An difríocht idir athruithe ar: "Géineolaíocht"

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Content deleted Content added
Colin Ryan (plé | dréachtaí)
Colin Ryan (plé | dréachtaí)
No edit summary
Líne 1: Líne 1:
::''Tá léargas sách simplí le fáil ar an ábhar seo ag [[Bunús na géineolaíochta]]''.
[[Íomhá:DNA Overview2.png|thumb|right|upright| [[ADN]], bunús móilíneacha na n-oidhreachtúlachta. Mar chaslíne dhúbailte a shamhlaítear structúr aigéid núicléasaigh. Bíonn sé cosúil le dréimire solúbtha atá casta timpeall air féin arís agus arís eile.Is éard a bhíonn i gcuaillí an dréimire ná dhá shlabhra atá déanta de chodanna fosfáiteacha agus siúcrúla, ceangailte dá chéile le naisc cheimiceacha.]]


Is disciplín bitheolaíochta í '''an Ghéineolaíocht''' (ón Sean-Ghréigis γενετικός ''genetikos'', "ginideach" agus ó γένεσις ''genesis'' "bunús" <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2321880 Genetikos, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus]</ref><ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2321873 Genesis, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus]</ref><ref>[http://www.etymonline.com/index.php?search=Genetic&searchmode=none Online Etymology Dictionary]</ref>), ina ndéantar staidéar ar [[oidhreacht]] agus [[éagsúlach|éagsúlachtaí]].<ref name=griffiths2000sect60>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-first=William M. |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.60 |chapter=Genetics and the Organism: Introduction}}</ref><ref name=Hartl_and_Jones>Hartl D, Jones E (2005)
Is disciplín bitheolaíochta í '''an Ghéineolaíocht''' (ón Sean-Ghréigis γενετικός ''genetikos'', "ginideach" agus ó γένεσις ''genesis'' "bunús" <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2321880 Genetikos, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus]</ref><ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2321873 Genesis, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus]</ref><ref>[http://www.etymonline.com/index.php?search=Genetic&searchmode=none Online Etymology Dictionary]</ref>), ina ndéantar staidéar ar [[oidhreacht]] agus [[éagsúlach|éagsúlachtaí]].<ref name=griffiths2000sect60>{{cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-first=William M. |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |chapterurl=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.60 |chapter=Genetics and the Organism: Introduction}}</ref><ref name=Hartl_and_Jones>Hartl D, Jones E (2005)</ref>

</ref>
Is éard is ábhar don ghéineolaíocht struchtúr [[móilín]]each agus feidhmiú na n[[géin]]te, agus iompar na ngéinte i g[[cill]] nó in [[orgánach]] (e.g. ceannas agus [[eipigéineolaíocht]]), patrúin oidhreachta, agus dáileadh, malartú agus athrú i bpobail. Is féidir tairbhe a bhaint as an ngéineolaíocht agus staidéar á dhéanamh ar na córais bheo go léir – víorais, baictéirí, plandaí, ainmhithe, daoine agus eile.
Bhí an fhíric go bhfaigheann orgánaigh bheo tréithe oidhreachtúla óna dtuismitheoirí úsáidte ó am réamhstairiúil chun feabhas a chur ar phlandaí agus ainmhithe trí phórú roghnaíoch. Mar sin féin, cuireadh tús leis an eolaíochta nua-aimseartha, sé sin an Ghéineolaíocht, a dhéanann iarracht tuiscint a fháil ar phróiseas an [[oidhreachtúlacht]]a, le hobair [[Ghregor Mendel|Gregor Mendel]] i lár an naoú haois déag. <ref name=Weiling>{{cite journal |pmid=1887835| doi=10.1002/ajmg.1320400103 |year=1991 |last1=Weiling |first1=F |title=Historical study: Johann Gregor Mendel 1822–1884. |volume=40 |issue=1 |pages=1–25; discussion 26 |journal=American journal of medical genetics}}</ref> Cé nach raibh bun fisiciúil na hoidhreachta ar eolas aige, thug Mendel faoi deara go bhfaigheann orgánaigh tréithe trí aonaid discréideacha oidhreachtúla, a dtugtar anois [[géin]]te orthu.

Fhreagraíonn na géinte do réigiúin laistigh den [[aigéad dí-ocsairibeanúicléasach]] (ADN), móilín comhdhéanta de shlabhra le ceithre chineálacha éagsúla [[núicléitíd|núicléitídí]] - bíonn fáisnéis ghéiniteach na n-órgánach a fhaightear le hoidhreacht ionchódaithe i seicheamhna na núicléitídí seo.
Síleadh riamh anall go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht agus gur féidir tairbhe a bhaint as seo chun feabhas a chur ar phlandaí agus ainmhithe. Ach ba é Gregor Mendel ba thúisce a rinne taighde eolaíoch ar an [[oidhreachtúlacht]], obair a thosaigh i lár an 19ú haois. <ref name=Weiling>{{cite journal |pmid=1887835| doi=10.1002/ajmg.1320400103 |year=1991 |last1=Weiling |first1=F |title=Historical study: Johann Gregor Mendel 1822–1884. |volume=40 |issue=1 |pages=1–25; discussion 26 |journal=American journal of medical genetics}}</ref> Cé nár thuig sé bunús fisiciúil na hoidhreachta, thug Mendel faoi deara go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht trí aonaid oidhreachtúla a dtugtar géinte orthu anois.
Tarlaíonn [[ADN]] go nádúrtha i bhfoirm chaslíne dhúbailte, le núicléitídí i ngach caslíne comhlántach ar a chéile. Is féidir le gach caslíne gníomhú mar teimpléad le haghaidh sraith comhpháirtí nua a chruthú-is é seo an modh fisiciúil ina gcóipeáilter géinte inoidhreachta.

Aistríonn cealla seicheamh núicléitídí na géine chun slabhraí aimínaigéid,
Freagraíonn géinte do réigiúin laistigh den [[DNA]], móilín atá déanta de shlabhra de cheithre shaghas de núicléitídí. An t-eolas géiniteach a fhaigheann orgánaigh le hoidhreacht tá sé le fáil i seicheamh na núicléitídí. Tá dhá dhual ag DNA ó nádúr agus núicléitídí ar gach dual a oireann dá chéile. Is féidir le gach dual a bheith ina theimpléad chun dual nua a chumadh, rud a ligeann do na cealla cóip a dhéanamh de ghéinte inoidhreachta.
agus déantar próitéiní- bíonn caidreamh idir ord na n-aimínaigéad sa phróitéin agus ord na núicléitídí sa ghéin. Tugtar an [[cód géiniteach]] ar an gcomhchaidreamh áirithe seo.

Socraíonn na haimínaigéid sa phróitéine an tslí ina fhilltear é i gcruth tríthoiseach; bíonn an struchtúr seo, ina dhiaidh sin, freagrach as feidhm na próitéine.
Tiontaíonn cealla seicheamh na núicléitídí i ngéin chun slabhra aimínaicéad a dhéanamh agus próitéiní a chruthú: tá ord na n-aimínaicéad i bpróitéin de réir ord ord na núicléitídí i ngéin, rud a dtugtar an [[cód géiniteach]] air. Socraíonn aimínaicéid na próitéine cén chaoi a dtarraingíonn sí cruth tríthoiseach uirthi féin, agus cuireann an struchtúr sin an phróitéin ag feidhmiú ar shlí áirithe. Is iad na próitéiní a dhéanann beagnach gach rud a choinníonn na cealla beo. Féadann athrú ar DNA i ngéin aimínaicéid na próitéine a athrú chomh maith, rud a fhágann a rian ar a cruth agus ar a feidhm: d’fhéadfadh sin dul i bhfeidhm go mór ar an gceall agus ar an orgánach féin.
Comhlíonann próitéiní na feidhmeanna go léir beagnach a bhíonn riachtanach chun beatha na gceall.

Cé gur mór an bhaint atá ag na géinte le cruth agus le hiompar orgánach, ní mór taithí na n-orgánach a chur san áireamh freisin chun an scéal iomlán a thuiscint.


== Stair ==
== Stair ==
[[Image:DNA Overview2.png|thumb|deas|140px|upright|[[DNA]], móilín na hoidhreachta. Slabhra núicléitídí is ea gach dual de DNA, agus an dá dhual ag freagairt dá chéile sa lár mar chéimeanna ar dhréimire casta.]]

Cé gur thosaigh eolaíocht na géineolaíochta leis an obair fheidhmeach agus theoiriciúil a chur Gregor Mendel i bhfeidhm i lár an 19ú haois, cuireadh teoiricí eile chun cinn roimhe . I rith am Mhendel, bhí tóir ar choincheap na [[oidhreacht chóimheasctha|hoidhreachta cóimheasctha]] : an smaoineamh go bhfaigheann daoine le hoidhreacht meascán de tréithe óna dtuismitheoirí. Bhréagnaigh obair Mhendel é seo, mar gur léirigh sé go bhfuil tréithe comhdhéanta de teaglaim de ghéinte seachas cumasc leanúnach . Bhí roinnt tacaíochta ag teoirice eile, ag an am sin, sé sin [[oidhreachtúlacht na dtréith fáltais]]: an tuairim go bhfuil na tréithe a bhi neartaithe ag a gcuid tuismitheoirí faighte le hoidhreacht ag an duine. Tá sé faighte amach anois go bhfuil an teoiric (a bhaineann go coitianta le Jean-Baptiste Lamarck) seo mícheart- níl tionchar ar bith ar thaithí na dtuismitheoirí ar na géinte a bhfaigheann a gcuid páistí. I measc teoirice eile bhí an [[painghineas]] de chuid [[Charles Darwin]] (in a raibh gnéithe fhaighte agus ó oidhreacht ann) agus an painghineas athfhoirmithe ag [[Francis Galton]] mar cáithníneach agus oidhreacht araon.
Cé gur thosaigh eolaíocht na géineolaíochta leis an obair fheidhmeach agus theoiriciúil a chur Gregor Mendel i bhfeidhm i lár an 19ú haois, cuireadh teoiricí eile chun cinn roimhe . I rith am Mhendel, bhí tóir ar choincheap na [[oidhreacht chóimheasctha|hoidhreachta cóimheasctha]] : an smaoineamh go bhfaigheann daoine le hoidhreacht meascán de tréithe óna dtuismitheoirí. Bhréagnaigh obair Mhendel é seo, mar gur léirigh sé go bhfuil tréithe comhdhéanta de teaglaim de ghéinte seachas cumasc leanúnach . Bhí roinnt tacaíochta ag teoirice eile, ag an am sin, sé sin [[oidhreachtúlacht na dtréith fáltais]]: an tuairim go bhfuil na tréithe a bhi neartaithe ag a gcuid tuismitheoirí faighte le hoidhreacht ag an duine. Tá sé faighte amach anois go bhfuil an teoiric (a bhaineann go coitianta le Jean-Baptiste Lamarck) seo mícheart- níl tionchar ar bith ar thaithí na dtuismitheoirí ar na géinte a bhfaigheann a gcuid páistí. I measc teoirice eile bhí an [[painghineas]] de chuid [[Charles Darwin]] (in a raibh gnéithe fhaighte agus ó oidhreacht ann) agus an painghineas athfhoirmithe ag [[Francis Galton]] mar cáithníneach agus oidhreacht araon.



Leagan ó 11:16, 5 Eanáir 2012

Tá léargas sách simplí le fáil ar an ábhar seo ag Bunús na géineolaíochta.

Is disciplín bitheolaíochta í an Ghéineolaíocht (ón Sean-Ghréigis γενετικός genetikos, "ginideach" agus ó γένεσις genesis "bunús" [1][2][3]), ina ndéantar staidéar ar oidhreacht agus éagsúlachtaí.[4][5]

Is éard is ábhar don ghéineolaíocht struchtúr móilíneach agus feidhmiú na ngéinte, agus iompar na ngéinte i gcill nó in orgánach (e.g. ceannas agus eipigéineolaíocht), patrúin oidhreachta, agus dáileadh, malartú agus athrú i bpobail. Is féidir tairbhe a bhaint as an ngéineolaíocht agus staidéar á dhéanamh ar na córais bheo go léir – víorais, baictéirí, plandaí, ainmhithe, daoine agus eile.

Síleadh riamh anall go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht agus gur féidir tairbhe a bhaint as seo chun feabhas a chur ar phlandaí agus ainmhithe. Ach ba é Gregor Mendel ba thúisce a rinne taighde eolaíoch ar an oidhreachtúlacht, obair a thosaigh i lár an 19ú haois. [6] Cé nár thuig sé bunús fisiciúil na hoidhreachta, thug Mendel faoi deara go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht trí aonaid oidhreachtúla a dtugtar géinte orthu anois.

Freagraíonn géinte do réigiúin laistigh den DNA, móilín atá déanta de shlabhra de cheithre shaghas de núicléitídí. An t-eolas géiniteach a fhaigheann orgánaigh le hoidhreacht tá sé le fáil i seicheamh na núicléitídí. Tá dhá dhual ag DNA ó nádúr agus núicléitídí ar gach dual a oireann dá chéile. Is féidir le gach dual a bheith ina theimpléad chun dual nua a chumadh, rud a ligeann do na cealla cóip a dhéanamh de ghéinte inoidhreachta.

Tiontaíonn cealla seicheamh na núicléitídí i ngéin chun slabhra aimínaicéad a dhéanamh agus próitéiní a chruthú: tá ord na n-aimínaicéad i bpróitéin de réir ord ord na núicléitídí i ngéin, rud a dtugtar an cód géiniteach air. Socraíonn aimínaicéid na próitéine cén chaoi a dtarraingíonn sí cruth tríthoiseach uirthi féin, agus cuireann an struchtúr sin an phróitéin ag feidhmiú ar shlí áirithe. Is iad na próitéiní a dhéanann beagnach gach rud a choinníonn na cealla beo. Féadann athrú ar DNA i ngéin aimínaicéid na próitéine a athrú chomh maith, rud a fhágann a rian ar a cruth agus ar a feidhm: d’fhéadfadh sin dul i bhfeidhm go mór ar an gceall agus ar an orgánach féin.

Cé gur mór an bhaint atá ag na géinte le cruth agus le hiompar orgánach, ní mór taithí na n-orgánach a chur san áireamh freisin chun an scéal iomlán a thuiscint.

Stair

DNA, móilín na hoidhreachta. Slabhra núicléitídí is ea gach dual de DNA, agus an dá dhual ag freagairt dá chéile sa lár mar chéimeanna ar dhréimire casta.

Cé gur thosaigh eolaíocht na géineolaíochta leis an obair fheidhmeach agus theoiriciúil a chur Gregor Mendel i bhfeidhm i lár an 19ú haois, cuireadh teoiricí eile chun cinn roimhe . I rith am Mhendel, bhí tóir ar choincheap na hoidhreachta cóimheasctha  : an smaoineamh go bhfaigheann daoine le hoidhreacht meascán de tréithe óna dtuismitheoirí. Bhréagnaigh obair Mhendel é seo, mar gur léirigh sé go bhfuil tréithe comhdhéanta de teaglaim de ghéinte seachas cumasc leanúnach . Bhí roinnt tacaíochta ag teoirice eile, ag an am sin, sé sin oidhreachtúlacht na dtréith fáltais: an tuairim go bhfuil na tréithe a bhi neartaithe ag a gcuid tuismitheoirí faighte le hoidhreacht ag an duine. Tá sé faighte amach anois go bhfuil an teoiric (a bhaineann go coitianta le Jean-Baptiste Lamarck) seo mícheart- níl tionchar ar bith ar thaithí na dtuismitheoirí ar na géinte a bhfaigheann a gcuid páistí. I measc teoirice eile bhí an painghineas de chuid Charles Darwin (in a raibh gnéithe fhaighte agus ó oidhreacht ann) agus an painghineas athfhoirmithe ag Francis Galton mar cáithníneach agus oidhreacht araon.

Réimsí taighde

Amlíne

Leathanaigh eile

Tagairtí

  1. Genetikos, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus
  2. Genesis, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus
  3. Online Etymology Dictionary
  4. "An Introduction to Genetic Analysis" (2000). New York: W. H. Freeman. 
  5. Hartl D, Jones E (2005)
  6. "Historical study: Johann Gregor Mendel 1822–1884." (1991). American journal of medical genetics 40 (1): 1–25; discussion 26. doi:10.1002/ajmg.1320400103. PMID 1887835. 

Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR Teimpléad:Nasc AR