Scéim Aistriúcháin an Ghúim

Árda Wuthering, ceann de na haistriúcháin a rinneadh faoin scéim.

Scéim aistriúcháin ab ea scéim aistriúcháin an Ghúim arbh aidhm di lear mór leabhar Gaeilge a chur ar fáil don phobal. Cuireadh tús leis an scéim ag deireadh na 1920idí agus tháinig deireadh léi sna 1940idí. Is é an beartas aistriúcháin leabhar is tábhachtaí é ar tugadh riamh faoi sa Ghaeilge.

• Liostaː Aistriúcháin an Ghúim

An Scéim

Nuair a bunaíodh Saorstát Éireann, bhí roinnt mhaith daoine ann a d’fhoghlaim léamh agus scríobh na Gaeilge ó Chonradh na Gaeilge. San am sin, áfach, ní raibh mórán leabhar Gaeilge i gcló, rud a bhí ag déanamh an-mhoille leis an athbheochan.

Chuaigh rialtas an tSaorstáit i ngleic leis an bhfadhb sin sna fichidí nuair a chinn an Gúm, rannóg foilseacháin na Roinne Oideachais ar leabhair a aistriú go Gaeilge. Trí chuspóir a bhí ag an scéim aistriúcháin: líon mór leabhar Gaeilge a chur ar fáil laistigh d’achar gearr; an Ghaeilge a chur in oiriúint do sheánraí nua trí chineálacha éagsúla leabhar a aistriú; an bealach a réiteach roimh ghlúin nua scríbhneoirí cruthaitheacha (na haistritheoirí féin san áireamh).

Iarradh airgead ar an Roinn Airgeadais sa bhliain 1926 chun tús a chur leis an obair agus reáchtáladh comórtas aistriúcháin dhá bhliain ina dhiaidh sin. Bhí an obair faoi lánseol go luath ina dhiaidh sin. Faoi cheann na bliana 1937, bhí 169 aistriúchán foilsithe (as measc 362 téacs san iomlán a tháinig i gcló ón nGúm). Is ón mBéarla a aistríodh a fhormhór sin, ach cuireadh Gaeilge ar bhuntéacsanna Fraincise, Gearmáinise, Spáinnise, Iodáilise agus Sean-Ghréigise, chomh maith le dornán teangacha eile.

Roinnt mhaith scríbhneoirí a thuill clú dóibh féin i réimse na Gaeilge ina dhiaidh sin, rinne siad aistriúcháin faoin scéim, leithéidí Mháirtín Uí Chadhain, Sheosaimh Mhic Ghrianna, Néill Uí Dhomhnaill agus Sheáin Uí Ruadháin.

Sa bhliain 1939, rinneadh cinneadh gan tuilleadh aistriúchán a choimisiúnú. Chinn an Gúm tosaíocht a thabhairt do bhunsaothair as sin amach (ach bhí aistriúcháin fós á gcur i gcló go dtí deireadh na ndaichidí). Tuairim is 250 saothar san iomlán a aistríodh faoin scéim.

Fiúntas na Scéime

Nuair a cuireadh tús leis an scéim bhíothas den tuairim gur sheift áisiúil a bheadh san aistriúchán chun fadhb na heaspa leabhar Gaeilge a shárú. Bhí scéimeanna aistriúcháin den chineál chéanna curtha i gcrích i bhFlóndras agus sa Bhreatain Bheag ag deireadh na naoú haoise déag le leabhair a sholáthar as Pléimeannais agus as Breatnais, agus an chuma ar an scéal go bhféadfaí torthaí maithe a bhaint amach ar an dóigh seo. De réir mar a cuireadh dlús faoin scéim, áfach, thosaigh a lán daoine á cáineadh.

Ba é an locht ba mhó a fuarthas uirthi ná go rabhthas ag aistriú an iomarca leabhar Béarla in áit a bheith ag díriú ar theangacha eile. Na daoine a bhí in ann Gaeilge a léamh san am sin, ní raibh aon duine acu dall ar an mBéarla, agus mar sin, bheidís in ann na bunsaothair a léamh pé scéal é - ní raibh aon ghéar-riachtanas acu leis na haistriúcháin.

Anuas air sin, níor roghnaíodh ar bhonn córasach na leabhair a bhí le tiontú – rogha phearsanta an eagarthóra nó an aistritheora féin seachas mian an ghnáthléitheora ba bhunús le cuid de na leabhar a roghnaíodh. D’fhág an dá ní sin gur tháinig laghdú ar mhargadh a bhí beag an chéad lá riamh. Maítear freisin go raibh roinnt mhaith de na daoine a rinne aistriúcháin thar ceann an Ghúim ábalta bunsaothair a scríobh agus sásta é sin a dhéanamh agus gurbh fhearr an mhaise don Ghaeilge é dá nglacfadh an Gúm leis na saothair sin seachas a bheith meáite ar aistriúcháin a fhoilsiú.

Maíonn roinnt criticeoirí gur mhúch an obair thuirsiúil aistriúcháin a rinne roinnt de na haistritheoirí aon fhuinneamh cruthaitheach a bhí iontu, agus i gcás Sheosaimh Mhic Ghrianna maítear go raibh an tsíoraistritheoireacht a rinne sé sna triochaidí ar ceann de na cúiseanna leis an drochshláinte intinne a tháinig air.

Ar an taobh eile de, meastar go bhfuil fiúntas mór sna haistriúcháin i ngeall ar an gcaighdeán ard Gaeilge iontu, gur eiseamláir den dea-aistriúchán iad, agus gur stóras canúintí iad (rud a chuaigh chun sochar na teanga nuair a bhí Foclóir de Bhaldraithe á thiomsú). Meastar, leis, gur léirigh éagsúlacht na leabhair a aistríodh go raibh an Ghaeilge in ann ag an uile chineál seánra nua-aimseartha (beatháisnéis, stair, litríocht, dráma, réalteolaíocht, scéalta bleachtaireachta, reiligiún srl.) fiú sular tháinig an caighdeán oifigiúil ar an bhfód.

Measúnú

Bbhí scríbhneoirí Gaeltachta míshásta le gnéithe áirithe d'obair an Ghúim agus den scéim aistriúcháin. Thug Máirtín Ó Cadhain "róbó aistriúcháin an Stáit" ar an nGúm agus mhaígh sé nach raibh i gcuid mhaith de na leabhair a aistríodh ach saothair den tríú nó den cheathrú grád . Sa bhliain 1949, thug an Cadhnach léacht uaidh faoi chúrsaí litríocht na Gaeilge a foilsíodh ina dhiaidh sin ar Feasta, míosachán Chonradh na Gaeilge, faoin teideal Tuige nach bhfuil litríocht na Gaeilge ag fás? Is é an breithiúnas a thug sé ar obair an Ghúim ná:

Ní gnách labhairt ar litríocht na Gaeilge gan an Gúm a ionsaí. Is beag milleán a cuireadh ariamh air nár thuill sé. Ar láthair na huaire is mó a dhochar ná a shochar.

Go bunúsach, bhí an Cadhnach barúlach go raibh córas neamhoifigiúil cinsireachta i bhfeidhm ag an nGúm agus é níos déine ná an chinsireacht oscailte a bhí á déanamh ar na leabhair Bhéarla in Éirinn san am chéanna. Cháin sé an rud ar thug sé tíorántacht na bpáistí scoile agus na mban rialta air, is é sin, go raibh an Gúm drogallach aon leabhar Gaeilge a fhoilsiú a bhainfeadh geit as an dá dhream seo, ó bhí an priacal ann i dtólamh go mbainfí úsáid as an leabhar mar lón léitheoireachta is mar áis teagaisc ar scoil (agus ba iad na hoird reiligiúnacha a bhí i gceann fhormhór mór na scoileanna in Éirinn sa linn sin).

Roinnt Mórshaothar Litríochta a Aistríodh faoin Scéim

Teideal an bhunsaothair	Údar an bhunsaothair	Teideal an aistriúcháin	Aistritheoir	Bliain
Colomba	Prosper Mérimée	Colomba	Cormac Ó Cadhlaigh	1929 (athfhoilsiú 2007)
Dr Jekyll and Mr Hyde	Robert Louis Stevenson	An Dr Jekyll agus Mr Hyde	Conall Cearnach	1930
Call of the Wild	Jack London	Sgairt an Dúthchais	Niall Ó Domhnaill	1932
Sally Kavanagh	Charles J. Kickham	Saile Chaomhánach, nó: Na hUaigheanna Folmha	Máirtín Ó Cadhain	1932 (athfhoilsiú 1986)
Three Men in a Boat	Jerome K. Jerome	Triúr fear i mBád	Leon Ó Broin	1932
Dracula	Bram Stoker	Dracula	Seán Ó Cuirrín	1933 (athfhoilsiú 1997)
The Nigger of ‘Narcissus’	Joseph Conrad	An Mairnéalach Dubh	Seosamh Mac Grianna	1933
A Tale of Two Cities	Charles Dickens	Scéal Fá Dhá Chathair	Seán Mac Maoláin	1934
Almayer's Folly	Joseph Conrad	Díth Chéille Almayer	Seosamh Mac Grianna	1934
Lost on Du-Corrig, or: 'Twixt Earth and Ocean	Standish O'Grady	Eadar Muir is Tír	Niall Ó Dónaill ("Niall Johnny Shéamaisín Ó Domhnaill")	1935 (athfhoilsiú 1997)
The Hound of the Baskervilles	Arthur Conan Doyle	Cú na mBaskerville	Nioclás Tóibín	1935 (athfhoilsiú ar na bacáin)
The War of the Worlds	H. G. Wells	Cogadh na Reann	Leon Ó Broin	1935
Ivanhoe	Sir Walter Scott	Ivanhoe	Seosamh Mac Grianna	1937
Adrigoole	Peadar O'Donnell	Eadarbhaile	Seosamh Mac Grianna	1938 (athfhoilsiú 1998)
Islanders	Peadar O'Donnell	Muinntir an Oileáin	Seosamh Mac Grianna	1938 (athfhoilsiú 1989)
Le Tour du Monde en Quatre-Vingts Jours	Jules Verne	Cuaird an Domhain i gCeithre Fichid Lá	“Torna” (Tadhg Ó Donnchadha)	1938 (athfhoilsiú 2008)
Silas Marner	George Eliot	Silas Marner	Aindrias Ó Baoighill	1938
The Innocence of Fr Brown	G. K. Chesterton	Saontacht an Athar de Brún	Seán Ó Liatháin	1938

Féach freisin

• Aistriúcháin an Ghúim
• Cinsireacht leabhar in Éirinn

Foinsí

• Cronin, Michael, Translating Ireland: Translation, Languages and Culture (Cork University Press, 1996).
• Greene, David, Writing in Irish Today (Mercier Press, 1972).
• Mac Congáil, Nollaig, 'Scríbhneoireacht Ghaeilge Dhún na nGall agus Scéim Aistriúcháin an Ghúim', Móreagrán Feasta , Iml. 55, Uimh. 5.
• Mac Corraidh, Seán, Seosamh Mac Grianna, Aistritheoir (An Clóchomhar, 2004).
• Mac Niocláis, Máirtín, Seán Ó Ruadháin: Saol agus Saothar (An Clóchomhar, 1991).
• Ní Bhrádaigh, Eilís, 'An tOllamh s'Againne', Tomás de Bhaldraithe: Cuimhní Cairde, Proinsias Mac Aonghusa a chuir in eagar (An Clóchomhar, 1997).
• Ó Cadhain, Máirtín, Ó Cadhain i bhFeasta. Eag. Seán Ó Laighin. (Clódhanna Teoranta, 1990).
• Ó Cathasaigh, Aindrias, Ag Samhlú Troda: Máirtín Ó Cadhain 1905-1970 (Coiscéim, 2002).
• O' Leary, Philip, Prose Literature of the Gaelic Revival: Ideology and Innovation 1881-1921 (Pennsylvania State University Press,1994)
• Ó Ruairc, Maolmhaodhóg 'Seosamh Mac Grianna: Aistritheoir', Comhar, Eanáir 1988.
• Ó Ruairc, Maolmhaodhóg Aistrigh Leat, (Cois Life, 2007).
• Titley, Alan, An tÚrscéal Gaeilge (An Clóchomhar, 1991).
• Titley, Alan, 'Turning Inside and Out: Translating and Irish 1950–2000', The Yearbook of English Studies, Volume 35, Number 1, 2005.
• Uí Laighléis, Gearóidín, Seán Mac Maoláin agus Ceart na Gaeilge (Cois Life, 2003)
• Uí Laighléis, Gearóidín, 'An Gúm: The Early Years', Celtic Literatures in the Twentieth Century, Séamus Mac Mathúna agus Ailbhe Ó Corráin a chuir in eagar (Languages of Slavonic Culture, 2007).

Aistriúcháin Athfhoilsithe

• Colomba, Nicholas Williams a chóirigh an t-eagrán nua (Coiscéim, 2007).
• Cuairt na Cruinne in Ochtó Lá, Nicholas Williams a chóirigh (Evertype, 2008) ISBN 978-1-904808-15-2.
• Dracula, Maolmhaodhóg Ó Ruairc a chóirigh an t-eagrán nua (An Gúm, 1997) ISBN 1-85791-259-4.
• Eadarbhaile (Adrigoole), Anraí Mac Giolla Chomhaill a chóirigh an t-eagrán nua (An Gúm, 1998) ISBN 1-85791-268-3.
• Eadar Muir is Tír, Micheál Grae a chóirigh an t-eagrán nua (An Gúm, 1997) ISBN 1-85791-235-7.
• Muintir an Oileáin, Liam Ó Laoire a chóirigh an t-eagrán nua (An Gúm, 1989).
• Saile Chaomhánach, nó: Na hUaigheanna Folmha, an Dr Tomás de Bhaldraithe a chóirigh an t-eagrán nua (An Gúm, 1986) (Gan ISBN).

Naisc Sheachtracha

• An Gúm: The Early Years
• Science Fiction and Fantasy in the Irish Language, Celtic Cultural Studies
• Free State Art: Judging Ireland by its Books Covers Curtha i gcartlann 2009-06-24 ar an Wayback Machine
• Sabatini and the Irish Language
• Turning Inside and Out: Translating and Irish 1950–2000
• Seanad Éireann - Volume 19 - 10 April, 1935, Irish Language and Public Services–Motion
• Seanad Éireann - Volume 19 - 10 April, 1935, Irish Language and Public Services–Motion (Resumed)