View source for Leabhar na hUidhre

{{WD Bosca Sonraí Leabhar}}

Is lámhscríbhinn phárpháipéir Ghaeilge ón [[12ú haois]] í '''Leabhar na hUidhre''' ([[Sean-Ghaeilge]] '''Lebor na hUidre'''; nó ''Leabhar na Bó Doinne'', [[Béarla]] "''Book of the Dun Cow''"). Is í an lámhscríbhinn is sine as Gaeilge atá ar marthain, caomhnaithe anois in [[Acadamh Ríoga na hÉireann]], 
RIA&nbsp;MS&nbsp;23&nbsp;E&nbsp;25. Tá sí an-damáistithe: níl inti anois ach 67 leathanach agus go leor téacsanna atá neamhiomlán. Tugadh a leasainm di de dheasca seanscéil mí-aimsearthaigh go ndearnadh í as seithe [[bó donn|bó doinne]] le Naomh [[Ciarán Chluain Mhic Nóis]].

==Stair==
Meastar go raibh triúr scríbhneoirí i mbun oibre ar an leabhar. D'aithin [[Richard Irvine Best]] thar a chéile iad de réir a lámhscríbhneoireachta, agus thug sé na litreacha '''A''', '''M''' agus '''H''' dóibh.<ref>R. I. Best, "Notes on the Script of ''Lebor na hUidre''", ''[[Ériu (iriseán)|Ériu]]'' 6, 1912, ll. 161–174</ref> Creidtear gur chomhaoiseach iad '''A''' agus '''M'''.  Thosaigh scríobhaí '''A''' an obair, ag scríobh na chéad leathanach de théacsanna ar leith, agus lean '''M''' ar aghaidh léi.  D'aithin Best scríobhaí '''M''' le [[Máel Muire mac Céilechair]] meic Cuinn na mBocht, de réir fianaise dhá ''[[probatio pennae|probationes pennae]]'' san imeall, agus an scríbhneoir ag cleachtadh a shíniú. Áit eile sa lámhscríbhinn i nóta níos déanaí, aithnítear Máel Muire mar an té "a scríobh agus a thiomsaigh an leabhar seo ó leabhair éagsúla". Tá a dhúnmharú ag [[Cluain Mhic Nóis]] i 1106 cláraithe in ''[[Annála na gCeithre Máistrí]]'',<ref>''[[Annála na gCeithre Máistrí]]'', [http://www.ucc.ie/celt/published/T100005B/text021.html M1106.7]</ref> rud a thugann am agus áit is déanaí don chuid is mó den lámhscríbhinn. Tamall ina dhiaidh, chuir '''H''' (ainmnithe de bharr dhá sheanmóir ('''H'''omailí) dá chuid) téacsanna nua éagsúla leis an leabhar, uaireanta thar an mbunchóip (pailmseist), uaireanta ar leathanaigh nua. Bunaithe ar  ortagrafaíocht agus ar fhocail iasachta Béarla, molann [[Gearóid Mac Eoin]] go raibh '''H''' ag scríobh ag druidim leis an 13ú haois.<ref>Gearóid Mac Eoin, "The Interpolator H in ''Lebor na hUidre''", ''Ulidia'', December Publications, 1994, ll. 39–46.</ref>

Tar éis díscaoileadh na mainistreach, tháinig an lámhscríbhinn i seilbh chlann [[Uí Dhomhnaill]] as [[Contae Dhún na nGall]]. Bhí sí acusan go dtí 1359, nuair a chuireadh ar fhuascailt ise agus an ''[[Leabhar Gearr]]'' atá caillte, ar son baill na clainne a bhí ina bpríosúnaigh ag Cathal Óg [[Ó Conchobhair Sligigh]] (bás. 3ú Mí na Samhna 1362). Fuair Aodh Rua Ua Dónaill an lámhscríbhinn ar ais i 1470, agus d'fhan sí i nDún na nGall go dtí 1631 ar a laghad, nuair a cuireadh tiomsú ''[[Annála na gCeithre Máistrí]]'' i gcrích. Ní fios cá raibh sí as sin amach go dtí 1837, agus í mar chuid de bhailiúchán Messrs. Hodges & Smith, [[Faiche an Choláiste]], Baile Átha Cliath. Tá sí luaite le [[George Petrie]] ina aiste dar teideal "History and Antiquities of Tara Hill". Ceannaíodh bailiúchán Hodges & Smith, 227 lámhscríbhinn san áireamh, ag an ARÉ i 1844.<ref>R. I. Best and Osborn Bergin (eag.), ''Lebor na hUidre'', [[Acadamh Ríoga na hÉireann]], 1929, p. ix; ''[http://www.ria.ie/library+catalogue/leabharnahuidre.html Lebor na hUidre] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071119073742/http://www.ria.ie/library+catalogue/leabharnahuidre.html |date=2007-11-19 }}'', Royal Irish Academy Leabharlann agus Catalag, Acadamh Ríoga na hÉireann</ref>

Foilsíodh macasamhail liteagrafach na lámhscríbhinne leis an ARÉ i 1870.<ref name="eds">[https://celt.ucc.ie//published/G301900/index.html]</ref> Foilsíodh leagan [[dioplómaitiúil]] i 1929 le Best agus [[Osborn Bergin]], agus na trí lámh idirdhealaithe le cló-aghaidheanna éagsúla. Tá scanacháin dhigitigh le fáil ar an suíomh Irish Script Online.

==Ábhair==
Téacsanna atá ann fós sna leathnaigh a mhaireann, agus a riocht caomhnaithe:

===Téacsanna na bunlámhscríbhinne===
* ''[[Sex Aetates Mundi (Gaelach)|Sex aetates mundi]]'' (''Sé Aois an Domhain''), neamhiomlán.
* An ''[[Leabhar Breathnach]]'', aistriúchán Gaeilge de ''[[Historia Brittonum]]'', neamhiomlán.
* ''[[Amra Choluim Chille]]'' (''Adhmholadh of Choilm Chuille''), leagan anótáilte de dhán 7ú-haoise le [[Dallán Forgaill]].
* ''[[Tuan mac Cairill|Scél Tuain meic Cairill do Finnen Maige Bile]]'' (''Scéal Thuan Mac Cairill inste d'Fhinnian Bhun an Phobail''), stair ghabhála na hÉireann ó thaobh fhear inste scéil de, neamhiomlán.
* ''[[Dá brón flatha nime]]'' (''Dhá Bhrón Ríocht na bhFlaitheas''), neamhiomlán.
* ''[[Mesca Ulad]]'' (''Meisce na nUladh''), neamhiomlán.
* ''[[Táin Bó Dartada]]'', ach amháin an chéad cheithre líne
* ''[[Táin Bó Flidais]]'', neamhiomlán.
* ''[[Maol Dúin|Immram Maele Dúin]]'' (''Aistear Mara Mhaol Dúin''), neamhiomlán.
* ''[[Fís Adomnáin]]'', saothar on 7ú haois, luaite le Naomh [[Adomnán]].
* ''[[Tairired na nDéssi|Tucait innarba na nDessi i mMumain ocus aided Chormaic]]'' (''Cúis Dhíbirt na nDéise go Mumhan agus Anbhás Chormac mac Airt'').
* ''[[Táin Bó Cuailnge]]'', an leagan is sine den phríomhscéal na [[Rúraíocht|Rúraíochta]], neamhiomlán, le sraithe curtha isteach ag '''H'''.
* ''[[Togail Bruidne Dá Derga]]'' (''Toghail Brú Dhá Dheirg''), scéal rí na 1ú haoise, [[Conaire Mór]], neamhiomlán, le sraithe curtha isteach ag '''H'''.
* ''[[Fled Bricrenn]]'' (''Fleadh Bhricreann''), neamhiomlán, le sraithe curtha isteach ag '''H'''.
* ''[[Siaburchapat Con Culaind]]'' (''Carbad Siabhrach Chú Chulainn''), scéal [[Naomh Pádraig|Naoimh Phádraig]], a athbheonn Cú Chulainn chun Críostaí a dhéanamh den rí [[Lóegaire mac Néill]], le sraithe curtha isteach ag '''H'''.
* ''[[Fástini Airt meic Cuind ocus a chretem]]'' (''Fáistine Art Mac Cuinn agus a chreideamh''), ina deirtear gur thuar an rí 2ú-haoise [[Art mac Coinn]] teacht an Chríostaíocht.
* ''[[Echtra Condla|Echtra Condla Chaim meic Cuind Chetchathaig]]'' (''Eachtra Chonnla, mac Chonn Chéadchathaigh''), ina mheallann Aos Sí [[Connla]] go dtí an domhan thíos.
* ''[[Cethri Arda in Domain]]'' (''Ceithre Ranna an Domhain''), neamhiomlán.
* ''[[Immram Brain|Imram Brain mac Febail]]'' (''Aistear Mara Bhran Mac Feabhail''), neamhiomlán.
* ''[[Tochmarc Emire]]'' (''Tochmharc Eimhire''), le sraithe curtha isteach ag '''H'''
* ''[[Compert Con Culainn]]'' (''Coimpeart Chú Chulainn''), tógtha ón [[Leabhar Dhroim Sneachta]] atá caillte, le sraithe curtha isteach ag '''H'''.
* ''[[Tochmarc Étaíne]]'' (''Tochmharc Éadaoine''), scéal miotaseolaíocht, [[Aengus]] agus [[Midhir]] na [[Tuatha Dé Danann|dTuath Dé Danann]] i láthair, neamhiomlán.
* ''[[Mongán mac Fiachna|Coimpeart Mongáin]]'', finscéal fhlatha, neamhiomlán
* ''[[Scel asa mberar combad hé Find mac Cumaill Mongáin ocus aní día fil aided Fothaid Airgdig]]'', (''Scéal a thugadh le tuiscint gurbh Fhionn mac Cumhaill é Mongán, agus cúis anbháis Fhothad Airgthech'').
* ''[[Scél Mongáin]]''.
* ''[[Tucait baile Mongáin]]'' (''Cúis Fhís Mhongáin'').
* ''[[Inna hinada hi filet cind erred Ulad]]'', (''Na háiteanna ina bhfuil cinn na laochra Uladh''), dán.

===Téacsanna curtha isteach ag scríobhaí H===
* ''[[Scéla laí brátha]]'' (''Scéala Lá an Bhreithiúnais'')
* ''[[Scéla na esergi]]'' (''Scéala an Aiséirí'')
* ''[[Aided Nath Í ocus a adnacol]]'' (''Bás Nath Í agus a Adhlacadh''), scéal rí na 5ú-haoise, [[Nath Í mac Fiachrach]]
* ''[[Aided Echach meic Maíreda]]'' (''Bás Eochaidh Mhic Mhaoireadha''), scéal miotaseolaíoch bunús [[Loch nEathach]]
* ''[[Fotha Catha Cnucha]]'' (''Fáth Chath Chnucha''), scéal bás [[Cumall|Cumhaill]] agus bhreith [[Fionn mac Cumhaill|Fhionn]]
* ''[[Serglige Con Culainn]]'' (''Seirglí Chú Chulainn''), ón [[Leabhar Buí Sláine]] atá caillte
* ''[[Senchas na relec]]'' (''Seanchas na Reiligí''), cur síos faoi reiligí roinnt Ríthe Éireannaigh
* ''[[Genemain Áeda Sláne]]'' (''Breith Aodh Sláine''), scéal rí na 6ú-haoise, [[Aodh Sláine]]
* ''[[De genelogia Con Culaind]]'' (''Ginealach Chú Chulainn'')
* ''[[Cath Cairnd Chonaill ria Diarmait mac Aeda Sláni for Guari Adni]]'' (''Cath Charn Chonaill idir Diarmuid Mac Aodha Sláine agus Guaire Aidne''), scéal ó [[Scéalaíocht na Ríthe]]
* ''[[Comthoth Lóegairi co cretim ocus a aided]]'' (''Iompú Laoghaire sa Chreideamh agus a Bhás''), scéal Naoimh Phádraig

==Naisc sheachtracha==
* ARÉ [http://www.ria.ie/Library/Exhibitions/Lebor-na-hUidre-Conference.aspx Comhdháil Lebor-na-hUidre] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131015183815/http://www.ria.ie/Library/Exhibitions/Lebor-na-hUidre-Conference.aspx |date=2013-10-15 }}.
* [http://www.maryjones.us/ctexts/lu.html MaryJones], aistriúcháin.
* [https://archive.org/details/lebornahuidreboo00best archive.org] Best agus Bergin
* [https://celt.ucc.ie/published/G301900/index.html celt.ucc.ie] e-téacs ar CELT.
* [https://www.isos.dias.ie/ga/RIA/RIA_MS_23_E_25.html ISOS]

==Tagairtí==
{{Reflist}}


{{Lámhscríbhinní Gaelacha na Meánaoise}}
{{An Rúraíocht}}

[[Catagóir:Lámhscríbhinní Gaelacha na Meánaoise]]
[[Catagóir:An Rúraíocht]]
[[Catagóir:12ú haois in Éirinn]]