Ogham

Leathanach 170r - Leabhar Bhaile an Mhóta

Is aibítir sheanda í an tOgham (Sean-Ghaeilge Ogam), a bhíodh in úsáid roimh theacht na Críostaíochta go hÉireann, sa tréimhse idir 300 A.D. agus 600 A.D. Tuairiscíonn na saineolaithe nárbh aibítir neamhspleách í, ach gur rúnscríbhinn de shaghas áirithe a bhí ann agus í bunaithe ar aibítir na Laidine. Faightear inscríbhinní in Éirinn, in Albain, sa Bhreatain Bheag, i Sasana, agus ar Oileán Mhanann.

An córas scríbhneoireachta

Nuair a bhí an tOgham gearrtha ar liag, ar ghallán nó ar chloch chuimhneachán, rith an téacs aníos ó bhun go barr na cloiche. D'úsáidtí poncanna do na gutaí mar seo a leanas, ponc amháin=a, dhá phonc=o, trí phonc=u, ceithre phonc=e agus cúig phonc=i. D'úsáidtí stróiceacha do na consain. Ghearrtaí an scríbhneoireacht seo ar imeall na cloiche nó ar lár líne ar a dtugtaí an 'fleasc'. Tá inscríbhinní dátheangacha Gaeilge agus Laidine ann freisin, a théann ó chlé go deas. Nuair a bhí an tOgham scríofa i lámhscríbhinní, lean an téacs gnáth-threo na Laidine (cothrománach agus ó chlé go deas), le stríoca ingearacha in áit eangaí greanta na n-inscríbhinní le haghaidh na ngutaí.

Aibítir

Áiteanna leis na samplaí

Maítear gur thosaigh an tOgham, in iar-dheisceart na tíre agus tá fáil ar 121 sampla de na galláin seo i gContae Chiarraí. Faightear 81 sampla i gContae Chorcaí agus 47 sampla i gContae Phort Láirge. Faightear 15 sampla sa Bhreatain Bheag agus tá an gallán oghaim is sia soir le fáil i Silchester i Sasana, rud a chiallaíonn gur bhog na daoine leis an scríbhneoireacht seo soir de réir a chéile, ó Chontae Chiarraí ar aghaidh.

Na litreacha

Tá 25 litir san Ogham. Tugtar fiodha ar an gcéad fiche litir, agus forfheadha ar na litreacha eile. Roinntear na litreacha i gceithre aicme, a ainmníodh ón gcéad litir sa sraith (Aicme Beithe, Aicme hÚatha, Aicme Muine, Aicme Ailme). Fiche litir agus cúig litir.

Cé dó an tOgham?

Ba scil ar leith í an córas scríbhneoireachta seo, mar sin, scríobhtaí é do dhaoine tábhachtacha, a cuireadh san áit ina seasann an gallán anois. Ainmneacha daoine mór le rá, mar rí, mar thaoiseach agus mar dhaoine cumhachtacha, don chuid is mó a scríobhtaí ar na galláin oghaim.

Deireadh ré

Tháinig deireadh le ré an oghaim le teacht na manach go hÉirinn mar d'úsáidtí aibítir na Laidine ansin agus bhíodh na manaigh ag scríobh ar phár. Cé gur tháinig deireadh lena ré sa seachtú haois faightear tagairt don ogham i leabhar Bhaile an Mhóta a scríobhadh san 11ú haois.

Foinse

• The Irish Language, Máirtín Ó Murchú, Ormond Printing Co., Éire.