oirgialla, don bhliain 677:

Duncadh mac Ulltain rí Oirgiall occisus est (maraíodh) la Mael Duin mac Maeli Fithrigh.[7]

Meastear áfach gur idirshliocht iardhearcach é seo. Is dócha ámh gur fíor é an iotráil a fhaightear i nAnnála Uladh don bhliain 697:

Mael Fothartaigh m. Mael Duibh, rex na n-Airgialla, moritur.[8]

Deirtear gur mmm iad Maol Fothartaigh agus a mhac Eochu Lemnae (bás 704), den Cáin Adhamhnáin den bhliain 697. Creidtear dá bharr go raibh na hOirialla ar marthain leis an am sin, nó cinnte faoi tús na 8ú haoise.

8ú–12ú haoiseanna

Le déanamh

13ú–16ú haoiseanna

Le déanamh

Treascairt na ríochta

Tháinig ríocht an Oiriall chun deiridh sa bhliain 1585 nuair a thoiligh Rossa Buí Mac Mathúna a chuid críoch a chur faoi pholasaí 'Géilleadh agus Athbhronnadh' na dTúdar, as sin amach Contae Mhuineacháin i Ríocht na hÉireann.

Tháinig Rossa Buidhe i gcoróin sa bhliain 1579, ach ba léir dó go raibh sé i bponc ó thaobh geopholaitíochta de, suite mar a bhí sé idir na Túdaraigh agus Uí Néill. Ar dtús, phós Rossa Buí iníon Aodha Uí Néill, rud a molann gurbh fhearr leis comhaontas le Tír Eoghain. I ndeireadh na dála ámh, bhuail sé le John Perrot, Fear Ionaid na hÉireann agus thoiligh sé dul i ríocht na hÉireann. Is léir gur theastaigh uaidh go ligfí leis, siúd is dílseacht a ghealladh do mhonarc i bhfad i gcéin, Éilis I.[9] Roinnigh Oirialla ina chúíg bharútacht faoi cheannas taoisigh Gaelacha, go formhór as Mic Mhathúna féin.

Rossa Buí, a thug Oirialla suas don Fhear Ionaid, John Perrot.

Ní raibh sin deireadh an scéil, ámh. Fearing the encroachment of the English, Aodh Ó Néill turned to Brian Mac Aodha Óig Mhic Mhathúna, táiniste of Dairtre and married off another daughter to him, hoping to bring the "phantom" Airgíalla realm back into his camp on the death of Rossa Buí. For his part, Rossa Buí was trying to engineer a pro-English succession through his brother, Aodh Rua Mac Mathúna. When the new Lord Deputy, William FitzWilliam began to pressure the acceptance of an English High Sheriff of Monaghan, Ó Néill used his influence to incite opposition from clansmen in Monaghan. As a consequence, a military force led by Henry Bagenal was sent into the county in early 1589 to impose the sheriff. By the summer of that year, Rossa Buí was dead.

Dreamanna

Seo a leanas naoi bhfo-ríochtaí an Oirialla, ainmnithe as a rítheaghlaigh:[3]

  1. Uí Thoirtre (Uí Tuirtri): Lonnaithe ab ea iad taobh thoir de Shliabh Speirín, in oirthear an Doire agus Tír Eoghain. Ón mbliain 776, bhog Uí Thoirtre soir thar an mBanna agus i ríocht na nUlaid isteach into the over-kingdom of Ulaid. Faoin mbliain 919, bhí gach naisc leis an Oirialla caillte acu.[3]
  2. Uí Mhic Cairthinn (Uí Maic Cairthinn): Lonnaithe taobh ó dheas de Loch Feabhail i n-iarraidh an Doire.
  3. Uí Fiachrach Arda Sratha: Lonnaithe i nArd Sratha i dTír Eoghain. They became subject to the Cenél nEógain faoin 12ú haois, agus chuir siad leo ó dheas i Fir Luírg i bhFear Manach isteach.[10]
  4. Uí Cremthainn: lonnaithe i gcodanna d'Fhear manach, Muineachán agus Tír Eoghain.
  5. Uí Méith: lonnairhe i Muineachán.
  6. Na hOirthir (Ind Airthir):[3] Lonnaithe that timpeall chathair Ard Mhacha. Bhí oifigí na heaglaise ann, a raibh is a bhfuil cáil ar leith acu i nÉirinn, i bhfeighil acu siúd.[3]
  7. Múrna (Mugdorna): lonnaithe ó dhúchas i Muineachán, ach faoin 12ú haois, bhí siad lonnaithe i gcríocha Boirche, i ndeisceart an Dúin, agus d'ainmnigh siad an áit astu féin.[11] Tá an dá ainm ar mharthain fós: Beanna Boirche as Gaeilge, ach as Béarla, the Mourne Mountains.[11]
  8. Fir Chraíbe (Fir Craoibhe),[12] Lonnaithe taobh thiar den Bhanna, i n-oirthuaisceart an Doire. Faoin 9ú haois, faoi cheannas Chineál Eoghain ab ea iad.[12]
  9. Fir Lí: Lonnaithe taobh thiar den Bhanna i lár-oirthear an Doire. Faoin 9ú haois, faoi cheannas Chineál Eoghain ab ea iad ab ea iad fosta.[12]
Luath-dhreamanna i nÉirinn agus seacht 'gcúige', mar a fhaightear i Leabhar na gCeart den 11ú haois. Sa léarscáil seo, feictear Uí Thuirtre, Uí Cremmthain, Airthir, Uí Méith, Mughdorna lastigh de Airgialla; feictear Fir Lí lasmuigh; ní fheictear Uí Mhic Cairthinn, Uí Fiachrach Arda Sratha, Fir Chraíbe; ach feictear Dairtre, Fir Rois lastigh fosta.

Uí Mhic Uais

Bhí comhainm ag Uí Thoirtre, Uí Mhic Cairthinn, agus Uí Fiachrach Arda Sratha, mar a bhí Uí Mhic Uais (Uí Moccu Úais), toisc gur mhaígh siad gur shliocht de Cholla Uais iad.[3] e reir an ghinealaigh sa Leabhar Laighneach bhí berit mhac ag Colla Uais, Earc agus Fiachra Tort. De shilocht Fiachra Tort iad Uí Tuirtri. Bhí beirt mhac ag Erc, darbh ainm Cairtheann agus Fiachra, agus sinsir ab ea iadsan d'Uí Mhic Cairthinn agus Uí Fiachrach Arda Sratha. Mhaígh na Fir Lí gur shliocht d'Fhiachra Tort, cé go bhfaightear i bhfoinsí áirithe gur shliocht de mhac eile Cholla Uais darbh ainm Faradach.

Fuarthas Uí Mhic Uais fosta sa Mhí,[3] ar a glaodh orthu Uí Moccu Úais Midi agus Uí Moccu Úais Brega.

Féach freisin

Foinsí

  • "Oxford Companion to Irish History" (2007). Oxford University Press. 
  • "A New History of Ireland, II Medieval Ireland 1169-1534" (2008). Oxford University Press. 
  • Duffy, Seán (2005). "Medieval Ireland an Encyclopedia". Routledge. 
  • MacCaffrey, Wallace T (1994). "Elizabeth I: War and Politics, 1588-1603". Princeton University Press. 
  • Morgan, Hiram (1999). "Tyrone's Rebellion: The Outbreak of the Nine Years War in Tudor Ireland". Boydell & Brewer. 
  • Palmer, William (1994). "The Problem of Ireland in Tudor Foreign Policy, 1485-1603". Boydell & Brewer. 
  • Smith, Brendan (1999). "Colonisation and Conquest in Medieval Ireland". Cambridge University Press. 
  • Warner, R. (1973–1974). "The Re-Provenancing of Two Important Penannular Brooches of the Viking Period". Ulster Journal of Archaeology 36-37: 58–70. Ulster Archaeological Society. 

Naisc sheachtracha

  • The Kingship and Landscape of Tara, eag. Edel Bhreathnach, 2005, ISBN 1-85182-954-7
  • Early Modern Ireland
  • The Three Collas
  • DNA of the Three Collas
  • "A Hidden Ulster" le Pádraigín Ní Ullacháin, 2003, Four Courts Press ISBN 1-85182-685-8 & ISBN 1-85182-738-2
  • "Songs From A Hidden Ulster", RTÉ Raidió 1, 2006, le Pádraigín Ní Ullacháin

Tagairtí

  1. ↑ Oirialla ar logainm.ie
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 Connolly, lch. 12.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 Duffy, lch. 14.
  4. ↑ Duffy, lch. 13.
  5. ↑ John O'Donovan (1856). "Annla Rioghachta Éireann: Introductory remarks. Annals, to A.D. 902": 124–. Hodges, Smith and Company. 
  6. ↑ Michael O'Cleary (1d Márta 2003). "The Annals of Ireland by the Four Masters Translated Into English by Owen Connellan": 3–. Irish Roots Cafe. 
  7. ↑ AT677.2
  8. ↑ AU697.2
  9. ↑ "The Fall of the MacMahons and the End of Oriel".
  10. ↑ Cosgrove, p. .
  11. ↑ 11.0 11.1 The Mughdorna ar Magoo
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 Warner, lch. 60.
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Oirialla&oldid=961005"