An Eagnaíocht
Is éard atá i gceist leis an Eagnaíocht, nó Ré na hEagnaíochta, ná gluaiseacht chultúrtha a tháinig ar an bhfód i measc aos eagna na hEorpa san 18ú haois (1715-1789), agus a leathnaigh amach ina dhiaidh sin go dtí na háiteanna a bhí faoi anáil na hEorpa ag an am (Meiriceá, srl.).
Chuir smaointeoirí na hEagnaíochta béim nua ar fhorbairt eolaíochta agus intinne agus é mar sprioc acu sochaí agus eolas a fheabhsú agus a chur chun cinn. Ag an am céanna, dhéanfaidís iarracht fáil réidh le piseoga agus le héadulaingt na heaglaise agus le héagóir an stáit. D'imir aireagán an chlóphreasa tionchar nach beag ar leathadh amach luachanna nua na hEagnaíochta ar fud an domhain.
Sainmhíniú
[cuir in eagar | athraigh foinse]I roinnt tíortha in Iarthar na hEorpa, bhí an ghluaiseacht chomh leathan agus chomh chumhachtach gur chreid fiú a lucht comhaimsire go raibh Ré na hEagnaíochta tugtha in áit “an Ré Dhorcha”. I dteangacha eile na hEorpa, rinneadh ceangal idir smaointe nua na hEagnaíochta agus an 'soilsiú' - .i. an léargas nua - a tharraingíodar: The Enlightenment a tugadh ar an dtréimhse seo i mBéarla, agus Die Aufklärung i nGearmáinis (Gaeilge: 'An Soilsiú') agus Siècle des Lumières (Gaeilge: 'Céad na Soilse') i bhFraincis. Amanta, tugtar An Soilsiú nó Ré an tSoilsithe uirthi i nGaeilge leis. Tá téarmaí don ré a thagann ón soilsiú le fáil i scríbhinní Voltaire agus J. G. von Herder, agus bunaíodh a leitheid de tearmaí go cinntitheach tar éis fhoilsiú alt Kant “Was ist Aufklärung?” ('Cad í eagnaíocht?') i 1784.
Comhthéacs
[cuir in eagar | athraigh foinse]D’fhorbair an Eagnaíocht le linn athrú sóisialta ón feodachas go gcaipitleachas, agus an chumhacht ag athrú ón uaisle na talún go dtí an mheánaicme. Bhí go leor ceangail agus cosúlachtaí idir Eagnaíocht Iarthar na hEorpa agus an Athbheochan. Fuair an Eagnaíocht oidhreacht ón Athbheochan ó thaobh a chuid idéil daonnaíochta, a hardmheas ar an tseandacht chlasaiceach, muinín i ndul chun cinn, agus saorsmaointeoireacht. Rinne an Athbheochan agus an Eagnaíocht araon athbhreithniú ar sheanluachanna agus chaith siad amhras ar dogmaí feodacha agus eaglasta, traidisiúin agus údaráis. Mar sin féin, tháinig idé-eolaíocht na heagnaíochta chun cinn ag céim níos aibí d’fhoirmiú an struchtúir chaipitlíoch agus dá bhrí sin, bhí a critíc ar an bhfeodachas níos géire agus níos doimhne ná san Athbheochan. Mar gheall gur bhreathnaigh siad ar an tsaoirse pholaitiúil agus ar an gcomhionannas sibhialta mar bhunchloch na sochaí atá struchtúrtha go maith, dhírigh siad a gcáineadh i gcoinne forlámhas na monarcachta absalóidí, chomh maith leis an eaglais. Bhí an Eagnaíocht tábhachtach chun an bonn a bhaint ó na cumhachtaí a bhuanaigh an córas feodach. Go háirithe sa Fhrainc, is féidir breathnú ar an Eagnaíocht mar ullmhúchán díreach idé-eolaíoch don réabhlóid bourgeois 1788.
In Iarthar na hEorpa, tháinig tréimhse dul chun cinn ginearálta, go háirithe sa 17ú haois, maidir le heolas praiticiúil a bheadh riachtanach do táirgeachta ábhair, trádála agus loingseoireachta. Chuir Hobbes, Descartes, Leibniz, Newton, Spinoza, agus Cartesigh na hÍsiltíre go mór le saoradh na heolaíochta ó údarás na heaglaise. Spreag a gcuid oibre fás tapa na n-eolaíochtaí nádúrtha - fisic, matamaitic, meicnic, agus réalteolaíocht - agus bunú ábharachas nua-aimseartha, dul chun cinn eolaíoch agus teicneolaíochta a chuaigh in éineacht le agus cuir le foirmiú na hidé-eolaíochta frithfheodach.
Saintréithe ginearálta
[cuir in eagar | athraigh foinse]D’fhorbair go leor smaointeoirí na hEagnaíochta teagasca ábharaíocha bunaithe ar an smaoineamh gurb é an t-ábhar an t-aon réaltacht amháin, agus éagsúlacht gan teorainn airíonna ann. Ina gcuid poileimicí i gcoinne an teagaisc dhiachúil gur chruthaigh Dia an domhan, agus go mbraitheann oibrithe an tsaoil seo ar Chruthaitheoir a idirghabhann sa chruinne a chruthaigh sé, mheas smaointeoirí na hEagnaíochta (faoi thionchar eolaíochta Newton) gurbh é a bhí sa nádúr ná inneall ollmhór a oibríonn de réir rialacha leagtha amach ag an Chruthaitheoir, cé nach mba ghá go mbeadh suim aige (ar nós leanúnach) i gcúrsaí an domhain. Dias a thugtar ar an chineál creidimh seo. I dteoiric an eolais acu, d’fhorbair fealsúna na hEagnaíochta cur chuige bunaithe ar chéadfaíochas a dhiúltaigh smaointe dúchasacha a bheith ann (smaointe faoi Dia mar shampla) agus dhearbhaigh siad gurb iad braistintí agus aireachtáil ón domhan seachtrach an t-aon fhoinse eolais an duine.
Chuireadh teoiricí réasúnachais na sochaí agus an stáit, eitice, agus fiú reiligiúin i gcoinne na dogmaí reiligiúnacha agus feodacha, m.sh. ceart diaga ríthe. Bhí baint láidir idir cultúr na hEagnaíochta agus iarrachtaí an struchtúr sóisialta agus institiúidí stáit a chur faoi réir córais réasúin. De réir na smaointeoirí seo, bhí dualgas ar institiúidí dá leithéid oibriú ar son leas an phobail. Bhí teoiricí na ré bunaithe ar choincheapa teibí faoi nádúr an duine gan athrú a bhí neamhstairiúla agus meitifisiciúla, agus tá siad caite i gcártaí anois den chuid is mó. Ina ainneoin sin, chuir cuid de na smaointe seo (go háirithe teoiric an dlí nádúrtha), díorthaithe ó choincheap an chomhionannas dhúchasaigh dhaonna, bunús idé-eolaíoch ar fáil d’éilimh ar shaoirsí daonlathacha. De réir theoiric an chonartha shóisialta, ní hinstitiúid diaga é an stát, ach institiúid a thagann in áit nuair a dhéantar conradh idir na daoine agus a gceannasaithe. Aithnítear sa teoiric seo an ceart do dhaoine a rialtóirí a bhaint d'oifig má sháraíonn siad coinníollacha an chonartha nó má theip orthu cearta nádúrtha na saoránach a chosaint.
I ndiaidh dóibh neamhspleáchas polaitiúil na dtiarnaí feodacha a dhíothú, agus leasuithe deartha chun ilroinnt cúige a chealú agus aontacht pholaitiúil an náisiúin a neartú, chuir cuid de na smaointeoirí a muinín i "bhforlámhas an eagnaí", agus chreid siad gur ghá le réimeas absalóideach a bheith ann, le daoine dá bhfealsúnacht fhéin i gceannas ar, ionnas go gcuirfí i bhfeidhm na hachóirithe búirgéiseacha arbh fhearr leo.
Chuaigh smaointeoirí áirithe eile i bhfad ní b' fhaide ná lucht "forlámhas an eagnaí", agus iad ag tacú le flaitheas an phobail agus na poblachta daonlathaí.
I gceisteanna eacnamaíochta, mheas formhór smaointeoirí na hEagnaíochta go raibh iomaíocht agus saormhargaí le leas na sochaí, agus bhí siad ar son na saorthrádála agus i bhfábhar cosanta dlí do réadmhaoin phríobháideach. Tá baint ag teoiricí eacnamaíocha na bhfiseacratach agus sruthanna eile d'eacnamaíocht pholaitiúil bhuirgéiseach (m.sh. Adam Smith) leis an Eagnaíocht.
Ó thaobh na staire, bhí smaointeoirí na hEagnaíochta den tuairim gurbh fhearr an diagachta a eisiamh ón míniú den phróiseas stairiúil. Bhí dearcadh an-diúltach acu i leith na Meánaoiseanna, a bhí, dar leo, mar ré aineolais, fanaiceachta, claontachta reiligiúnaí agus tíorántachta. Ba shaintréith den Eagnaíocht adhradh ársaíochta freisin, ré inar lorg na fealsúna deimhniú ar a n-idéalacha féin. Rud eile a bhí tipiciúil dá dtuairimí ar stair ná an creideamh i bhforás, go raibh cúrsaí cultúrtha, trádála agus teicneolaíochta ag dul chun cinn go seasta. Tháinig cur chuige stairiúil domhanda chun cinn, is é sin le rá, coincheap an chine dhaonna mar aonán aontaithe, agus an creideamh go raibh forbairt stairiúil faoi réir “dlíthe nádúrtha” áirithe.