An difríocht idir athruithe ar: "An tSean-Ghaeilge"
m r2.7.1) (róbat ag suimiú: sv:Forniriska |
mNo edit summary |
||
| Líne 1: | Líne 1: | ||
[[Image:Reichenauer Schulheft 1v 2r kl1.jpg|thumb|Leathanach as an lámhscríbhinn Reichenau, leis an [[dán]], ''[[Pangur Bán]]''.]] |
|||
Sa [[7ú haois|tseachtú haois]] a tháinig an chéad leagan caighdeánaithe den [[Gaeilge|Ghaeilge]], '''an tSean-Ghaeilge''' ('''Guithealg''' nó '''Goidelc'''), ar an bhfód, agus í sách difriúil fós leis an gcineál Gaeilge a labhraítear inniu. D'úsáidtí an tSean-Ghaeilge, ar dtús, i ngluaiseanna míniúcháin a chuirtí le téacsanna [[Laidin]]e, le cuidiú leis na daltaí óga nach raibh ach ag foghlaim theanga na Críostaíochta Caitlicí. De réir a chéile, áfach, thosaigh na manaigh ag breacadh síos na scéalta miotaseolaíochta, leithéidí na [[Rúraíocht]]a is na [[Fiannaíocht]]a. Ní raibh siad chomh drochamhrasach i leith na seanscéalta págánacha agus a shílfeá, ach mar sin féin bhain siad gach tagairt nithiúil don chreideamh réamh-Chríostaí de na leaganacha a rinne siad de na scéalta seo. Mar sin, fág is go bhfuil blas na págántachta ar na seanscéalta [[Gael]]acha ó thaobh an spioraid agus an tsaoldearcaidh, is deacair aon tagairt do dhéithe págánta na gCeilteach a aithint iontu. |
|||
Is dán sa [[Sean-Ghaeilge]] é. Tagann sé ó lámhscríbhinn dhathmhaisithe<ref> An Reichenau '''Primer''' (Stift St. Paul Cod. 86b/1 fol 1v)</ref>, a dhein [[manach]] Éireannach san [[8ú haois|ochtú haois]]. Tá an leabhrán inniu le feiceáil i Stift Sankt Paul im Lavanttal, [[mainistir]] Bheinidicteach san [[An Ostair |Ostáir]]. |
|||
==Stair== |
|||
Tá gramadach agus litriú na bhfocal sna scríbhinní [[Ogham|Oghaim]] ní ba seanaimseartha ná an tSean-Ghaeilge féin, cé go mbaineann an chuid is deireanaí de na hOghamchlocha leis an tréimhse chéanna. Mar sin, is dócha go ndearna na manaigh iarracht d'aon turas ar stíl nua scríbhneoireachta a thabhairt isteach nach mbeadh cosúil le stíl "Phágánta" na nOghamchloch. |
|||
Bhí an lámhscríbhinn scríofa b’fhéidir i [[mainistir]] Reichenau nó Gallen (an mhainistir a bhunaigh [[Naomh Gall]] sa bhliain [[612]]). |
|||
== |
== Scéal == |
||
Áirítear [[litríocht na Gaeilge]] ar ceann de na traidisiúin [[litríocht|liteartha]] is sine s[[an Eoraip]] in aon [[teanga (cumarsáid)|teanga]] nach í an [[Laidin]] í. Bhí an Laidin á saothrú in [[Éirinn]] ó theacht na [[Críostaíocht]]a freisin, ar ndóigh, ach bhí na [[Gael|Gaeil]] i bhfad ní ba luaithe ag saothrú a dteanga féin sa litríocht ná an chuid ba mhó de mhuintir Iarthar na hEorpa. |
|||
Tá cúpla míniú don dán. Míniú amháin<ref>http://fionnchu.blogspot.com/2009/02/pangur-ban-breatnais-naisc-focail-leis.html fionnchu.blogspot.com </ref>:D'imigh an [[manach]] ainaithnid a scríobh an dán as Eirinn go dtí Caergybi ('Holyhead') chun dul ar aghaidh go dti an [[Eoraip]]. Ar a shlí ó dheas dó is cosúil gur chuir sé aithne ar an g[[cat]] bán sa [[An Bhreatain Bheag|Bhreatain Bheag]]. Ghlac an [[manach]] leis mar chompánach bóthair. Éireannach dílis ab ea é, áfach, agus do bhain sé feidhm as an aidiacht 'bán' chun cruth na [[An Ghaeilge|Gaeilge]] a chur ar 'Pan-gŵr' mar ainm. |
|||
Is follasach gurb í an litríocht chráifeach an litríocht ba sine i Sean-Ghaeilge, agus gur theastaigh ó na manaigh Éireannacha ábhar reiligiúnda a scríobh do na daoine ina dteanga dhúchais féin. Is dócha gur cumadh na chéad iomainn eaglasta agus na chéad urnaithe fileata sa Ghaeilge chomh moch leis an [[16ú haois|séú haois]]. Is é ''Amra Choluim Chille'' an píosa is sine den chineál seo litríochta atá fágtha againn. Gaeilge thar a bheith seanársa atá ann, níos ársa fiú ná an chuid is mó den tSean-Ghaeilge, agus cuma sheanfhaiseanta ar an meadaracht a chleachtaítear ansin fosta. Is dóigh leis na saineolaithe gurbh é Dallán Forgaill a cheap an saothar seo i ndeireadh na séú haoise, nuair a fuair [[Colm Cille]] bás. |
|||
Sa tréimhse chéanna a scríobhadh ''Félire Oengusso''. Mar is léir ón teideal, féilire atá ann agus é scríofa i bhfoirm fhileata: tá dán ansin do gach lá i rith na bliana, agus ábhar reiligiúnda ann, nó tugann gach dán acu seo cur síos ar naomh an lae agus ar na héachtaí a rinne sé ar mhaith leis an gcreideamh. |
|||
== Téacs == |
|||
Saothar tábhachtach eile den chineál chéanna is ea ''Saltair na Rann'' ó dheireadh na deichiú haoise. |
|||
Siad na focla ná: |
|||
== Naisc sheachtracha == |
|||
* [http://www.ceantar.org/Dicts/MB2/index.html An Etymological Dictionary of the Gaelic Language] MacBain, Alexander Gairm Publications, 1982 |
|||
* [http://www.smo.uhi.ac.uk/sengoidelc/duil-belrai/english.html Foclóir] |
|||
* [http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/iriol-0-X.html Old Irish Online] ó Ollscoil Texas ag Austin. |
|||
* [http://www.dil.ie/ eDIL] (''Dictionary of the Irish Language'' ar an idirlíon) |
|||
* [http://www.learnoldirish.com/ learnoldirish.com] |
|||
===Leagán [[An Ghaeilge|nua-Ghaeilge]] === |
|||
Mise agus [[Pangur (ainm)|Pangur bán]], <br> |
|||
{{Teangeolaíocht na Gaeilge}} |
|||
ceachtar againn lena shan-dhán: <br> |
|||
bíonn a mheanma-san le seilg, <br> |
|||
mo mheanma féin i mo shain-cheird. <br> |
|||
<br> |
|||
Caraimse fos, fearr gach clú <br> |
|||
ag mo leabhrán, ag tuiscint go dícheallach; <br> |
|||
níl sé formadach liom, [[Pangur (ainm)|Pangur bán]]: <br> |
|||
carann sé féin a mhac-dhán. <br> |
|||
<br> |
|||
Nuair a bhímid, scéal gan scís, <br> |
|||
inár teach, sinn araon go haonarach, <br> |
|||
tá cluiche éigríochta againn, <br> |
|||
rud a dtugaimid ár mbeartaíocht dó. <br> |
|||
<br> |
|||
De ghnáth, ar uairantaibh, tar éis greasaibh galacha <br> |
|||
gleanann luch ina líon-san; <br> |
|||
agus mé, titeann i mo líon féin <br> |
|||
dlí doraidh is deacair a thuiscint. <br> |
|||
<br> |
|||
Greamaíonn sé i bhfraigh fáil <br> |
|||
a rosc geal comhlán; <br> |
|||
greamaím féin i bhféighe an fheasa <br> |
|||
mo rosc réil, cé go bhfuil sé an-lag. <br> |
|||
<br> |
|||
Tá áthas air a dhul go tapa <br> |
|||
nuair a ghleanann luch ina chrúb ghéar; <br> |
|||
nuair a thugaim ceist dhoraidh dhil <br> |
|||
tá áthas ormsa féin. <br> |
|||
<br> |
|||
Cé go mbeimis go deimhin ar uaireantaibh <br> |
|||
ní bhodhraímid a chéile: <br> |
|||
is maith le ceachtar a dhán; <br> |
|||
subhaigh gach aon fúthu. <br> |
|||
<br> |
|||
Is é féin máistir dó <br> |
|||
na hoibre a dheineann sé gach aon lá; <br> |
|||
a thabhairt doraidh do shoiléireacht <br> |
|||
is í m obair féin. <br> |
|||
===Leagan sa [[Sean-Ghaeilge]] === |
|||
[[Catagóir:Gaeilge]] |
|||
Messe ocus [[Pangur (ainm)|Pangur bán]], <br> |
|||
[[ca:Irlandès antic]] |
|||
cechtar nathar fria shaindán: <br> |
|||
[[cy:Hen Wyddeleg]] |
|||
bíth a menmasam fri seilgg, <br> |
|||
[[de:Altirische Sprache]] |
|||
mu menma céin im shaincheirdd. <br> |
|||
[[en:Old Irish]] |
|||
<br> |
|||
[[eo:Malnovirlanda lingvo]] |
|||
Caraimse fos, ferr cach clú <br> |
|||
[[es:Idioma irlandés antiguo]] |
|||
oc mu lebrán, léir ingnu; <br> |
|||
[[fr:Vieil irlandais]] |
|||
ní foirmtech frimm [[Pangur (ainm)|Pangur bán]]: <br> |
|||
[[gl:Lingua irlandesa antiga]] |
|||
caraid cesin a maccdán. <br> |
|||
[[gv:Shenn Yernish]] |
|||
<br> |
|||
[[ja:古アイルランド語]] |
|||
Ó ru biam, scél cen scís, <br> |
|||
[[mk:Староирски јазик]] |
|||
innar tegdais, ar n-óendís, <br> |
|||
[[nl:Oudiers]] |
|||
táithiunn, díchríchide clius, <br> |
|||
[[no:Gammelirsk]] |
|||
ní fris tarddam ar n-áthius. <br> |
|||
[[pl:Język staroirlandzki]] |
|||
<br> |
|||
[[pt:Língua irlandesa antiga]] |
|||
Gnáth, húaraib, ar gressaib gal <br> |
|||
[[ru:Древнеирландский язык]] |
|||
glenaid luch inna línsam; <br> |
|||
[[sco:Auld Erse leid]] |
|||
os mé, du-fuit im lín chéin <br> |
|||
[[sv:Forniriska]] |
|||
dliged ndoraid cu ndronchéill. <br> |
|||
[[zh:古愛爾蘭語]] |
|||
<br> |
|||
Fúachaidsem fri frega fál <br> |
|||
a rosc, a nglése comlán; <br> |
|||
fúachimm chéin fri fégi fis <br> |
|||
mu rosc réil, cesu imdis. <br> |
|||
<br> |
|||
Fáelidsem cu ndéne dul <br> |
|||
hi nglen luch inna gérchrub; <br> |
|||
hi tucu cheist ndoraid ndil <br> |
|||
os mé chene am fáelid. <br> |
|||
<br> |
|||
Cia beimmi a-min nach ré <br> |
|||
ní derban cách a chéle: <br> |
|||
maith la cechtar nár a dán; <br> |
|||
subaigthius a óenurán. <br> |
|||
<br> |
|||
Hé fesin as choimsid dáu <br> |
|||
in muid du-ngní cach óenláu; <br> |
|||
du thabairt doraid du glé <br> |
|||
for mu mud céin am messe. <br> |
|||
<br> |
|||
{{PD-old-70}} |
|||
== Tagairtí == |
|||
{{reflist}} |
|||
== Tagairt== |
|||
Gerard Murphy, The Scholar and his Cat in Early Irish lyrics, eighth to twelfth century, Ed. Gerard Murphy. , Oxford, Clarendon Press (1956) |
|||
==Naisc == |
|||
* [[Pangur (ainm)]] |
|||
* [[Pangur Bán (Beochan ag Edith Pieperhoff)]] |
|||
* [[Sean-Ghaeilge]] |
|||
{{wikisourcelang|oldwikisource|Pangur Bán}} |
|||
{{wikisource|Pangur Bán| Stokes & Strachan}} |
|||
==Naisc seachtracha== |
|||
* [http://www.ibiblio.org/gaelic/Rhodes/sb.12.html ibiblio.org] |
|||
* [http://www.stgallpriscian.ie/ www.stgallpriscian.ie - Grianghraf ó lámhscríbhinn St. Pauli; an leathanach leis an ndán cáiliúil sin "Mise agus Pangur Bán"] |
|||
* [http://www.archive.org/stream/thesauruspalaeoh02stokuoft#page/292/mode/2up Thesaurus Palaeohibernicus, vol. II, pages 293–94, [[1903]] le Whitley Stokes & John Strachan ] |
|||
* [http://www.ucc.ie/celt/online/G400001/ Coláiste na hOllscoile Corcaigh] |
|||
[[Catagóir:Leabhair Éireannacha]] |
|||
[[Catagóir:Dánta]] |
|||
[[en:Pangur Bán]] |
|||
Leagan ó 20:43, 15 Eanáir 2012
Is dán sa Sean-Ghaeilge é. Tagann sé ó lámhscríbhinn dhathmhaisithe[1], a dhein manach Éireannach san ochtú haois. Tá an leabhrán inniu le feiceáil i Stift Sankt Paul im Lavanttal, mainistir Bheinidicteach san Ostáir.
Stair
Bhí an lámhscríbhinn scríofa b’fhéidir i mainistir Reichenau nó Gallen (an mhainistir a bhunaigh Naomh Gall sa bhliain 612).
Scéal
Tá cúpla míniú don dán. Míniú amháin[2]:D'imigh an manach ainaithnid a scríobh an dán as Eirinn go dtí Caergybi ('Holyhead') chun dul ar aghaidh go dti an Eoraip. Ar a shlí ó dheas dó is cosúil gur chuir sé aithne ar an gcat bán sa Bhreatain Bheag. Ghlac an manach leis mar chompánach bóthair. Éireannach dílis ab ea é, áfach, agus do bhain sé feidhm as an aidiacht 'bán' chun cruth na Gaeilge a chur ar 'Pan-gŵr' mar ainm.
Téacs
Siad na focla ná:
Leagán nua-Ghaeilge
Mise agus Pangur bán,
ceachtar againn lena shan-dhán:
bíonn a mheanma-san le seilg,
mo mheanma féin i mo shain-cheird.
Caraimse fos, fearr gach clú
ag mo leabhrán, ag tuiscint go dícheallach;
níl sé formadach liom, Pangur bán:
carann sé féin a mhac-dhán.
Nuair a bhímid, scéal gan scís,
inár teach, sinn araon go haonarach,
tá cluiche éigríochta againn,
rud a dtugaimid ár mbeartaíocht dó.
De ghnáth, ar uairantaibh, tar éis greasaibh galacha
gleanann luch ina líon-san;
agus mé, titeann i mo líon féin
dlí doraidh is deacair a thuiscint.
Greamaíonn sé i bhfraigh fáil
a rosc geal comhlán;
greamaím féin i bhféighe an fheasa
mo rosc réil, cé go bhfuil sé an-lag.
Tá áthas air a dhul go tapa
nuair a ghleanann luch ina chrúb ghéar;
nuair a thugaim ceist dhoraidh dhil
tá áthas ormsa féin.
Cé go mbeimis go deimhin ar uaireantaibh
ní bhodhraímid a chéile:
is maith le ceachtar a dhán;
subhaigh gach aon fúthu.
Is é féin máistir dó
na hoibre a dheineann sé gach aon lá;
a thabhairt doraidh do shoiléireacht
is í m obair féin.
Leagan sa Sean-Ghaeilge
Messe ocus Pangur bán,
cechtar nathar fria shaindán:
bíth a menmasam fri seilgg,
mu menma céin im shaincheirdd.
Caraimse fos, ferr cach clú
oc mu lebrán, léir ingnu;
ní foirmtech frimm Pangur bán:
caraid cesin a maccdán.
Ó ru biam, scél cen scís,
innar tegdais, ar n-óendís,
táithiunn, díchríchide clius,
ní fris tarddam ar n-áthius.
Gnáth, húaraib, ar gressaib gal
glenaid luch inna línsam;
os mé, du-fuit im lín chéin
dliged ndoraid cu ndronchéill.
Fúachaidsem fri frega fál
a rosc, a nglése comlán;
fúachimm chéin fri fégi fis
mu rosc réil, cesu imdis.
Fáelidsem cu ndéne dul
hi nglen luch inna gérchrub;
hi tucu cheist ndoraid ndil
os mé chene am fáelid.
Cia beimmi a-min nach ré
ní derban cách a chéle:
maith la cechtar nár a dán;
subaigthius a óenurán.
Hé fesin as choimsid dáu
in muid du-ngní cach óenláu;
du thabairt doraid du glé
for mu mud céin am messe.
Teimpléad:PD-old-70
Tagairtí
- ↑ An Reichenau Primer (Stift St. Paul Cod. 86b/1 fol 1v)
- ↑ http://fionnchu.blogspot.com/2009/02/pangur-ban-breatnais-naisc-focail-leis.html fionnchu.blogspot.com
Tagairt
Gerard Murphy, The Scholar and his Cat in Early Irish lyrics, eighth to twelfth century, Ed. Gerard Murphy. , Oxford, Clarendon Press (1956)
Naisc