An difríocht idir athruithe ar: "Aibítir"

← Gabh chuig an difear roimhe seo An chéad dhifear eile →

Content deleted Content added

Inline

Leagan ó 23:20, 2 Meán Fómhair 2017

Is litreacha iad aibítir a bhaineann le teanga scríofa agus iad in ord áirithe. Tá an scríbhneoireacht bunaithe orthu. Chum na Seimítigh an chéad aibítir ceithre mhíle bliain ó shin. Bunaíodh an aibítir sin ar phictiúiríní a chuireadh idéithe in iúl. Fuair na Gréagaigh an aibítir ó phobal Seimíteach, na Féinícigh, a bhunaigh cathair chumhachtach i dtuaisceart na hAfraice, An Chartaig. Fuair na Rómhánaigh an aibítir ó na Gréagaigh agus úsáidtear an aibítir Laidineach seo chun an chuid is mó de theangacha na hEorpa a scríobh.

Ba é an cló Gaelach an chéad chóras scríbhneoireachta a úsáideadh in Éirinn le haghaidh an Ghaeilge a scríobh, de réir an chórais Rómhánaigh. D'úsáideadh an Eaglais Críostaí stíl scríbhneoireachta cosúil leis ar fud na hEorpa sa cúigiú céad. Tháinig Naomh Pádraig go hÉirinn sa chúigiú céad agus tá an chuma ar an scéal gur tosaíodh ag scríobh na Gaeilge de réir an chórais seo sa séú céad.

B'in an tOgham an córas scríbhneoireachta a bhíodh in Éirinn roimh theacht na Críostaíochta. Tagann an t-ainm seo as an dia Cheilteach Ogmios. Ainmníodh na litreacha as crainn sa chóras seo. Fuarthas an córas seo ó dhraoithe Ceilteacha na Mór-roinne agus tá sé le feiceáil ar chlocha cuimhneacháin ar fud na hÉireann.

Aibítir na Gaeilge

Litreacha traidisiúnta

Litir	Ainm (IPA)	Crann (Ogham)
A	á /ɑː/	ailm
B	bé /beɪ/	beith
C	cé /keɪ/	coll
D	dé /deɪ/	dair
E	é /eɪ/	eadhadh nó eabhadh
F	eif /ɛf/	fearn
G	gé /geɪ/	gort
H	héis /heɪʃ/	uath nó an sceach gheal
I	í /iː/	íodhadh nó an tIúr
L	eil /ɛl/	luis nó an crann caorthainn
M	eim /ɛm/	muin nó an fhíniúin
N	ein /ɛn/	nion nó an fhuinseog
O	ó /oʊ/	onn nó an t-aiteann
P	pé /piː/	peith
R	ear /ɑr/	ruis nó an trom
S	eas /εs/	sail
T	té /teɪ/	teithne nó an cuileann
U	ú /uː/	úr nó an fraoch

Litreacha neamh-choitianta

Litir	Ainm (IPA)
J	jé /dʒeɪ/
K	cá /kɑː/
Q	cú /kuː/
V	vé /veɪ/
W	wae /weɪ/
X	eacs /ɛks/
Y	yé /jeɪ/
Z	zae /zeɪ/

==

Cloistear go minic ag daoine ar fud na cruinne nach n-úsáidtear na litreacha j, k, q, v, w, x, y, ná z sa Ghaeilge. Tá an chuid is mó acu in úsáid le fada an lá.

jab, jéiníos, joltaeir vitimín K, línte H agus K quinín, quionól vóta, vód, vrác ‘aonad lán-W’ xaintéin, xiolán, X-radaíocht Y-chrómasóm zó-eolaíocht, zóifít, zú

Téarmaí sách aduain cuid acu (go háirithe k, w agus y) Feictear iad sa Mhatamaitic nó san Eolaíocht. Is fiú a chuimhneamh go bhfuil an-chuid de na litreacha seo sa Ghaeilge leis na céadta bliain. Cé gur córas simplithe (leitriú shímplí Sháin Uí Chuív) gaol le hÉaa Ó Cuív a chuir an ‘v’ in ‘Ó Cuív’, tá an ‘v’ féin sa teanga leis na cianta. Tá an cuntas twitter @Gaelchlo tar éis súil a chaitheamh ar go leor samplaí de na litreacha a bheith in úsáid i bhfoilseacháin a foilsíodh nó a breacadh i bhfad siar. Deirtear gurb é ‘k’ an t-aon litir nach bhfuil ag Ó Dónaill, ach tá an carachtar céanna sa teanga le fada, tráth den saol ba ghiorrúchán do ‘cath’ a bhí ann. Anois feictear é i dtéarmaí teicniúla. Foilsíodh dhá leabhar Ghaeilge sa bhliain 2017 a raibh K sa teideal acu.

Fadó ní raibh sa Ghaeilge ach na gutaí a, e, i, o, u agus na consain b, c, d, f, g,l, m, n, p, r, s, t. Deirtear gur ainmneacha crann a bhíodh orthu anallód: Ailm, Beith, Coll, Dair, Eadha, Fearn, Gort, Uath, Ioga, Luis, Muin, Nuin, Oir, Peith, Ruis, Suil, Teine, Ur ach is cosúil gur nós é seo a tháinig sa treis íos déanaí.

Liosta Aibítir