An difríocht idir athruithe ar: "Géineolaíocht"
Colin Ryan (plé | dréachtaí) |
Colin Ryan (plé | dréachtaí) No edit summary |
||
Líne 1: | Líne 1: | ||
::''Tá léargas sách simplí le fáil ar an ábhar seo ag [[Bunús na géineolaíochta]]''. |
|||
[[Íomhá:DNA Overview2.png|thumb|right|upright| [[ADN]], bunús móilíneacha na n-oidhreachtúlachta. Mar chaslíne dhúbailte a shamhlaítear structúr aigéid núicléasaigh. Bíonn sé cosúil le dréimire solúbtha atá casta timpeall air féin arís agus arís eile.Is éard a bhíonn i gcuaillí an dréimire ná dhá shlabhra atá déanta de chodanna fosfáiteacha agus siúcrúla, ceangailte dá chéile le naisc cheimiceacha.]] |
|||
Is disciplín bitheolaíochta í '''an Ghéineolaíocht''' (ón Sean-Ghréigis γενετικός ''genetikos'', "ginideach" agus ó γένεσις ''genesis'' "bunús" <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2321880 Genetikos, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus]</ref><ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2321873 Genesis, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus]</ref><ref>[http://www.etymonline.com/index.php?search=Genetic&searchmode=none Online Etymology Dictionary]</ref>), ina ndéantar staidéar ar [[oidhreacht]] agus [[éagsúlach|éagsúlachtaí]].<ref name=griffiths2000sect60>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-first=William M. |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.60 |chapter=Genetics and the Organism: Introduction}}</ref><ref name=Hartl_and_Jones>Hartl D, Jones E (2005) |
Is disciplín bitheolaíochta í '''an Ghéineolaíocht''' (ón Sean-Ghréigis γενετικός ''genetikos'', "ginideach" agus ó γένεσις ''genesis'' "bunús" <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2321880 Genetikos, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus]</ref><ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2321873 Genesis, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus]</ref><ref>[http://www.etymonline.com/index.php?search=Genetic&searchmode=none Online Etymology Dictionary]</ref>), ina ndéantar staidéar ar [[oidhreacht]] agus [[éagsúlach|éagsúlachtaí]].<ref name=griffiths2000sect60>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-first=William M. |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.60 |chapter=Genetics and the Organism: Introduction}}</ref><ref name=Hartl_and_Jones>Hartl D, Jones E (2005)</ref> |
||
</ref> |
|||
Is éard is ábhar don ghéineolaíocht struchtúr [[móilín]]each agus feidhmiú na n[[géin]]te, agus iompar na ngéinte i g[[cill]] nó in [[orgánach]] (e.g. ceannas agus [[eipigéineolaíocht]]), patrúin oidhreachta, agus dáileadh, malartú agus athrú i bpobail. Is féidir tairbhe a bhaint as an ngéineolaíocht agus staidéar á dhéanamh ar na córais bheo go léir – víorais, baictéirí, plandaí, ainmhithe, daoine agus eile. |
|||
⚫ | |||
Fhreagraíonn na géinte do réigiúin laistigh den [[aigéad dí-ocsairibeanúicléasach]] (ADN), móilín comhdhéanta de shlabhra le ceithre chineálacha éagsúla [[núicléitíd|núicléitídí]] - bíonn fáisnéis ghéiniteach na n-órgánach a fhaightear le hoidhreacht ionchódaithe i seicheamhna na núicléitídí seo. |
|||
⚫ | Síleadh riamh anall go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht agus gur féidir tairbhe a bhaint as seo chun feabhas a chur ar phlandaí agus ainmhithe. Ach ba é Gregor Mendel ba thúisce a rinne taighde eolaíoch ar an [[oidhreachtúlacht]], obair a thosaigh i lár an 19ú haois. <ref name=Weiling>{{cite journal |pmid=1887835| doi=10.1002/ajmg.1320400103 |year=1991 |last1=Weiling |first1=F |title=Historical study: Johann Gregor Mendel 1822–1884. |volume=40 |issue=1 |pages=1–25; discussion 26 |journal=American journal of medical genetics}}</ref> Cé nár thuig sé bunús fisiciúil na hoidhreachta, thug Mendel faoi deara go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht trí aonaid oidhreachtúla a dtugtar géinte orthu anois. |
||
Tarlaíonn [[ADN]] go nádúrtha i bhfoirm chaslíne dhúbailte, le núicléitídí i ngach caslíne comhlántach ar a chéile. Is féidir le gach caslíne gníomhú mar teimpléad le haghaidh sraith comhpháirtí nua a chruthú-is é seo an modh fisiciúil ina gcóipeáilter géinte inoidhreachta. |
|||
Aistríonn cealla seicheamh núicléitídí na géine chun slabhraí aimínaigéid, |
|||
Freagraíonn géinte do réigiúin laistigh den [[DNA]], móilín atá déanta de shlabhra de cheithre shaghas de núicléitídí. An t-eolas géiniteach a fhaigheann orgánaigh le hoidhreacht tá sé le fáil i seicheamh na núicléitídí. Tá dhá dhual ag DNA ó nádúr agus núicléitídí ar gach dual a oireann dá chéile. Is féidir le gach dual a bheith ina theimpléad chun dual nua a chumadh, rud a ligeann do na cealla cóip a dhéanamh de ghéinte inoidhreachta. |
|||
agus déantar próitéiní- bíonn caidreamh idir ord na n-aimínaigéad sa phróitéin agus ord na núicléitídí sa ghéin. Tugtar an [[cód géiniteach]] ar an gcomhchaidreamh áirithe seo. |
|||
Socraíonn na haimínaigéid sa phróitéine an tslí ina fhilltear é i gcruth tríthoiseach; bíonn an struchtúr seo, ina dhiaidh sin, freagrach as feidhm na próitéine. |
|||
Tiontaíonn cealla seicheamh na núicléitídí i ngéin chun slabhra aimínaicéad a dhéanamh agus próitéiní a chruthú: tá ord na n-aimínaicéad i bpróitéin de réir ord ord na núicléitídí i ngéin, rud a dtugtar an [[cód géiniteach]] air. Socraíonn aimínaicéid na próitéine cén chaoi a dtarraingíonn sí cruth tríthoiseach uirthi féin, agus cuireann an struchtúr sin an phróitéin ag feidhmiú ar shlí áirithe. Is iad na próitéiní a dhéanann beagnach gach rud a choinníonn na cealla beo. Féadann athrú ar DNA i ngéin aimínaicéid na próitéine a athrú chomh maith, rud a fhágann a rian ar a cruth agus ar a feidhm: d’fhéadfadh sin dul i bhfeidhm go mór ar an gceall agus ar an orgánach féin. |
|||
Comhlíonann próitéiní na feidhmeanna go léir beagnach a bhíonn riachtanach chun beatha na gceall. |
|||
Cé gur mór an bhaint atá ag na géinte le cruth agus le hiompar orgánach, ní mór taithí na n-orgánach a chur san áireamh freisin chun an scéal iomlán a thuiscint. |
|||
== Stair == |
== Stair == |
||
[[Image:DNA Overview2.png|thumb|deas|140px|upright|[[DNA]], móilín na hoidhreachta. Slabhra núicléitídí is ea gach dual de DNA, agus an dá dhual ag freagairt dá chéile sa lár mar chéimeanna ar dhréimire casta.]] |
|||
Cé gur thosaigh eolaíocht na géineolaíochta leis an obair fheidhmeach agus theoiriciúil a chur Gregor Mendel i bhfeidhm i lár an 19ú haois, cuireadh teoiricí eile chun cinn roimhe . I rith am Mhendel, bhí tóir ar choincheap na [[oidhreacht chóimheasctha|hoidhreachta cóimheasctha]] : an smaoineamh go bhfaigheann daoine le hoidhreacht meascán de tréithe óna dtuismitheoirí. Bhréagnaigh obair Mhendel é seo, mar gur léirigh sé go bhfuil tréithe comhdhéanta de teaglaim de ghéinte seachas cumasc leanúnach . Bhí roinnt tacaíochta ag teoirice eile, ag an am sin, sé sin [[oidhreachtúlacht na dtréith fáltais]]: an tuairim go bhfuil na tréithe a bhi neartaithe ag a gcuid tuismitheoirí faighte le hoidhreacht ag an duine. Tá sé faighte amach anois go bhfuil an teoiric (a bhaineann go coitianta le Jean-Baptiste Lamarck) seo mícheart- níl tionchar ar bith ar thaithí na dtuismitheoirí ar na géinte a bhfaigheann a gcuid páistí. I measc teoirice eile bhí an [[painghineas]] de chuid [[Charles Darwin]] (in a raibh gnéithe fhaighte agus ó oidhreacht ann) agus an painghineas athfhoirmithe ag [[Francis Galton]] mar cáithníneach agus oidhreacht araon. |
Cé gur thosaigh eolaíocht na géineolaíochta leis an obair fheidhmeach agus theoiriciúil a chur Gregor Mendel i bhfeidhm i lár an 19ú haois, cuireadh teoiricí eile chun cinn roimhe . I rith am Mhendel, bhí tóir ar choincheap na [[oidhreacht chóimheasctha|hoidhreachta cóimheasctha]] : an smaoineamh go bhfaigheann daoine le hoidhreacht meascán de tréithe óna dtuismitheoirí. Bhréagnaigh obair Mhendel é seo, mar gur léirigh sé go bhfuil tréithe comhdhéanta de teaglaim de ghéinte seachas cumasc leanúnach . Bhí roinnt tacaíochta ag teoirice eile, ag an am sin, sé sin [[oidhreachtúlacht na dtréith fáltais]]: an tuairim go bhfuil na tréithe a bhi neartaithe ag a gcuid tuismitheoirí faighte le hoidhreacht ag an duine. Tá sé faighte amach anois go bhfuil an teoiric (a bhaineann go coitianta le Jean-Baptiste Lamarck) seo mícheart- níl tionchar ar bith ar thaithí na dtuismitheoirí ar na géinte a bhfaigheann a gcuid páistí. I measc teoirice eile bhí an [[painghineas]] de chuid [[Charles Darwin]] (in a raibh gnéithe fhaighte agus ó oidhreacht ann) agus an painghineas athfhoirmithe ag [[Francis Galton]] mar cáithníneach agus oidhreacht araon. |
||
Leagan ó 11:16, 5 Eanáir 2012
- Tá léargas sách simplí le fáil ar an ábhar seo ag Bunús na géineolaíochta.
Is disciplín bitheolaíochta í an Ghéineolaíocht (ón Sean-Ghréigis γενετικός genetikos, "ginideach" agus ó γένεσις genesis "bunús" [1][2][3]), ina ndéantar staidéar ar oidhreacht agus éagsúlachtaí.[4][5]
Is éard is ábhar don ghéineolaíocht struchtúr móilíneach agus feidhmiú na ngéinte, agus iompar na ngéinte i gcill nó in orgánach (e.g. ceannas agus eipigéineolaíocht), patrúin oidhreachta, agus dáileadh, malartú agus athrú i bpobail. Is féidir tairbhe a bhaint as an ngéineolaíocht agus staidéar á dhéanamh ar na córais bheo go léir – víorais, baictéirí, plandaí, ainmhithe, daoine agus eile.
Síleadh riamh anall go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht agus gur féidir tairbhe a bhaint as seo chun feabhas a chur ar phlandaí agus ainmhithe. Ach ba é Gregor Mendel ba thúisce a rinne taighde eolaíoch ar an oidhreachtúlacht, obair a thosaigh i lár an 19ú haois. [6] Cé nár thuig sé bunús fisiciúil na hoidhreachta, thug Mendel faoi deara go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht trí aonaid oidhreachtúla a dtugtar géinte orthu anois.
Freagraíonn géinte do réigiúin laistigh den DNA, móilín atá déanta de shlabhra de cheithre shaghas de núicléitídí. An t-eolas géiniteach a fhaigheann orgánaigh le hoidhreacht tá sé le fáil i seicheamh na núicléitídí. Tá dhá dhual ag DNA ó nádúr agus núicléitídí ar gach dual a oireann dá chéile. Is féidir le gach dual a bheith ina theimpléad chun dual nua a chumadh, rud a ligeann do na cealla cóip a dhéanamh de ghéinte inoidhreachta.
Tiontaíonn cealla seicheamh na núicléitídí i ngéin chun slabhra aimínaicéad a dhéanamh agus próitéiní a chruthú: tá ord na n-aimínaicéad i bpróitéin de réir ord ord na núicléitídí i ngéin, rud a dtugtar an cód géiniteach air. Socraíonn aimínaicéid na próitéine cén chaoi a dtarraingíonn sí cruth tríthoiseach uirthi féin, agus cuireann an struchtúr sin an phróitéin ag feidhmiú ar shlí áirithe. Is iad na próitéiní a dhéanann beagnach gach rud a choinníonn na cealla beo. Féadann athrú ar DNA i ngéin aimínaicéid na próitéine a athrú chomh maith, rud a fhágann a rian ar a cruth agus ar a feidhm: d’fhéadfadh sin dul i bhfeidhm go mór ar an gceall agus ar an orgánach féin.
Cé gur mór an bhaint atá ag na géinte le cruth agus le hiompar orgánach, ní mór taithí na n-orgánach a chur san áireamh freisin chun an scéal iomlán a thuiscint.
Stair
Cé gur thosaigh eolaíocht na géineolaíochta leis an obair fheidhmeach agus theoiriciúil a chur Gregor Mendel i bhfeidhm i lár an 19ú haois, cuireadh teoiricí eile chun cinn roimhe . I rith am Mhendel, bhí tóir ar choincheap na hoidhreachta cóimheasctha : an smaoineamh go bhfaigheann daoine le hoidhreacht meascán de tréithe óna dtuismitheoirí. Bhréagnaigh obair Mhendel é seo, mar gur léirigh sé go bhfuil tréithe comhdhéanta de teaglaim de ghéinte seachas cumasc leanúnach . Bhí roinnt tacaíochta ag teoirice eile, ag an am sin, sé sin oidhreachtúlacht na dtréith fáltais: an tuairim go bhfuil na tréithe a bhi neartaithe ag a gcuid tuismitheoirí faighte le hoidhreacht ag an duine. Tá sé faighte amach anois go bhfuil an teoiric (a bhaineann go coitianta le Jean-Baptiste Lamarck) seo mícheart- níl tionchar ar bith ar thaithí na dtuismitheoirí ar na géinte a bhfaigheann a gcuid páistí. I measc teoirice eile bhí an painghineas de chuid Charles Darwin (in a raibh gnéithe fhaighte agus ó oidhreacht ann) agus an painghineas athfhoirmithe ag Francis Galton mar cáithníneach agus oidhreacht araon.
Réimsí taighde
Amlíne
- 1866 - Gregor Mendel, manach Ostarach agus a chuid píseanna, an páipéar Versuche über Pflanzenhybriden
- 19ú haois - Francis Galton col ceathrar Charles Darwin agus eugenics
- 1901 - Hugo de Vries agus sócháin
- 1953 - Fógraíonn James Watson agus Francis Crick staidéar ar nádúr agus struchtúr DNA - an héilics dúbalta - i bpáipéar san iris Nature.
Leathanaigh eile
Tagairtí
- ↑ Genetikos, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus
- ↑ Genesis, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus
- ↑ Online Etymology Dictionary
- ↑ "An Introduction to Genetic Analysis" (2000). New York: W. H. Freeman.
- ↑ Hartl D, Jones E (2005)
- ↑ "Historical study: Johann Gregor Mendel 1822–1884." (1991). American journal of medical genetics 40 (1): 1–25; discussion 26. doi:PMID 1887835. .
Is síol é an t-alt seo. Cuir leis, chun cuidiú leis an Vicipéid. Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh. |
Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR