An difríocht idir athruithe ar: "An Albainis"
Content deleted Content added
m robot Adding: ang:Scyttisce sprǣc |
Ag athdhíriú go Béarla Gallda |
||
Líne 1: | Líne 1: | ||
#REDIRECT [[Béarla Gallda]] |
|||
{{Teanga |
|||
|ainm=Albainis/Lallainnis/''a' Bheurla Ghallda'' |
|||
|ainm_sa_teanga=Scots |
|||
|tír_a_labhraíonn_í_with_in=[[Albain]], [[Tuaisceart Éireann]], [[Poblacht na hÉireann]], [[Sasana]] |
|||
|réigiún=[[Galltacht Alban]], [[Gallaibh]], na h[[Oileáin Thuaidh]], [[Cúige Uladh]] |
|||
|cainteoirí=200,000[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sco] |
|||
|rang=- |
|||
|líne_ghinealaigh=[[Líne ghinealaigh Ind-Eorpaise|Ind-Eorpais]]<br> |
|||
[[Gearmáinic]]<br> |
|||
[[Gearmáinic an Iarthair]]<br> |
|||
[[Teangacha an Iarthair|Iarthair]]<br> |
|||
[[Sean-Shasainis]]<br> |
|||
'''Albainis''' |
|||
|teanga_oifigiúil_ginideach=- |
|||
|rialtóir=- |
|||
|iso1= |
|||
|iso2=sco |
|||
|iso3=sco |
|||
}} |
|||
[[Teanga (cumarsáid)|Teanga]] Gearmáinice is ea í an '''Albainis''' nó an '''Lallainnis''' (is é an chéad téarma an ceann is minicí a úsáidtear inniu, ach is é an téarma úd ''Lallainnis'' a bhí i g''Ciste Cúrsaí Reatha''; ''Scots'' an t-ainm sa teanga féin) a labhraítear in [[Albain]] agus i d[[Tuaisceart Éireann]]. Tugtar ''Lallainnis'' uirthi i bhfoinsí áirithe Gaeilge chomh maith. Is é an t-ainm a úsáidtear i nGaeilge na hAlban ná ''a' Bheurla Ghallda'', is é sin, "an Béarla Gallda". Inniu, úsáidtear an téarma ''[[Albainis Uladh]]'' go hoifigiúil le tagairt don chineál Albainise a labhraítear i g[[Cúige Uladh]], go háirithe i dTuaisceart Éireann. |
|||
Is deacair a rá, cé acu teanga inti féin nó canúint de chuid an Bhéarla í an Albainis. Ón taobh amháin de, glactar leis gur ceann de sheanchanúintí an Bhéarla í an Albainis, ach tá canúintí traidisiúnta seanbhunaithe dá cuid féin ag an Albainis chomh maith. Is féidir dearcadh ar an Albainis freisin mar chuid den [[Béarla|Bhéarla]] mar a labhraítear in Albain é, ach tá sí an-difriúil le [[Béarla na hAlban]], is é sin, an leagan den Bhéarla Chaighdeánach a chleachtaítear in Albain. |
|||
Maidir leis na cainteoirí dúchais, is é an t-ainm is minicí a thugann siad ar an teanga ná ''Scots'' nó ''braid Scots'' - is ionann ''braid'' agus ''broad'' an Bhéarla chaighdeánaigh. Is minic nach dtugann siad "Scots" ar a bhfuil á labhairt acu, ach ainmneacha cosúil le ''Doric'' nó ''Buchan Claik'' - is é sin, ainm na canúna cúinge. Ainm seanfhaiseanta é ''Scotch'', ach chluinfeá sa chiall seo é an chorruair in Éirinn. Tá an t-ainm ''Lallans'' bunaithe ar ''Lowlands'' an Bhéarla, agus bhain scríbhneoirí an leabhair úd ''Ciste Cúrsaí Reatha'' úsáid as an leagan Gaeilge ''Lallainnis''. Ainm é a d'fheicfeá ag scríbhneoirí Albanacha cosúil le [[Robert Burns]] agus [[Robert Louis Stevenson]], cuir i gcás. |
|||
:''They took nae pains their speech to balance,'' |
|||
:''Or rules to gie;'' |
|||
:''But spak their thoughts in plain, braid lallans,'' |
|||
:''Like you or me.'' |
|||
Sa sliocht seo, is léir gurb é an chiall atá á cur in iúl leis an bhfocal ''Lallans'' ná "caint na ndaoine", "canúint na ndaoine simplí", seachas aon chineál teanga liteartha nó chaighdeánaithe: "Níor bhuair siad a gcloicne le gramadach ná le rialacha na teanga, ach labhair siad an rud a bhí ar a n-intinn i gcaint shimplí na ndaoine cosúil leat féin nó liomsa." (Robert Burns) |
|||
Nuair a thosaigh athbheochan na hAlbainise i dtús na fichiú haoise, baineadh úsáid as an bhfocal Lallainnis nó ''Lallans'' le tagairt don "Albainis shintéiseach" a bhí ag teacht ar an bhfód san am - is é sin, teanga liteartha a bhí curtha i dtoll le chéile as focail chanúnacha chomh maith le focail a tháinig as seanlitríocht na hAlbainise. |
|||
==Stair== |
|||
Go dtí an [[15ú haois]], b'ionann ''Scottis'' agus Gaeilge na hAlban, agus lucht labhartha na hAlbainise ag tabhairt ''Inglis'' ar an teanga a bhí acu féin. Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh sé coitianta ''Erse'', is é sin, teanga na h[[Éireann]], a thabhairt ar Ghaeilge na hAlban, agus an t-ainm ''Scottis'' nó ''Scots'' ag tagairt don Albainis feasta. |
|||
Ón tseachtú haois ar aghaidh, bhí seanchanúint Nortumbrach an Bhéarla á labhairt in Oir-Dheisceart na hAlban. Bhí an teanga teorannaithe don cheantar seo go dtí an 13ú haois, a fhad agus a bhí Gaeilge na hAlban á labhairt i gcúirt Rí na hAlban. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh an teanga in úsáid i mbuirgeanna na hAlban. Is éard a bhí i gceist leis na buirgeanna ná sórt cathracha a bhí curtha ar bun ag Dáibhí Mac Maol Coilm (Dáibhí a hAon), agus é ina Rí ar Albain sna blianta 1124-1153. An meas a bhí ag na daoine ar an Albainis mar theanga, chuaigh sé i méadaíocht, go háirithe nuair a bhí an [[Fraincis|Fhraincis]] ag imeacht go tiubh. Mar sin, bhí an Albainis á labhairt go forleathan i gcuid mhór d'Oirthear na hAlban ón 14ú haois ar aghaidh. |
|||
Mar sin, tá an Albainis bunaithe ar na canúintí a bhí á labhairt sa Nortumbarlainn sna [[An Mheánaois|Meánaoiseanna]]. Cosúil le canúintí na Nortumbarlainne, bhí sí breac le hiasachtaí Fraincise agus Lochlainnise. Níos deireanaí, fuair an Albainis focail ar iasacht ón Íseal-Ghearmáinis agus ón [[Ollainnis]], ó bhí muintir na hAlban ag trádáil le mairneálaigh ó thuaisceart na Gearmáine agus ón [[An Ísiltír|Ísiltír]]. Fuair an Albainis cuid mhór focal ón nGàidhlig chomh maith, ní nárbh ionadh. Go háirithe na téacsaí dlíthiúla ó na Meánaoiseanna, tá siad breac le hiasachtaí Gàidhlig. |
|||
==Stádas== |
|||
Sa bhliain 1707, chuaigh [[Sasana]] agus Albain le chéile in aon [[Ríocht Aontaithe|ríocht aontaithe]] amháin. Roimhe sin, b'é an meas a bhí ag na daoine ar an Albainis sa dá thír gur teanga ar leith a bhí i gceist leis an Albainis. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: inniu, is minic a labhraíonn na hAlbanaigh canúintí atá idir eatarthu idir an chanúint Albanach agus an Béarla caighdeánaithe. Bíonn na hAlbanaigh ábalta, ina lán cásanna, [[códmhalartú]] a dhéanamh ó Bhéarla caighdeánaithe go canúint Albanach, de réir mar a theastaíonn uathu. Contanóid atá ann, agus níl sé furasta teorainn shoiléir a shocrú idir "Albainis faoi thionchar an Bhéarla" agus "Béarla faoi thionchar na hAlbainise", ná a rá, cé acu canúintí de chuid Bhéarla na hAlban nó canúintí de chuid na hAlbainise atá i gceist le caint na ndaoine in Albain an lae inniu. |
|||
{{síol}} |
|||
[[Catagóir:Albain]] |
|||
[[Catagóir:Teangacha]] |
|||
[[af:Skots]] |
|||
[[am:ስኮትኛ]] |
|||
[[an:Idioma anglico escozés]] |
|||
[[ang:Scyttisce sprǣc]] |
|||
[[bs:Škotski jezik]] |
|||
[[ca:Scots]] |
|||
[[cs:Skotština]] |
|||
[[cy:Sgoteg]] |
|||
[[de:Scots]] |
|||
[[en:Scots language]] |
|||
[[eo:Skota lingvo]] |
|||
[[es:Escocés (lengua germánica)]] |
|||
[[et:Šoti keel]] |
|||
[[eu:Scotsera]] |
|||
[[fi:Skotin kieli]] |
|||
[[fo:Skotskt (mál)]] |
|||
[[fr:Scots]] |
|||
[[fy:Skotsk]] |
|||
[[gd:A' Bheurla Ghallda]] |
|||
[[gl:Lingua escocesa]] |
|||
[[gv:Baarle Albinagh]] |
|||
[[he:סקוטית]] |
|||
[[hr:Škotski jezik]] |
|||
[[hu:Scots nyelv]] |
|||
[[is:Skoska]] |
|||
[[it:Lingua inglese di Scozia]] |
|||
[[ja:スコットランド語]] |
|||
[[ko:스코트어]] |
|||
[[kw:Skots]] |
|||
[[la:Lingua Scotica (Teutonica)]] |
|||
[[li:Sjots]] |
|||
[[lij:Lengua scosseise]] |
|||
[[lmo:Ingles de la Scossia]] |
|||
[[lt:Škotų kalba]] |
|||
[[mk:Шкотски јазик]] |
|||
[[nds:Scots]] |
|||
[[nl:Schots (taal)]] |
|||
[[nn:Låglandsskotsk språk]] |
|||
[[no:Skotsk]] |
|||
[[nrm:Scots]] |
|||
[[pl:Język scots]] |
|||
[[pms:Lenga scòts]] |
|||
[[pt:Scots]] |
|||
[[ro:Limba scots]] |
|||
[[ru:Шотландский (англо-шотландский) язык]] |
|||
[[sco:Scots leid]] |
|||
[[simple:Lowland Scots]] |
|||
[[sl:Scots]] |
|||
[[sv:Lågskotska]] |
|||
[[tr:Scots]] |
|||
[[uk:Шотландська (германська) мова]] |
|||
[[zh:低地蘇格蘭語]] |
Leagan ó 04:34, 26 Eanáir 2009
Redirect to: